تاثیرات مگامال‌ها بر هویت محله‌ای در شهر تهران؛ مطالعه موردی: اطلس مال نیاوران
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
اسماعیل شیعه
1
(استاد گروه شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران)
مهسا حاجیانی
2
(کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری دانشگاه علم و صنعت ایران )
کلید واژه: بازار, مجموعه‌های تجاری بزرگ مقیاس, مگامال, هویت محله‌ای, هویت مکانی, اطلس مال,
چکیده مقاله :
بازارها، نقش اساسی و غیر قابل انکاری در هویت‌بخشی فرهنگی، ملی و بومی به شهرهای ایرانی - اسلامی بر عهده داشته‌اند، به نحوی که حیات شهر در پیوند با بازار رقم می‌خورد؛ اما با تغییر و تحول این‌گونه فضاهای تجاری و شکل‌گیری مجتمع‌های تجاری در فضای مدرن و به‌خصوص با تاسیس مگامال‌ها نگرانی‌های جدی درباره تاثیرات این فضاها بر هویت‌های مکانی به وجود آمده است. بر این اساس سوال اصلی مقاله حاضر آن است که احداث و فعالیت مگامال‌ها چه تاثیری بر هویت‌های جمعی و به طور مشخص هویت محله‌ای به جا خواهد گذاشت؟ پیش‌فرض اصلی نویسندگان آن است که هویت محله‌ای (به عنوان یک سطح از هویت مکانی) پدیده‌ای متغیر است و تحت تاثیر بافت‌های شهری و عناصری مانند مگامال‌ها قرار گرفته و تضعیف می‌شود. به منظور بررسی این فرضیه، مورد مطالعاتی اطلس مال که در منطقه نیاوران در حال احداث است، انتخاب شد. این پژوهش با رویکرد آینده‌پژوهی انجام شده و روش تحقیق آن ترکیبی از روش‌های کمی و کیفی بوده است. در ابتدا وضعیت کنونی هویت محله‌ای با روش نظرسنجی و با حجم نمونه 300 نفری از اهالی سه محله اطراف (محلات بلافصل) پروژه مورد سنجش قرار گرفت. همچنین برای پیش‌بینی تاثیرات احتمالی پروژه بر هویت محله‌ای ساکنان توأمان از روش‌های مراجعه به خبرگان دانشگاهی، مراجعه به مطلعین و خبرگان محلی و نیز بررسی تاثیر سه مجتمع در حال فعالیت (تیراژه، ارگ و کوروش) استفاده شد. یافته اصلی مقاله آن است که هویت محله‌ای فعلی در محلات سه‌گانه اطراف اطلس مال در حدی قوی (بالاتر از میانگین) قرار دارد و دیگر آنکه تاثیر اطلس مال بر هویت محله‌ای اهالی، در ارتباط با (و منوط به) شش پیشران کلیدی دیگر مانند مصرف گرایی، حضور برندهای خارجی، معماری مدرن، ترافیک و حمل و نقل، ازدحام و شلوغی بازدید کنندگان، قیمت زمین و املاک قرار دارد. در نهایت باید گفت پیش‌بینی می‌شود تاثیرگذاری پروژه اطلس مال بر هویت محله‌ای به صورت بسیار تدریجی، آهسته و کند خواهد بود و امکان سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای کاهش اثرات منفی آن وجود دارد که این مهم بر عهده مدیران شهری و مدیریت پروژه، پیش و پس از شروع فعالیت‌های مجتمع اطلس مال است.
Throughout history, markets have played a major undeniable role in shaping the cultural, national and native identity in Iranian-Islamic cities, so that the urban life is closely associated with the market. However, given recent changes in market dynamics and the emergence of modern supersized malls, serious concerns are being raised about the impact of these spaces on local identities. That said, the main purpose of this research is to investigate the influence of construction and activity of large-scale shopping centers on the collective identity in general and neighborhood identity in particular. The authors’ primary assumption is that neighborhood (as a level of place identity) is a variable influenced by urban textures and is weakened by elements such as megamalls. Atlas Mall project (under construction) in the Niavaran district was chosen as a case study to investigate this hypothesis. A futurological approach was adopted in the research with a combination of quantitative and qualitative methods. The current status of neighborhood identity was measured by a survey with a sample of 300 respondents who were the residents of three (immediate) surrounding neighborhoods. Referring to academic expertise, referring to informants and local experts, and also the studies on the impact of three operating shopping centers (Tirazheh, Arg and Kourosh) were used to predict the potential effects of Atlas Mall on the residents’ neighborhood identity. The findings show that the neighborhood identity in the three neighborhoods is strong (above average) and the impact of Atlas Mall on the residents’ identity is associated with (and under the influence of) six other key drivers: consumerism, the presense of foreign brands, modern architecture, traffic and transportation, crowdedness, and the price of real properties. It can be predicted that the impact of Atlas Mall on neighborhood identity will be gradual, so some planning and policy-making efforts can be done, before and after its inauguration, by urban managers or the project managers in order to reduce the impacts.
اباذري، يوسف و کاظمی، عباس (1384)، «رویکردهاي نظري خرید: از جامعه‌شناسی تا مطالعات فرهنگی»، نامۀ علوم اجتماعی، شماره 25.
احمدی، معصومه (1395)، «مروری بر مطالعات مراکز خرید در ایران»، نشریه روایت، شماره 7.
احمدیه، حسن (1390)، حس مکان در میان شهروندان تهرانی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، رشته برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز.
امیر کافی، مهدی و فتحی، شکوفه (1390)، «بررسی عوامل موثر بر دلبستگی به منطقه مسکونی؛ مطالعه موردی: شهر کرمان»، مجله مطالعات اجتماعی ایران، دوره 5، شماره 1، بهار.
آذری، نرگس (1392)، تجربه مدرنیته به روایت فضاهای تجاری شهر، انتشارات تیسا، تهران.
آهور، ایران؛ جاجرمی، کاظم؛ نظریان، اصغر و مشیری، رحیم (1391)، «از بازار تا بزرگ بازار»، فصلنامه آمایش محیط، شماره 20.
بنت، اندی ( 1386)، فرهنگ و زندگی روزمره، ترجمه لیلا جو افشانی و حسن چاوشیان، اختران، تهران.
بنیاد دایره‌المعارف فارسی (1392)، دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میر سلیم، ذیل واژه بازار، باژ، (حرف پ، جزوه سوم).
بهزادفر، مصطفی (1378)، هویت شهر نگاهی به هویت شهر تهران، نشر شهر، تهران.
بيگلري، اسفندیار (1355)، بازارهای ایرانی، هنر و مردم، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
پرتویی، پروین (1394)، پدیدار شناسی مکان، فرهنگستان هنر، تهران.
پیرنیا، محمد کریم (1372)، آشنایی با معماری اسلامی ایران؛ «ساختمان‌های درون‌شهری و برون‌شهری»، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران.
پهلوان، سمیه (1392)، بررسی تاثیرات ایجاد ابر طرح های شهری بر فرآیند توسعه اجتماعات محلی (نمونه مطالعاتی طرح الماس شرق مشهد)، دانشگاه تربیت مدرس، پایان نامه کارشناسی ارشد.
جنكينز، ريچارد (1381)، هويت اجتماعي، ترجمه تورج ياراحمدي، شیرازه، تهران.
حداد عادل، غلامعلی (1378)، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، تهران.
دوران، بهزاد (1387)، هویت اجتماعی رویکردها و نظریه‌ها، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، تهران.
رجبی، آزیتا (1386)، ریخت‌شناسی بازار، نشر آگاه، تهران.
رجبی، آزیتا و سفاهن، افشین (1388)، «بازارهای ایرانی تجسم اندیشه‌های پایدار»، فصلنامه جغرافیا، دوره 3، شماره 11.
رلف ، ادوراد (1389)، مکان و بی مکانی، مترجمان: محمدرضا نقصان محمدی، کاظم مندگاری، ظهیر متکی، آرمانشهر، تهران.
سلگی، فاطمه (1392)، مطالعه تیپولوژی رفتار خریداران مراکز خرید در تهران (مطالعه موردی؛ مرکز خرید میلاد نور و گلدیس)، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
شکوئی، حسین (1383)، دیدگاه‌هاي نو در جغرافیاي شهري، جلد اول، انتشارات سمت، تهران.
شولتز، کرسیتین نوربرگ (1389)، روح مکان، ترجمه محمدرضا شیرازی، رخ داد نو، تهران.
ضياءتوانا، محمد حسين (1380). بازار قیصریه لار، نشر نی، تهران.
عبداللهی، مجید؛ صرافی، مظفر و توکلی‌نیا، جمیله (1389)، «بررسي نظري مفهوم محله و بازتعريف آن با تأكيد بر شرايط محله‌هاي شهري ايران»، پژوهش‌هاي جغرافياي انساني، تابستان، شماره 72.
فاضلی، محمد (1382)، مصرف و سبک زندگی، صبح صادق، تهران.
فرزام شاد، مصطفی (1386)، مبانی برنامه‌ریزی و طراحی مراکز تجاری، چاپ اول، انتشارات جهان جام جم، تهران.
کاظمی، عباس و حسین‌آبادی، مهدی (1388)، «تیپولوژی خریداران در مرکز خرید شهر؛ مطالعه موردی: مرکز خرید بوستان»، نامه علوم اجتماعی، شماره 37.
کاظمی، عباس (1388)، پرسه‌زنی و زندگی روزمرۀ ایرانی، چاپ اول، انتشارات آشیان، تهران.
گوین، دیوید (1395)، «تاریخچه مراکز خرید در ایالات متحده آمریکا»، ترجمه رضا بصیری مژدهی و حمیده فرهمندیان، نشریه روایت، فروردین، شماره هفتم.
مایلز، استیون و مایلز، مالکوم (1392)، شهرهای مصرفی، ترجمه محمدحسن خطیبی بایگی، نشر تیسا، تهران.
محمدپور، احمد و بهمنی، مریم (1389)، «زنان، پاساژ و مصرف نشانه‌ها»، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان، شماره 47.
معصومی، سلمان (1390)، توسعه محله‌ای در راستای پایداری کلان‌شهر تهران؛ مطالعه موردی: محله‌های منطقه 10 تهران، نشر جامعه و فرهنگ، تهران.
میرمقتدایی، مهتا (1389)، معیارهای شناخت و ارزیابی هویت کالبدی شهرها، هنرهای زیبا، تهران.
نصرتی، روح اله (1392)، مطالعه جامعه‌شناختی - انسان‌شناختی کنش نیروهای بازار در میدان اقتصادی؛ مطالعه موردی: بازار قدیمی تهران و بازار نوین هایپر استار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
نوری، شیوا (1393)، سنجش اثرات کیفی ناشی از اجرای مگاطرح های شهری بر ارتقای اقتصاد محلی (مورد پژوهی: طرح دریاچه شهدای خلیج فارس واقع در منطقه 22 شهر تهران)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.
Asli, tokman (2001), Negotiating tradition modernity and identity in consumer space, PhD thesis in bilkent university (Ankara).
Azadarmaki, marzieh. (2014), the Synchronic Continuty of the Traditional Bazar – Traditional and Modern Bazar: Tajrish and Ghaem Shopping Center. Journal of Socio – Cultural Change. Vol 1, No 1.
Barton, Hugh, (2003), Shaping Neighborhoods: A Guide for Health, Sustainability and Vitality, Spon Press.
Blummer, M (1985), the Rejuvenation of Community Studies? Neighbour, Networks and Policy Context, Harcourt Brace Jovanovich, New York.
Christopher, Raymond M, Brown Gregory, and Weber Delene. (2010), “The measurement of place attachment: Personal, community, and environmental.”, Journal of Environmental Psychology: 1-13.
Droseltis, Orestis, and Vivian L Vignoles, (2010), “Towards an integrative model of place identification.”, Environmental Psychology: 23-34.
Herna´ ndez, Bernardo, Carmen M Hidalgo, Esther M Salazar-Laplace, and Stephany Hess, (2007) “Place attachment and place identity in natives and non-natives.”, Environmental Psychology: 310 -319.
Knez, Lgor, (2005),”Attachment and identity as related to a place and its perceived climate.”, Environmental Psychology: 201 -218.
Oktay, D. (2002), “The quest for urban identity in the changing contex of the city.”, Cities: 261-271.
Pitt, M. (2009). “Towards defining shopping centres and Their Management systems”, Journal of etail & Leisure Property, Vol. 8, 1, 39–55 .
Proshansky, H M, A M Fabian, and R Kaminoff,(1983),”Place-identity:physical world socialization of the self.”, Journal of Environmental Psychology: 57- 83.
URL1: http://betonpasargad.com/projects/atlas-mall/
تاثیرات مگا مال ها بر هویت محله ای در شهر تهران (مطالعه موردی : اطلس مال نیاوران )
دکتر اسماعیل شیعه es_shieh@iust.ac.ir
*مهسا حاجیانی mahsahajiani@gmail.com
چکیده
بازارها ، نقش اساسی و غیر قابل انکاری در هویت بخشی فرهنگی ، ملی و بومی به شهرهای ایرانی – اسلامی بر عهده داشته اند، به نحوی که حیات شهر در پیوند با بازار رقم می خورد . اما با تغییر و تحول این گونه فضاهای تجاری و شکل گیری مجتمع های تجاری در فضای مدرن و به خصوص با تاسیس مگامال ها نگرانی های جدی درباره تاثیرات این فضاها بر هویت های مکانی به وجود آمده است . بر این اساس سوال اصلی مقاله حاضر آن است که احداث و فعالیت مگامال ها چه تاثیری بر هویت های جمعی و به طور مشخص هویت محله ای به جا خواهد گذاشت ؟ پیش فرض اصلی نویسندگان آن است که هویت محله ای (به عنوان یک سطح از هویت مکانی) پدیده ای متغیر است و تحت تاثیر بافت های شهری و عناصری مانند مگامال ها قرار گرفته و تضعیف می شود . به منظور بررسی این فرضیه ،مورد مطالعاتی اطلس مال که در منطقه نیاوران در حال احداث است، انتخاب شد. این پژوهش با رویکرد آینده پژوهی انجام شده و روش تحقیق آن ترکیبی از روش های کمی و کیفی بوده است . در ابتدا وضعیت کنونی هویت محله ای با روش نظر سنجی و با حجم نمونه 300 نفری از اهالی 3 محله اطراف (محلات بلافصل) پروژه مورد سنجش قرار گرفت . هم چنین برای پیش بینی تاثیرات احتمالی پروژه بر هویت محله ای ساکنان توامان از روش های مراجعه به خبرگان دانشگاهی ، مراجعه به مطلعین و خبرگان محلی و نیز بررسی تاثیر 3 مجتمع در حال فعالیت (تیراژه ، ارگ و کوروش )استفاده شد . یافته اصلی مقاله آن است که هویت محله ای فعلی در محلات سه گانه اطراف اطلس مال در حدی قوی (بالاتر از میانگین)قرار دارد و دیگر آنکه تاثیر اطلس مال بر هویت محله ای اهالی ، در ارتباط با ( و منوط به ) 6 پیشران کلیدی دیگر مانند مصرف گرایی، حضور برند های خارجی ، معماری مدرن ، ترافیک و حمل و نقل ، ازدحام و شلوغی بازدید کنندگان ، قیمت زمین و املاک قرار دارد . در نهایت باید گفت پیش بینی می شود تاثیر گذاری پروژه اطلس مال بر هویت محله ای به صورت بسیار تدریجی ، آهسته و کند خواهد بود و امکان سیاست گذاری و برنامه ریزی برای کاهش اثرات منفی آن وجود دارد که این مهم بر عهده مدیران شهری و مدیریت پروژه ، پیش و پس از شروع فعالیت های مجتمع اطلس مال می باشد.
کلمات کلیدی : بازار ، مجموعه های تجاری بزرگ مقیاس ، مگا مال ، هویت محله ای ،هویت مکانی ، اطلس مال
1- استاد گروه شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران تلفن 09123271494 2- فارغ التحصیل کارشناسی ارشد برنامه ریزی شهری دانشگاه علم و صنعت ایران تلفن 09126788388( نویسنده مسئول ) 3- این مقاله مستخرج از پایان نامه ای تحت عنوان ارزیابی تاثیرات مجموعه های بزرگ تجاری بر هویت محله ای با رویکرد آینده پژوهی (مطالعه موردی: اطلس مال نیاوران) بوده که توسط مهسا حاجیانی به راهنمایی دکتر اسماعیل شیعه در آبان ماه 1396 انجام شده است . 4- این پژوهش مورد حمایت مالی مرکز برنامه ریزی شهر تهران بوده است. |
مقدمه و طرح مساله
رابطه ی بین فضاهای شهری و هویت در ادبیات شهرسازی مورد تاکید جمع کثیری از اندیشمندان و متفکرین این حوزه بوده است . از این منظر ، شهر نه فقط به عنوان یک مجموعه ساخته شده بلکه به عنوان یک "فضا"1 در نظر گرفته می شود که تاثیر عمیق و جدی بر ذهنیت ، تصورات ، باورها و هنجارهای شهروندان دارد . البته این مساله، جدا از موضوع هویت مکان است که به تامل درباره ویژگی های هویتی خاص هر مکان می پردازد. هویت مکانی2 ، یکی از سطوح و انواع هویت های جمعی3 به شمار می آید . به این معنی که کنش گران اجتماعی می توانند هویت خود را به وسیله و یا با سطوح متعددی شناسایی و بازنمائی کنند و در میان این لایه های مختلف ؛ که به عنوان منابع هویت بخش نیز می توان از آن ها یاد کرد ؛ هویت محله ای یا اجتماع محلی خرد ترین سطح هویت جمعی را شکل می دهد . در سطح بالاتر هویت شهری و سپس هویت قومی ( یا معادل آن هویت منطقه ای یا ناحیه ای ) و در سطح کلان تر هویت ملی و هویت جهانی (یا انسانی ) مطرح می شوند . در این میان ، هویت محله ای در ساختار هویتی فرد نقش مهمی دارد و تاثیرات آن بسیار مهم و قابل توجه است . قوت و تحکیم هویت محله ای باعث افزایش قوام و یکپارچگی ذهنی و شخصیتی افراد شده ، میزان مشارکت آن ها در امور شهری و محلی را تقویت نموده و نهایتا باعث تسهیل در اداره امور و مدیریت شهری خواهد شد . اما علی رغم اهمیت هویت محله ای ، در دوره مدرن و به خصوص در کلان شهرها ، یکی از اولین سازه های ذهنی و فرهنگی مورد تخریب، هویت محله ای است . به این معنی که به نظر می رسد رشد سریع شهر نشینی و صنعتی شدن ، به سرعت هویت و تعلقات هویتی را در محلات به ویژه محلات سنتی و پر سابقه تاریخی ، تضعیف نموده و یا به تحلیل می برد . از میان روند های تضعیف کننده هویت محله ای ، فضاها و پدیده های نوظهوری همچون مجتمع های بزرگ تجاری بسیار حائز اهمیت هستند . به خصوص آن که این مجتمع ها از روند رشد سریعی برخوردارند و هم اکنون در اقصی نقاط کشور و در قلب محلات بی شماری در حال تاسیس ، احداث و بهره برداری می باشند . بر این اساس مساله و دغدغه اصلی مقاله حاضر بررسی و ارزیابی تاثیر مگامال ها بر هویت محله ای بوده و به این منظور در پی پاسخ دادن به این سوال مهم است که " تاسیس ، احداث و بهره برداری از مجتمع های تجاری بزرگ مقیاس چه اثراتی بر هویت محله ای اهالی و ساکنان اطراف این مجتمع ها (که در ارتباط بلافصل با این مجتمع ها هستند ) خواهد گذاشت ؟
تحولات بازار در ایران
در ابتدای بحث به بررسی نقش بازار در شهرسازی سنتی ایرانی – اسلامی و دوره ی مدرن پرداخته می شود .
الف ) تحولات بازار سنتی در شهر های ایرانی اسلامی : در شهر سنتی ، بازار به عنوان یک عامل مهم اقتصادی و هویتی، ستون فقرات و هسته شهرها را تشکیل می دهد که دارای سلسله مراتب و محل دسته بندی و عرضه کالاست و در عین حال می توان نقش عوامل اجتماعی و فرهنگی را در چهره و سیمای آن مشاهده کرد . در مقابل این پدیده در شهر های امروزی دنیا پدیده هایی مانند سوپر مارکت ها و فروشگاه های زنجیره ای و با شبکه های پخش آنها در سطح نواحی و محله ها شهر شکل گرفته که بیشتر جنبه های تجاری و اقتصادی داشته و فضای اجتماعی شهرهای سنتی در آن قابل ملاحظه نیست .در واقع فضاهای جدید نمی توانند جای بازار را با تمام ویژگی های آن پر کنند . در شهرهای اصیل و سنتی ، بازار یك عنصر شهري با مكاني ثابت است، به گونه اي كه حيات شهر و بازار به هم گره خورده و در بسياري از موارد شهرها با بازارها معني و مفهوم پيدا مي كنند . از آنجا كه بازار، یك عنصر مهم شهري است، در پيوند فضایي با دیگر اجزا و عناصر شهر مانند: ميدان عمومي، مسجدجامع، گذر)در سده ي اخير خيابان(هاي اصلي و غيره قرار دارد. بازار تنها عملكرد اقتصادي نداشته، بلكه به موازات آن كاركردهاي فرهنگي، مذهبي، و حتي سياسي و روحي رواني دارد. بازار سازماني مشخص و معين دارد كه قسمتي از آن را مي توان در بخش بندي فضایي اصناف یا موسسات مالي خود جوش)همچون صندوق هاي قرض الحسنه( كه در سالهاي اخير گسترش بيشتري یافته اند، مشاهده كرد.(رجبی ، 1386)به عبارتی دیگر ، فضاهاي تجاري - خدماتی از دیرباز از ارکان هر مجموعه ي زیستی بوده و در واقع حکم قلب را براي آن ها ایفا کرده اند تا آن جا که عده اي از محققان اساس شهرهاي اولیه را در قلمرو تجاري آن ها جستجو کرده و تا آن جا پیش می روند که تمدن انسان را زاده ي غریزه ي تجاري انسان می دانند. در نظریه ي اقتصادي " پیدایش شهرها در نتیجه ي عامل تجاري"، شهر، کانون برخورد مسیرهاي تجاري به شمار آمده که در بازار این مسیرها به هم می رسند(شکوئی،1383 ). از این منظر ، یکی از شاخص هاي عمده ي اقتصادي و تجاري هر منطقه اي، مراکز تجاري4 قدیمی و نوین آن منطقه می باشند و این مراکز کانون داد و ستد بوده و ارتباط مستقیم بین عرضه و تقاضا را برقرار می سازند( فرزام شاد، 1386). در طول تاریخ ، مراکز تجاري با دگرگونی هاي مختلف و زیادي همراه بوده اند. به عنوان مثال حجره )دكان(، كاروانسرا، تيمچه و قيصریه از فضاهاي معماري بازار به شمار مي روند. (پیر نیا ،1372: 103) بازارها را می توان به انواع متفاوتی تقسیم بندی نمود که شامل بازار محله )بازارچه)، بازارهای دائمی، بازار محلی یا ادواری، بازارگاه های شهری، بازار بیرون شهری )حومه( ، بازار زیارتی ، بازار صنایع دستی می باشد (اسدی ، 1382). با این حال در اكثر تعاریف از بازار، بيشتر بر جنبه هاي اقتصادي)تجاري( آن تاكيد مي شود. براي مثال در دانش نامه ی جهان اسلام ، بازار به عنوان منطقه اي معين، در دست مجموع افراد خاص كه به تناسب حرفه ي خویش و عرضه و تقاضایي كه در جامعه وجود دارد، به تنهایي یا گروهي دادوستد مي كنند ، در نظر گرفته شده )دانش نامه ي جهان اسلام، 1392: 392) یا به عنوان "جاي داد و ستد و خرید و فروش كالا یا محل اجتماع خریداران و فروشندگان " تعریف شده است ) بيگلري ، 1355 : 30) . در هر حال بازارها ، قلب اقتصادي شهر هستند) ضياءتوانا،1380 : 21).از نظر ویژگی های فرهنگی و سمبلیک بازار در شهرهای ایرانی اسلامی ، بازارهاي سنتي از بهترين عناصر سمبليك معماري اسلامي -ايراني است كه بيانگر ويژگي هاي اين معماري است ، يعني "درون گرايي" دارد ،"خود بسنده" است، در ساخت آن "پرهيز از بيهودگي "و اتلاف فضا ديده مي شود و در نهايت" مردم واري كمال گراي" اين فضا و پيوستگي كامل ميان اجزاء آن ، وجود داشته( پیرنیا ، 1372، 115) و بنابر این، اين فضا كاملا منطبق بر الگوهاي فرهنگي جامعه ي بومي خود مي باشد كه اين خود منجر به ايجاد محيط مناسب جهت ترويج فرهنگ جامعه ايراني مي شود و محيط مناسبي برای ترويج فرهنگ اصيل خود را به وجود آورده است. در نتيجه مي توان خصوصيات مهم بازارهاي سنتي ايراني را با توجه به حاكميت روح معماري سنتي ايراني شامل این موارد ذكر نمود: پيوستگي بافت كالبدي بصورت متصل و پيوسته كنار يكديگر ، دهند. بدين ترتيب که اجزايي چون مسجد ، مدرسه ، تكيه ، حمام در درون بافت بازار در تركيبي وحدت بخش بدون تضاد و تعارض شكل مي گيرد ، تناسب ابعاد زمين ها با كاركرد آنها، يعني زيربناي فضاهاي تجاري در بازارها سنتي متناسب با نقش و كاركردشان و بعضا منزلت اقتصادي آنها ، تعيين مي شود . سایر ویژگی های بازار سنتی شامل ، حاكميت وزن و ريتم ،وحدت و تنوع و مظاهرزيبايي شناسانه كه بدان هويتي خاص و منحصر به فرد مي بخشد، تشكيل يك واحد جغرافيايي و اجتماعي تكامل پذير ، تاثيرپذيری از افکار و انديشه هاي حاكم بر جامعه ، داراي پويائي فضائي ، اقتصادي و اجتماعي در عين رعايت ملاحظات پايداري ( رجبی و سفاهن ، 1388). از همه مهمتر آن که بازار های اصلی یا بزرگ در تهران، تبریز و سایر شهرهای ایرانی اسلامی نقش محور فرهنگي ، تاريخي و هویت ساز را براي شهر ايفا مي كند.
ب) تحولات بازار در دوره ی مدرن : با بروز تحولات جدید در ایران که از اواخر دوره قاجار آغاز شد و در دوره پهلوی دوم سرعت گرفت ، تغییرات معنی داری در ساختار بازار قدیمی پدید آمد . رشد سریع شهرنشینی و پیدایش شهر های جدید نیاز به مراکز خرید جدید را به وجود آورد و ساخت و سازهای جدید رونق گرفت . رضاشاه، اولین پاساژ ایران را در خیابان لاله زار نو ساخت و پس از آن این خیابان به سرعت به یکی از خیابان های مد روز آن زمان تبدیل شد. در ادامه و تحت تاثیر مراودات فرهنگی ایران و غرب ، مراکز و پاساژ های جدید در کنار بازار قدیمی تاسیس شد که از مهم ترین آنها ساختمان نوین و مرتفع پلاسکو بود . احداث این ساختمان در سال 1342 به پایان رسید و 17 طبقه داشت. پس از آن موج ساخت مراکز خرید نوین رونق گرفت و قبل از انقلاب اسلامی چند مرکز خرید زنجیره ای از جمله کوروش فعال شدند که بعد از انقلاب به قدس تغییر نام داد . پس از انقلاب اسلامی و به ویژه بعد از جنگ تحمیلی، دولت به تاسیس فروشگاهای زنجیره ای رفاه در سراسر کشور پرداخت . همچنین شهرداری تهران نیز فروشگاه های زنجیره ای شهروند را در تهران تاسیس نمود . شرکت فروشگاههای زنجیرهای رفاه به عنوان یکی از گستردهترین شبکههای توزیع نوین کالا در کشور با هدف تهیه، تامین، توزیع و فروش کالاهای اساسی در جهت نوین سازی نظام توزیع کالاهای مصرفی و بادوام در سطح خردهفروشی مورد بهرهبرداری قرار گرفت.1در کنار اینها موج جدید پاساژ سازی در شهرهای کوچک و بزرگ ایران راه افتاد که با حمایت ضمنی دولت و مدیریت شهری روبرو بود . همچنین با رونق گرفتن فعالیت های تجاری در جزیره کیش و سپس قشم چندین پاساژ بزرگ در این دو جزیره راه اندازی شد . در همین مقطع با تغییر الگوی مصرف و فراغت و نیز تغییر الگوی تغذیه و رشد فست فودها ، پاساژها به مراکز جدید عرضه مواد غذایی هم تبدیل شدند و این نوع فروشگاه ها فست فود ها را نیز به خود ضمیمه کردند . با تاخیری اندک و طی دهه هشتاد شمسی مراکز خرید جدیدی شروع به فعالیت کردند به حدی که در گزارش اخیر خبرگزاری بلومبرگ کشور ایران به مرحله" انفجار مراکز خرید " رسیده است . 2 از مهمترین این مراکز در شهر تهران ، مرکز خرید گلستان در شهرک غرب بوده است. 3 با فاصله نسبتا طولانی از ساخت این مرکز خرید ، مجتمع فرهنگی- رفاهی اکباتان در قلب شهرك اکباتان است که از حدود سال 1387 هجري شمسی ساخته شد.. این طرح در زمینی به مساحت19 هکتار ساخته شده و حاصل سرمایه گذاري مشترك دو کشور ایران و مالزي می باشد که به منظور ایجاد فضایی فرهنگی، ورزشی، تفریحی، رفاهی،خدماتی و اقامتی طراحی شده است .4 از دیگر مراکز مهم و بزرگ خرید، مجتمع فرهنگی تجاری کوروش است که در بزرگراه شهید ستاری، واقع شده و دارای ۱۸ طبقه و ۵۵۰ واحد تجاری است .5 از دیگر مراکز مهم خرید در تهران ، مرکز خرید تیراژه در غرب و ارگ تجریش در شمال تهران است. نکته نکته قابل ذکر آن که حجم منابع مالی فراوانی است که در این حوزه تخصیص داده شده است. برای مثال در شاپینگ مال اصفهان که توسط سرمایه گذار بخش خصوصی احداث شده بیش از یک میلیارد دلار هزینه شده و مالک آن مدعی است هنوز در پی جذب سرمایه خارجی است . این مجمتع دارای هتل 5 ستاره، دانشگاه ، موزه، پارک و حتی مجتمع بیمارستانی است. 6علاوه بر این چند مورد خاص اشاره اجمالی به موج مال سازی و آمار مراکز تجاری فعال و در حال احداث در کشور لازم است :
جدول شماره یک : آمار مجموعه های تجاری شهرهای کشور
شهر | تعداد | شهر | تعداد | شهر | تعداد | شهر | تعداد |
تهران | 60 | ارس | 4 | کرج | 17 | زنجان | 2 |
مشهد | 26 | قزوین | 4 | شیراز | 8 | بم | 1 |
تبریز | 12 | اهواز | 2 | کیش | 6 | یزد | 2 |
یاسوج | 1 | بندر عباس | 8 | اصفهان | 9 | اراک | 1 |
قم | 2 | کرمان | 2 | قشم | 4 | انزلی | 2 |
جمع | 160 | ||||||
منبع : (پردازش های مقاله از سایت مال های ایرانwww.iranian-malls.com)
آنچه به لحاظ نظری منشاء نگرانی شده است ، تاثیرات فرهنگی و اجتماعی این فضاهای کالبدی بر هویت های محلی است که مساله اصلی مقاله حاضر است .
مرور پیشینه
با شیوع تب مال سازی ، تجاری سازی و لوکس سازی در بافت های هویت مند شهری طی چند دهه گذشته در آمریکا و سپس اروپا و آسیا ، تحقیقات و پژوهش های متعددی با رویکرد های بین رشته ای ، در این باره انجام و تلاش شده ابعاد مختلف فرهنگی اجتماعی این مجموعه های شهری مورد بررسی قرار گیرد. با این همه ، این گونه مطالعات حوزه ای بسیار جوان و نو به شمار می آید ( اباذری و کاظمی ، 1384). از مهم ترین مطالعات انجام شده در خارج از کشور درباره مراکز خرید بزرگ و مگامال ها ، تحقیق اسلی در سال 2001 درباره ی هم زیستی مراکز خرید لوکس و مجلل با قهوه خانه های سنتی در آنکارا و استانبول و آثار هویتی آنها بوده که با روش کیفی (مردم شناختی ) انجام شده و نتیجه گرفته است که در هر دو فضای مدرن و سنتی هر دو نوع هویت غربی و هویت بومی – محلی تواما وجود دارد (Asli,2001). هم چنین دیوید گوئن به بررسی تحولات مال ها در آمریکا پرداخته و برای مثال از مفهوم " فرهنگ مال " در دهه 1970 میلادی یا نوشهر گرایی5 در قرن 21 یاد کرده است( گوئن ، فروردین 1395) . در میان محققان ایرانی نیز عباس کاظمی (1388) پیرامون پرسه زنی در مراکز بزرگ تجاری ، محمد پور و بهمنی درباره تجربه زیستی زنان در مرکز خرید ستاره فارس شیراز (1389) ، کاظمی و حسین آبادی در مورد تجربه فراغت جوانان در فضاهای خرید شهری (1388) ، آهور در خصوص نسبت بازار سنتی شهر تبریز با مگا مال ، (آهور 1391 و نصرتی 1392) ، مرضیه آزاد ارمکی درباره ی رابطه بازار قدیمی تجریش با بازار های جدید و نحوه هم زیستی میان این دو بخش (Azad Aramki,2014) و نهایتا آذری در مورد تجربه مدرنیته از خلال فضاهای تجاری تهران (1392) به بررسی پرداخته اند . ناگفته پیداست که بیشترین توجه این محققان به اثرات مستقیم یا بلافصل فرهنگی مگامال ها بر مشتریان و بازدید کنندگان آن ها و یا رابطه بازار سنتی و بازارهای جدید بوده است . لذا پژوهشی که به صورت مستقیم به بررسی هویت محله ای و نسبت آن با مجتمع های تجاری پرداخته باشد ، در دست نیست . البته چند پژوهش دیگر توسط محققان ایرانی درباره هویت محله ای انجام شده که از آن میان می توان به تحقیقات پرتوئی (1394) درباره مکان های شهری از دیدگاه پدیدار گرائی ، میر مقتدائی در خصوص معیارهای ارزیابی هویت کالبدی (1384) ، احمدیه در خصوص سنجش هویت مکانی ، نوابخش و همکاران در مورد سنجش هویت محله ای در شهر تهران ( تابستان 1391 ) ، امیر کافی و فتحی در باره دلبستگی به محله مسکونی (بهار 1390) اشاره نمود که سعی کرده اند با روش های کمی یا کیفی وضعیت هویت محله ای را اندازه گیری کنند. همچنین دو تحقیق خاص نیز به تاثیرات طرح های کلان شهری بر اقتصاد محلی و اجتماعات محلی پیرامون پرداخته اند که در اولی نمونه موردی دریاچه شهدای خلیج فارس منطقه 22 شهر تهران (نوری ، 1392) و در دومی تاثیر ایجاد ابر پروژه های شهری بر فرآیند توسعه اجتماعات محلی در الماس شرق مشهد (1392) پرداخته اند . قابل ذکر است که هر دوی این محققان ، بیشتر جنبه های اقتصادی ، کالبدی و زیست محیطی ناشی از احداث مگا مال ها را بررسی کرده و اثرات آن ها را عمدتا منفی ارزیابی کرده اند . در مجموع مطالعاتی که بطور مشخص درباره اثرات مگامال بر هویت محله ای انجام شده باشد ، مشاهده نشده است . ضمن آن که بررسی های انجام شده نیز عمدتا همگی پس رویدادی بوده و پس از اجرا و فعالیت طرح های تجاری اجرا شده اند که می دانیم این نوع مطالعات تاثیر چندانی در اصلاح سیاست ها و اصلاح فرایندها ندارند .
چارچوب نظری
از آن جا که دغدغه یا مساله اصلی مقاله حاضر بررسی مشکلات و چالش های پیش روی هویت محله ای (به عنوان یکی از انواع یا سطوح هویت مکانی) با تاکید بر اثر پذیری آن از بازارهای مدرن یا مگامال ها به عنوان یکی از فضاهای مدرن شهری می باشد ، بنا براین در ابتدا باید به سراغ رویکرد های نظری رفت که تحول و تغییر در هویت های جمعی ( در اینجا هویت محله ای ) را توجیه و توضیح می دهند . در این جا باید گفت هویت مکانی (یا محله ای ) از هویت مکان متفاوت است . همانگونه که رلف در کتاب مکان و نامکان خود می گوید "باید به فرق و در عین حال رابطه بین هویت یک چیز و هویت با یک چیز توجه کرد"،) رلف ، 1389) در اینجا رابطه هویت و مکان به دو دسته کلی تقسیم شده؛ دسته نخست بیشتر به استنباط محققان حوزه جامعه شناسی، روانشناسی محیطی، جامعه شناسان شهری و انسان شناسان باز می گردد . در این گونه نظریات مقصود از هویت مکان استفاده از یک مکان ویژه در تعریف فرد از خود است. این مفهوم تحت عنوان هویت مکانی یا هویت مندی مکانی6 دسته بندی شده و جایگاه مکان های مشخص را در دستگاه شناختی فرد از مفهوم خود (هویت فردی) مورد بررسی قرار می‌دهند و از این منظر به بررسی مفاهیمی چون وابستگی مکانی، تعلق مکانی، خاطره جمعی، انواع پیوندها و ... می پردازند (Knez 2005)، (Herna´ ndez, et al. 2007)، (Christopher, Gregory and Delene 2010)، (Droseltis and Vignoles 2010). دسته دوم که اغلب شامل دیدگاه های معماران، طراحان شهری و نظریه پردازان شهری است، هویت یک مکان ویژه را به صورت مجزا مورد بررسی قرار می دهند؛ در دید این گروه هر مکان شهری و شاید هر محیط (اعم از طبیعی و یا غیر طبیعی) دارای هویت خاص و ویژه خود است . از منظر این گروه هر مکان مطابق باور یونانیان دارای روح خاص خود بوده و با شناخت دقیق آن می توان در فرآیند برنامه‌ریزی و طراحی اماکن به آن توجه کرد و از این منظر فضاهای شهری با هویت و یا با اصالت طراحی نمود. این دسته ضمن بررسی ابعاد شکلی، فرمی، ساختاری و به طور کلی کالبدی به مولفه‌های کارکردی مکان نیز توجه ویژه دارند. مقصود این دسته تحت عنوان هویت مکان7 دسته‌بندی شده است (احمدی 1395 به نقل از Oktay , 2002، میر مقتدایی, پاییز 1389، شولتز، 1389، بهزاد فر، 1378، میر مقتدایی و طالبی,1385). اصطلاح هویت مکانی اولین بار توسط پروشانسکی و همکارانش(1978) مطرح شد، همان طور که قبلا ذکر شد ، مفهوم هویت مکانی اشاره به کیفیتی دارد که در آن فرد در تعریف خود از یک مکان ویژه استفاده نماید، و یا به عبارتی بهتر هویت مکانی شامل بهره‌گیری از یک مکان در هویت فردی است . پروشانسکی هویت مکانی را ترکیبی از خاطرات، مفاهیم، تفسیرها، ایده ها و احساساتی مرتبط با یک زمینه فیزیکی خاص و همچنین نوع آن زمینه می داند . البته بعد از گذشت چند دهه پژوهش پیرامون موضوع هویت مکانی هنوز ساختار، مفهوم و فرآیند مرتبط با آن مبهم باقی مانده است. برای مثال لوو و آلتمن هویت مکانی را به عنوان یک مفهوم واحد در نظر گرفته‌اند، (یک مفهوم یکپارچه8) در حالی که پروشانسکی آن را به عنوان یک سازه مرکب و چند بعدی مشخص کرده است. (Proshansky, Fabian and Kaminoff, 1983: 59)
انواع و فرآیند شکل گیری هویت مکانی : همچنان که گفته شد دو نوع هویت مکانی در نزد محققان قابل شناسایی است. نخست هویت مکانی به مثابه هویت اجتماعی که در این نوع از هویت مکانی به هویت اجتماعی معینی ارجاع داده می شود . تعیین هویت (هویتمندی) اجتماعی ، از عضویت در یک دسته اجتماعی جدا شده (ملیت، جنسیت، اقامت، گروه ورزشی و ... )، تعریف می شود . هویت مکانی نیز بر عضویت در یک گروه که به واسطه یک مکان خاص ( در اینجا محله یا اجتماع محلی ) شناخته می شود، دلالت دارد. با تبعیت از این دیدگاه میتوان این گونه ارزیابی نمود که مکان بخشی از هویت اجتماعی است. در دیدگاه دوم با استناد به پژوهش های پروشانسکی میتوان هویت مکانی را بعدی دیگر از هویت دانست که با هویت اجتماعی هم تراز است (تصویر شماره یک) ( احمدیه ، 1390، ص 34) .
تصویر شماره یک : ارتباط هویت مکانی و هویت گروهی در دیدگاه های متفاوت (احمدیه، 1390 : 37 )
در ادامه باید افزود مکان به عنوان مرجع هویت می تواند در لایه های مختلفی تعریف شود که شامل کوچک ترین واحد مکان یعنی یک ساختمان (موزه ، میدان ، پارک و ...) ، و سپس محله ، شهر و کشور و در نهایت حتی جامعه جهانی می شود و در این مقاله هویت محله ای به عنوان یکی از سطوح هویت مکانی مطرح می باشد .
محققان برای سنجش هویت محله ای ، (به عنوان یک سطح خاص از هویت مکانی) از ابعادی هم چون ریشه داشتن در محیط و یا ارتباط داشتن با محیط مورد بررسی قرار داده اند. البته باید توجه داشت که این ارتباط غیر از ارتباط احساسی است که از آن به عنوان "حس تعلق به مکان" نام برده می شود. در ادبیات هویت جمعی ، از تعهد 9 به عنوان یکی از مهمترین اجزای هویت نام برده شده است . تعلق 10 به معنی علقه به گروه، آگاهی بر حدی از مشترکات و درک حداقلی از زمینه رقابت جویانه بین گروهی است و در جریان ارتباط دو سویه فرد با گروه است که تعهد در فرد ایجاد می‌شود و با وابستگی متفاوت است. تعهد ، پیوند اعضاء گروه با گروه را نشان می دهد و مشخص می کند که تا چه حد اعضای گروه حاضر هستند برای آن از خود مایه بگذارند. (دوران ، 1387). بر این اساس اجزاء هویت مکانی با توجه به مفاهیم اصلی تری همچون مفهوم هویت گروهی و هویت اجتماعی شناسایی و در قالب ابعادی همچون تعهد به مکان ، وابستگی به مکان 11، همخوانی مکان ـ خود 12، تناسب با محیط قابل سنجش است 13 (احمدیه ، 1390: 43).
محله های شهری و هویت محله ای : محله های شهری یکی از مهم ترین انواع یا سطوح مکان های موثر بر شکل گیری هویت افراد یا ساکنان به شمار می آیند . به عبارتی هویت محله ای یکی از اشکال هویت مکانی به شمار می آید . از گذشته های دور ، محله های مسکونی شهرها به عنوان سلولهای حیات شهری 14 نقش اساسی در زندگی ساکنان آن ها داشته اند . به این معنی که با تجمع افراد با ویژگی های مشترک در یک محدوده ، آن بخش از شهر دارای هویت خاص و شناخته شده ای بوده که سبب تمایز آن از دیگر بافت های اطراف می گردید. در این میان با مطرح شدن دیدگاه "توسعه محله ای پایدار" به عنوان نظریه ای که حل مشکلات کنونی شهرها و زندگی شهری را در گرو بازگشت به مفهوم محله می داند ، می توان با استفاده از نیروهای توانمند درون زا و سرمایه های اجتماعی 15موجود در آن به حل مشکلات شهری موجود پرداخت. در این دیدگاه ساختار فضای محله ، مجموعه ای مرکب از فعالیت ها ، تعاملات اجتماعی ، کارکرد ها و عناصر کالبدی شاخص و همچنین شریان های ارتباطی و فضاها یا عرصه های عمومی است. این ساختار ، شبکه فضایی به هم پیوسته ای را تشکیل می دهد که به عنوان رشته ارتباط دهنده محله ها به رده بالاتر کالبدی ، یعنی منطقه و در نهایت شهر، حیات و سرزندگی را به آن ها منتقل می کند . این مجموعه ، شالوده سازمان فضایی ، کالبدی در سطح شهر و اجزای آن را تشکیل داده و بیانگر ویژگی های فرهنگی ، اجتماعی ، تاریخی و به عبارتی بیانگر هویت آن جامعه هستند . محله های شهری به رغم اهمیت تاریخی خود، امروزه و تحت تاثیر مدرنیزاسیون در نظام دهی به الگوی سکونت شهری نقش کم اهمیتی را دارا هستند. این در حالی است که در چند دهه اخیر در چارچوب نظریه توسعه پایدار تاکید مجددی بر احیاء آن ها صورت گرفته است. (معصومی،16:1390).
در تعريف واژه هاي هم پيوند با محله ( مبتني بر بعد اجتماعي آن ) ، مفهوم" اجتماع محلي" مطرح می شود . در لغت نامه آكسفورد ، اجتماع محلي به معناي مجموعه اي از انسان هاست كه در يك مكان، ناحيه و يا محدوده مشترك زندگي مي كنند و ويژگي هاي مشتركي چون مذهب، شغل، نژاد، قوميت و نظاير اينها ، آنان را با يكديگر پيوند مي دهند. در ادبیات شهرسازي مفهوم اجتماع محلي، شبكه اي از اجتماعات مردمي با هويت، علايق و نظريه هاي مشترك در سطح محلي است كه زمينه هاي شناخت، ايجاد فرصت و حمايت هاي دوسويه را براي تعامل متقابل فراهم مي آورند. « Barton, 2003:4)). از نگاهی عمیق تر باید گفت در قرن گذشته ، محله مفهوم ثابت و ايستايي در مباحث شهرشناسي، جغرافيايي و ساير علوم از جمله برنامه ريزي شهري ، علوم اجتماعي و علوم سياسي نداشته است . (عبداللهی و همکاران ،تابستان1389) . از جمله دیدگاه های شهری که برای نخستین بار وضعیت محله های شهری را از منظر آسیب شناسی و تعارضات درون شهری مورد توجه قرار داده است مکتب جامعه شناسی شهری دانشگاه شیکاگو در امریکای دهه های 1920 و 1930 میلادی می باشد. طبق نظر مکنزی ، یکی از نویسندگان "مکتب شیکاگو "، اصطلاح محله در دو قلمرو فیزیکی و ارتباط اجتماعی قابل تعریف است. از نظر وی ، محله ، واحد نزدیک فیزیکی و محل ارتباط اجتماعی است" (1 :1984؛ Blummer) . گذشته از تفاوت های بارز فضایی و اجتماعی، در مجموع محله های شهری در تمام کشورها ، از یک فرآیند یا تعریف مشابه پیروی می کند ، به این ترتیب که محله دارای یک فضای جغرافیایی در مقیاس کوچک در سطح شهر است . دوم آن که عموما گروه های انسانی با خصیصه اجتماعی یا فرهنگی و ... مشابه در آن ساکن می باشند . سوم ؛ روابط اجتماعی میان گروه های انسانی ساکن در هر محله یک رابطه صمیمی و دارای انسجام و وحدت است. در نهایت شبکه حیات محله ای دارای کارکردها و نتایجی است که هم متوجه ساکنان محله و هم متوجه سایرین در نواحی دیگر است .(همان ،3-4). هویت شهری و محله ای فرایندی از تعاملات ، پیوندها، تعلق های محیطی و انسجام جمعی است که در شرایط مکانی و زمانی خاص مجال تکوین پیدا می کند (سلگی ،1385 : 34) . در شرایط جهانی شدن و مدرنیته افزایش جمعیت شهر به صورت رشد طبیعی و نیز افزایش به دلیل مهاجرت ها شرایط نوینی را برای هویت محله ای به وجود آورده است. با وجود این در برخی شهرها مثل تهران در حیات اجتماعی خود دوران ثبات نسبی را نیز طی کرده که در آن تاثیر متغیر های بیرونی بر ساختار فیزیکی و اجتماعی آن چندان نبوده است که بتواند شبکه های کارکردی محلات آن را زیر و رو گرداند.به عبارتی ، شهر تهران تا چند دهه پیش از کالبد شناسی نیرومند نظام محله ای برخوردار است که ویژگی عمده این محله ها در برداشتن جمعیت ساکن شهری تقریبا همگن (اعم از کسانی که اصالتا روستایی بوده اند و یا بومی این شهر) و نیز تفکیک خرده فرهنگ های مسکونی بوده است.
علل یا منابع تغییر در هویت محله ای با تاکید بر مگامال ها : مساله نظری دیگر ماهیت تغییر و تحول هویت های جمعی ، و به طور مشخص هویت محله ای است . یک مفروض پذیرفته شده نظری ان است که هویت های جمعی همواره در معرض تغییر و تحول هستند (جنکینز ، 1383 ) و از نظر لوئیز مامفورد یکی از مهم ترین منابع تغییر در هویت محلی ، رشد مصرف و شکل گیری فضاها ، مکان ها و شهر های مصرفی است ( مایلز و مایلز، 1392 :21 ) و در این میان ظهور و پیدایش فروشگاه های بزرگ و "بزرگ بازارها" 16، پاساژها17 و تفرج گاه ها18، فضاهای گردشگری و... نقش مهمی در تغییر هویت محله ای دارند . این تاثیر گذاری از چند منظر قابل بررسی است : 1- از لحاظ تغییر الگوی مصرف فرهنگی (بنت ، 1386 : 125) 2- از لحاظ تغییر سبک زندگی و تغییر مد ، ذائقه و سلیقه (فاضلی ، 1382: 14)، 3- تغییر در تصورات شهروندان از محله و شهر و کم رنگ کردن نقش محله در تامین نیاز های مادی و معنوی . به عبارتی مجتمع های تجاری بزرگ از چند جهت می توانند عناصر حیاتی و اساسی محله را تغییر ، کم رنگ و یا حتی از بین ببرند . به خصوص آن که بسیاری از مراکز خرید ، کارکرد منطقه ای19 و فرا منطقه ای20 دارند .(2009،(Pitt . این در حالی است که مراکز خرید محله ای که معمولا شامل مراکز خرده فروشی ، خدمات جزئی ، مغازه ها ، فروشگاه های کوچک تجاری که در بخش های قدیمی شهر و تقاطع خیابان های اصلی و محلی بوده و به صورت نواری در طول خیابان مستقر می شوند ، نقش اساسی در هویت سازی ،هویت یابی و تعلق فرد به مکان ، سرزندگی ، شادابی و نشاط شهری ، حس اجتماع پذیری و زندگی پذیری در کلیت شهر داشته اند . به این ترتیب باید گفت که برخی از مگامال ها که در یک محله ( و بخصوص در محلات قدیمی و با سبقه تاریخی ) قرار دارند ، می توانند باعث از هم گسیختگی و اضمحلال ساختار هویت های سنتی و قدیمی و ساختار هویت محله ای بشوند . حال سوال دیگر آن است که ساز و کار تاثیر گذاری این فضاها یا بناهای جدید بر هویت محله ای چیست و اگر روند احداث آن ها را اجتناب نا پذیر بدانیم ، چگونه می توان تاثیر مخرب آن ها را کنترل و مدیریت نمود ؟ به عبارتی تاثیر گذاری فضاهای جدید مشروط به کدام عوامل یا پیش ران ها است ؟
ابعاد مختلف هویت های محله ای |
پیش ران های اثرگذار |
مگامال ها |
تصویر شماره دو : نحوه ارتباط مگامال ها با هویت محله ای
پرواضح است که با توجه به مساله خاص این پژوهش که معطوف به آینده است ، نویسندگان در صدد پیش بینی احتمال اثرگذاری یک مگامال مشخص( اطلس مال ) در منطقه نیاوران بر هویت محله ای اهالی اطراف آن هستند.
روش شناسی
همچنان که در سوالات مقاله ذکر شد ، دغدغه اصلی نوشتار حاضر، آینده پژوهی پیرامون تاثیرات احتمالی فعالیت یک مگامال در حال احداث بر هویت محله ای محلات اطراف است. بر اساس ادبیات رایج در مطالعات آینده ، پیش فرض اصلی آن است که به دلیل پیچیدگی ها ، عدم قطعیت ها و آشوبناکی شرایط ، ما همواره با انواع آینده های ممکن و محتمل روبرو ایم ، بنابر این هدف از این پژوهش ، شناسایی آینده های محتمل (یا همان سناریوها) درباره ی هویت محله ای تحت تاثیر احداث مگامال مورد نظر است. بدیهی است که هویت محله ای ، خود تحت تاثیر پیشران های 21 متعددی است که همگی آن ها خود ناشی از احداث مگامال است . به عبارتی احداث پروژه از طریق پاره ای از پیش ران ها بر کیفیت هویت محله ای اثرگذارند. ضمن آن که هر کدام از پیش ران ها ، خود تحت تاثیر کنش بازیگران خاصی هستند که باید به رفتار و کنش های آن ها توجه داشت . محققان پس از شناسایی پیش ران ها و اخذ نظرات خبرگان برای هر کدام از پیش ران های موثر، حالات حدی یا کرانه ای برای آنها مشخص کرده اند که به اقتضای حجم مقاله از ذکر سیاهه کامل پیش ران های اولیه و نهایی و نیز انواع حالات حدی هر یک از پیشران ها و نیز ارائه تمامی تمامی سناریوهای محتمل خودداری کرده اند . در ادامه خلاصه ای از فرآیند اجرای این مطالعه ارائه شده است (تصویر شماره سه) :
۱.تعیین دقیق مساله |
۲. توصیف وضعیت کنونی هویت محله ای در محلات سه گانه و اخذ نظرات مردم نسبت به پروژه و شناسائی لیست اولیه پیش ران های محتمل |
۴. شناسائی حالات حدی هر یک از پیشران های کلیدی با نظر خبرگان |
۳. شناسائی و استخراج پیشران های کلیدی با مراجعه به خبرگان و ... |
۵. استخراج سناریو ها و تعیین سناریوی اصلی و توضیح ساز و کار تحقق آن |
۷. ارائه راهبردها |
۶. شناسائی بازیگران اصلی |
تصویر شماره سه : فرآیند اجرای پژوهش
به منظور بررسی تاثیرات احتمالی مگامال ها بر هویت محله ای ، در این مقاله به بررسی اثرات یک پروژه بزرگ تجاری در حال احداث با نام اطلس مال که در یک بافت قدیمی و در قلب سه محله تاریخی اقدسیه ، نیاوران (حصار بو علی) و فرمانیه قرار دارد ، پرداخته شد . موقعیت و مشخصات این طرح و محلات در تصویر شماره چهار و پنج و نیز جدول شماره دو آمده است .
تصویر شماره چهار : موقعیت زمین مجموعه تجاری اطلس مال نیاوران و محلات اطراف آن
جدول شماره دو : خلاصه سطوح کاربری اطلس مال
طبقه | كاربری | تعداد واحد | مساحت خالص (مترمربع) |
3 +الی 10+ | اداری | 192 | 26418 |
2+ | فودكورت، شهربازی و رستوران | 19 | 4878 |
3- الی1+ | تجاری و فروشگاه بزرگ | 289 | 21935 |
8- الی 3- | پاركینگ | 1429 | 44429 |