Manuscript ID : 1402021642146 Visit : 764 Page: 39 - 58

Article Type: Case Study

Contexts and Factors related to the Quality of Urban life in the Neighborhoods of One District of Tehran: The Application of a Multi-Level Model

Subject Areas : Neighborhood studies in Iranian Islamic cities

hamid ramezani ¹ , ali hatami ^{2
*} , nader haghshenas ³ , Milad Tofangchi Mahyari ⁴

1 - .A of Academic Board of the Department of Architecture and Urban Landscape, Institute of Humanities and Social Studies Research, ACECR, Tehran, Iran.
2 - M.A of Academic Board of the Department of Cultural Sociology, Institute of Humanities and Social Studies, ACECR, Tehran, Iran.
3 - Assistant Professor of Demography, Department of Population Economics and Human Capital, National Population Research Institute, Tehran, Iran.
4 - Doctoral researcher of urban planning, University of Tehran, Tehran, Iran.

Received: 2023-05-06 Accepted : 2024-06-26 Published : 2024-10-01

Keywords: District 1, Multi-Level Approach, Neighborhood, Quality of Urban Life, Sense of Security, Tehran.,

Abstract :

Contexts and Factors related to the Quality of Urban

life in the Neighborhoods of One District of Tehran:

The Application of a Multi-Level Model

Hamid Ramezani*

Ali Hatami**

Nader Moti Haqshanas***

Milad Tofangchi****

Research related to the quality of life has been raised as a new topic in social studies during the last fourteen decades of the 20^th century in many countries. The concept of the quality of urban life today has gained traction in the schools of welfare and social justice, and in Iran since the past, various discussions and efforts have been made in the field of improving urban life quality. Therefore, in this article, using theoretical discussions and also the most important indicators in this field, the quality of life of the residents of the neighborhoods in One District of Tehran has been measured. In general, the purpose of this article is to investigate the contexts and factors related to the quality of life of the citizens of one district of Tehran, based on various indicators such as housing, transportation, security, health, and urban management. Quantitative research method and data were collected by survey method and then analyzed using HLM software with a multi-level approach. The findings of the research show that the quality of life of the residents of Region 1 varies at the neighborhood level. According to the findings, the neighborhoods of Naft, Jamaran, and Niavaran have the highest average quality of urban life, while the neighborhoods of Sohank, Derke, Zafaranieh, Darband, Evin, Gulabdara, and Mahmoudieh have the lowest average scores. Based on the differences between these neighborhoods, the findings indicate that objective variables such as age and education at level one, and subjective variables such as the feeling of social security at level two have a significant relationship with the dependent variable, i.e., quality of urban life.

Keywords: District 1, Multi-Level Approach, Neighborhood, Quality of Urban Life, Sense of Security, Tehran.

Introduction:

Quality of life is a different concept that has various definitions across different bodies of knowledge. Sociocultural environment and built environment characteristics affect people's perception of quality of life. However, there is no consensus on its definition (Serag El Din, H.; Shalaby, 2013: 9). Several studies have discussed this conceptual diversity (Wesz, J.G.B.; Miron, 2023). Conceptually, quality of life is related to social ideas, environmental quality, poverty, social inequality, social fragility, social vulnerability, sustainable development, and sustainability. Consequently, quality of life indicators should be formulated based on this domain (Pereira, & Nahas, 2016: 2).

One of the most important issues related to the quality of life is finding the criteria and combining indicators to evaluate the level and measure changes in the quality of urban life. Among these, one of the criteria that can be used to measure the quality of life is the level of satisfaction of citizens with various indicators and variables, which can be said that the subjective dimension of the quality of life is considered in these studies. In the objective dimension, based on statistical data and related figures, the quality of urban life is calculated (Fani et al., 2014: 66).

With all the efforts made in recent years, the quality of life in Tehran shows its relatively good quality in the city's districts. In a general comparison, it should be said that the quality of life in the areas located in the north, north-central, and northeast of the city is in better condition. The quality of life is also good in the northwest and southeast. In the southwestern part of the city, the quality of life seems to be somewhat decent. Among the districts of Tehran, District 1 has the highest quality of life among the 22 districts of Tehran (quoted from Tehran City Atlas website). But considering that the region is one of the 24 neighborhoods, this article seeks to show the quality of life among the neighborhoods in this region.

This article intends to take a step towards answering the following questions with a problem-oriented approach:

• What are the influencing factors on the quality of urban life of the residents of different neighborhoods in one area of Tehran?

• At what level is the quality of urban life among the residents of different neighborhoods in one area of Tehran?

• What is the difference in the quality of urban life within and between neighborhoods? And finally, what effect do micro and macro-level variables have on the quality of urban life in the objective and subjective dimensions?

According to the investigations, in the current research, the following variables and indicators have been used to measure the quality of urban life of the residents of different neighborhoods in one area of Tehran city, and the relevant indicators and items have been questioned in each of them have been taken (Figure 1).

Figure 1: Research concept consisting of evaluating the quality of urban life

Research method:

The current research is in the field of applied research in terms of its purpose, its nature, and research method, it is a descriptive-analytical research of the secondary analysis type. In order to achieve the objectives of the research, the data of "Tehran Quality of Life Monitoring Survey" were used. The statistical population of the project consists of households living in the 1^st district of Tehran (in 24 neighborhoods).

Various techniques are used to analyze multi-level data and since in multi-level analysis, choosing the right strategy depends on the questions and hypotheses of the research, after entering the information from the questionnaires into the SPSS software, to perform statistical tests and analyze the data from HLM software was used.

The questionnaire used in this study was compiled through consultation with specialists, experts, and city managers. In this questionnaire, household characteristics include gender, age, education, occupation, income, and place of birth of the head of the household. Also, information related to four dimensions (satisfaction with services and facilities of the neighborhood; satisfaction with movement and roads in the neighborhood; satisfaction with the health and environment of the neighborhood, and satisfaction with the relationships and social context of the neighborhood); The main index measures the quality of life as follows.

Table 1: Dimensions of the dependent variable

(quality of urban life) measured in the study

Index	sub-indices	number of questions	alpha coefficient
Quality of urban life	Satisfaction with neighborhood services and facilities	12	0.89
	Satisfaction with movement and passages in the neighborhood	8
	Satisfaction with neighborhood health and environment	5
	Satisfaction with relationships and social fabric of the neighborhood	4

Findings:

The findings indicate that although the quality of life in Region 1 is in a better condition than other regions, there are differences among the localities of Region 1.

The findings of cross-class correlation in this study showed that 23% of the changes in the average score of the quality of life of the residents of the neighborhoods of District One of Tehran were affected by the macro variables (social, demographic, and economic level) and 77% of the changes were affected by the micro variables (individual level). Also, the regression model of random coefficients showed that there is a significant relationship between the individual level variables of age and education with the average urban quality of life score.

In the examination of the relationship between the average quality of urban life score and demographic and economic variables (housing) and social variables, it was found that there is a significant relationship between variables such as population size, year of building construction (oldness of housing), number of rooms, area of housing and ownership of housing with the average score. There is no quality of urban life. But in examining social variables, social capital (including the two dimensions of participation and social trust); and the feeling of security on the average quality of urban life, it was determined that only the variable of feeling of security can have an effect on the function variable. In the end, it can be said that the weak services and facilities and the unfavorable planning conditions governing the city of Tehran have been added to the reason that despite the fact that in the quality of urban life index, region one has a better situation than most of the 22 regions of Tehran, but the difference and inequality in The level of its localities can be observed.

Table 2: Scores obtained for the quality of urban

life index of the studied localities of the region

The level of quality of urban life	Neighborhood ranking and Urban Life Quality score
Level one (3 neighborhoods) The highest urban quality of life	1. Naft (77.9), 2. Jamaran (75.4), 3. Niavaran (70.6),
Level two (14 neighborhoods) Average city life quality	4. Cheezer (67.5). 5. Azgol (66.8), 6. Hesarbuali (65.9), 7. Tajrish (65.5), 8. Danshgah (64.2), 9. Darabad (64.2), 10. Farmaniyeh (63.0), 11. Kashank (62.4), 12. Qaitariya (61.9), 13. Dezashib (61.8), 14. Hekmat (61.5), 15. Imamzadeh Qasem (61.5), 16. Araj (60.8), 17. Baghe Ferdous (60.1),
Level three (7 neighborhoods) Low quality of urban life	18. Sohank (58.8), 19. (Darkeh (58.3), 20. Zafaranieh (58.2), 21. Darband (56.8), 22. Evin (54.4), 23. Gulabdere (54.0), 24. Mahmoudieh (46.9).

Resources:

Feni, Zohra and et al. (2014). Measuring the quality of urban life with an emphasis on gender, case study: Qorve city. Scientific Quarterly of Urban Ecology Research, 6(12), 65-78.

Nahas, M.I.P.; Pereira, M.A.M.; de Avelar Esteves, O.; Gonçalves, É. Metodologia de construção do índice de qualidade de vida urbana dos municípios brasileiros (IQVU-BR). Anais , 1–20.

Serag El Din, H.; Shalaby, A.; Farouh, H.E.; Elariane, S.A. Principles of urban quality of life for a neighborhood. HBRC J. 2013, 9, 86–92.

Wesz, J.G.B.; Miron, L.I.G.; Delsante, I.; Tzortzopoulos, P. (2023). Urban Quality of Life: A Systematic Literature Review. Urban Sci., Vol, 7, No, 2. https://doi.org/10.3390/urbansci7020056.

* M.A of Academic Board of the Department of Architecture and Urban Landscape, Institute of Humanities and Social Studies Research, ACECR, Tehran, Iran.

Hramezani@outlook.com

** Corresponding Author: M.A of Academic Board of the Department of Cultural Sociology, Institute of Humanities and Social Studies, ACECR, Tehran, Iran.

Alihatami@ut.ac.ir

*** Assistant Professor of Demography, Department of Population Economics and Human Capital, National Population Research Institute, Tehran, Iran.

nader.haghshenas@nipr.ac.ir

**** Doctoral researcher of urban planning, University of Tehran, Tehran, Iran.

Milad.tofangchi@ut.ac.ir

References:

آخوندی، عباس احمد و همکاران (1393) سنجش کیفیت زندگی شهری در کلانشهر تهران، نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره ۱۹، شماره ۲، تابستان 1393، صص 5-22.
احمدی، اکبر و اسفندیار جهانگرد (1400) رتبه بندی محلات شهر تهران از نظر سطح برخورداری و کیفیت زندگی با استفاده از Fuzzy TOPSIS، اقتصاد شهری، دوره 5، شماره 1، توالی7، صص 127-148.
اجزا شکوهی، محمد و همکاران (1392) ارزیابی مشارکت زنان در ایمنی فضاهای عمومی شهر سقز با مدل مشارکت شهری، فصلنامه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، دوره 1، شماره 2، صص 47-69.
اسمیت ، دیوید (1381) کیفیت زندگی رفاه انسانی و عدالت اجتماعی، ترجمه حسین حاتمی‌نژاد و حکمت شاهی اردبیلی، فصلنامه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 185 و 186، صص 160-173.
باسخا، مهدی و همکاران (1389) رتبه بندی شاخص کیفیت زندگی در استان های کشور، فصلنامه رفاه اجتماعی، دوره دهم ، شماره 37، صص 95-112.
براتی، ناصر و محمدرضا یزدان پناه شاه آبادی (1390) بررسی ارتباط مفهومی سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی در محیط شهری (نمونه موردی: شهر جدید پردیس)، جامعه پژوهی فرهنگی، 2(1)، صص 25-49.
بيات، معصومه و محبوبه بيات (1390) بررسي كيفيت زندگي زنان در شهر مشهد، فصلنامه انديشه هاي راهبردي زن و خانواده، شماره 9، صص 575- 587.
حاتمی نژاد، حسین و همکاران (1392) تحلیل مکانی شاخص‎های کیفیت زندگی در شهر تهران، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 45، شماره 4، صص 29-56.
خوارزمی، شهیندخت (1388) کیفیت زندگی وشاخص خوشبختی، تهران، ناشر شرکت روابط عمومی و تبلیغات هفت تبلیغ.
دانشمند، سارا و کاوه فتاحی (1402) چارچوب فرآیند ادراکی متعالیه به منظور ادراک کیفیت زیبایی‌شناسی فضا (برهمگذاری دیدگاه علوم جدید و حکمت متعالیه).
فصلنامه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، شماره 50، دوره 13، زمستان 1401، صص 19-36.
رستگار نسب، فرهاد و نرگس مصطفوی و امیر جهان نمائی (1391) بررسى و مقايسه كيفيت زندگى زنان شاغل و غيرشاغل شهرستان مشهد.
فصلنامه جمعیت، بهار.
رضوانی، محمدرضا و حسین منصوریان (1387) سنجش کیفیت زندگی:‌ بررسی مفاهیم، شاخص‌ها، مدل‌ها و ارائه مدل پیشنهادی برای نواحی روستایی، فصلنامه روستا و توسعه، شماره 3، صص 1-26.
رهنمايي، محمدتقي و همکاران ( 1390) تحليل کيفيت زندگي در بافت فرسوده شهر مياندوآب، فصلنامه مديريت شهري، دوره 9، شماره 28، صص 223-240.
زیاری، کرامت اله و همکاران (1389) مبانی و تکنیکهای برنامه ریزی شهری، ناشر: دانشگاه بین‌المللی چابهار.
شماعی، علی و احمد پوراحمد (1392) بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا، چاپ پنجم، تهران، دانشگاه تهران.
شماعی، علی و همکاران (1391) تحلیل نابرابری‌های شاخص‌های کیفیت زندگی در سطح محلات شهر بابلسر، فصلنامه انجمن جغرافیایی ایران، دوره جدید، سال دهم، شماره 33، صص 253-280.
عظیمی، لیلا (1392) تأثیر اعتماد اجتماعی بر کیفیت زندگی دانشجویان دانشگاه آزاد بروجرد، مطالعات علوم اجتماعی ایران، 10(38)، صص 186-215.
عظيمي، آزاده (1389) «ابعاد و شاخص‌هاي كيفيت زندگي شهري»، شوراها، ش55.
عنبری، موسی (1389) بررسی تحولات کیفیت زندگی در ایران (1365 تا 1385)، فصلنامه توسعه روستایی، شماره 2، صص 149-181.
غفاری، غلامرضا (1390) بررسی رابطه بین صنعت و کیفیت زندگی (مقایسه موردی مناطق روستایی شهرستان قروه)، فصلنامه توسعه محلی (روستائی-شهری)، دوره 3، شماره 1، صص 1-24.
فنی، زهره (1390) زنان در بازار کار شهري؛ مطالعه تطبيقي شهرهاي تهران و مونترال، فصلنامه مطالعات و پژوهش هاي شهري منطقه‌اي، دوره 3 , شماره 11، صص 57-74.
فنی، زهره و سامان حیدری و سامان حیدری و پرویز آقایی (1394) سنجش کیفیت زندگی شهری با تأکید بر جنسیت، مطالعه موردی: شهر قروه، فصلنامه علمی پژوهش های بوم شناسی شهری 6(12)، صص 65-78.
قاليباف، محمدباقر و همکاران (1390) ارزيابي کيفيت زندگي شهري (مطالعه موردي: محله يافت آباد)، فصلنامه جغرافيا، دوره 9، شماره 31، صص 33-53.
قائم، گیسو (1372) شهر سالم در کشورهای در حال توسعه، مجله علمی-پژوهشی صفه، دوره 5، شماره 2-1، صص 2-9.
لطفي، صديقه (1388) مفهوم کيفيت زندگي شهري: تعاريف، ابعاد و سنجش آن در برنامه ريزي شهري، فصلنامه نگرش هاي نو در جغرافياي انساني، دوره 1 ، شماره، 4 ، صص 65-80.
لينچ، كوين (1376) تئوري شكل خوب شهر، ترجمة حسين بحريني، تهران: دانشگاه تهران.
ماجدي، سيد مسعود و عبدالعلي لهسايي زاده (1385) بررسي رابطه بين متغيرهاي زمينه اي، سرمايه اجتماعي و رضايت از كيفيت زندگي: مطالعه موردي در روستاهاي استان فارس، فصلنامه روستا و توسعه، دوره 9، شماره 4، صص 91-135.
مهدیزاده، جواد (1392) برنامه‌ریزی راهبردی توسعه شهری (تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران)، تهران: ناشر، آرمان شهر.
Al-Qawasmi, J., Saeed, M., Asfour, O. S., & Aldosary, A. S. (2021) Assessing Urban Quality of Life: Developing the Criteria for Saudi Cities. Frontiers in Built Environment, 7, Article.
682391. https://doi.org/10.3389/fbuil.2021.682391.
Das, D. (2008) Urban quality of life: A case study of Guwahati. Social Indicators Research, Vol. 88, pp: 297–310.
El Din, H. S., Shalaby, A., Farouh, H. E., & Elariane, S. A. (2013) Principles of urban quality of life for a neighborhood. Hbrc Journal, 9(1), 86-92.
Felce, D. and Perry, J. (1995) Quality of Life: Its Definition and Measurement. Research in Developmental Disabilities, 16, 51-74.
Foo, T. (2000) Subjective assessment of urban quality of life in Singapore (1997-1998) Habitat International, 24(1): 31-49.
Lee, Y. J. (2008) Subjective quality of life measurement in Taipei. Building and Environment, 43(7), 1205-1215.
Nahas, M.I.P.; Pereira, M.A.M.; de Avelar Esteves, O.; Gonçalves, É. Metodologia de construção do índice de qualidade de vida urbana dos municípios brasileiros (IQVU-BR). Anais, 1–20.
Parfect, M. & Power, G. (1997) Planning for Urban Quality, London: Routledge.
Roback, J. (1982) Wages, rents and the quality of life, Journal of Political Economy, Vol, 90 (6): pp: 1257-1278.
Schmit R. B. (2002) Considering Social Cohesion in Quality of Life Assessments: Concepts and Measurement, Social Indicators Research.
Schyns, P., & Boelhouwer, J. (2004) The State of the City Amsterdam Monitor: Measuring Quality of Life in Amsterdam. In Community Quality-of-Life Indicators (pp. 133-152). Springer Netherlands.
Wesz, J.G.B.; Miron, L.I.G.; Delsante, I.; Tzortzopoulos, P. (2023) Urban Quality of Life: A Systematic Literature Review. Urban Sci., Vol, 7, No, 2. https://doi.org/10.3390/urbansci7020056.

Full-Text:

فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»

شماره پنجاه و سوم، پاییز 1402: 32-1

تاريخ دريافت: 16/02/1402

تاريخ پذيرش: 06/04/1403

نوع مقاله: پژوهشی

زمینهها و عوامل مرتبط با کیفیت زندگی شهری محلات

منطقه یک شهر تهران: کاربرد مدل چند سطحی

حمید رمضانی¹

علی حاتمی²

نادر مطیع حق شناس³

میلاد تفنگچی⁴

چکیده

پژوهشهای مربوط به کیفیت زندگی به عنوان مبحثی جدید در مطالعات اجتماعی طی چهاردهه آخر قرن بیستم در بسیاری از کشورها مطرح شده است. مفهوم کیفیت زندگی شهری امروزه درسایه مکاتب رفاه و عدالت اجتماعی قوت گرفته و در ایران نیز از گذشته، مباحث و تلاشهای مختلفی در زمینه افزایش کیفیت زندگی شهری صورت پذیرفته است. از این رو در مقاله حاضر با استفاده از مباحث نظری و هم‌چنین مهمترین شاخصهای مطرح شده در این حوزه، وضعیت کیفیت زندگی ساکنان محله‌های منطقه یک شهر تهران سنجیده شده است. به طور کلی هدف این مقاله، بررسی زمینه‌ها و عوامل مرتبط با کیفیت زندگی شهروندان محلات منطقه یک شهر تهران بر اساس شاخصهای مختلفی نظیر وضعیت مسکن، حمل و نقل، امنیت، سلامت، مدیریت شهری است. روش پژوهش کمّی و دادهها به روش پیمایشی جمعآوری شده و سپس با استفاده از نرم افزار HLM با رویکرد چند سطحی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که کیفیت زندگی ساکنان منطقه یک در سطح محله‌ها با یکدیگر متفاوت هست. بر اساس یافته‌های بدست آمده بالاترین میانگین کیفیت زندگی شهری مربوط به محلات نفت، جماران و نیاوران و پایینترین میانگین نمره هم مربوط به محلات سوهانک، درکه، زعفرانیه، دربند، اوین، گلابدره و محمودیه است. با توجه به تفاوت‌های موجود بین این محله‌ها، یافته‌ها نشان داد که در سطح یک متغیرهای عینی سن و تحصیلات و در سطح دو متغیر ذهنی احساس امنیت اجتماعی با متغیر وابسته یعنی کیفیت زندگی شهری رابطه معناداری دارند.

واژه‌هاي کلیدی: کیفیت زندگی شهری، احساس امنیت، محله، رویکرد چند سطحی، منطقه یک، تهران.

مقدمه

از دهه 1970 به دلیل رشد شتابان شهرنشینی و افزایش مشکلات اجتماعی و زیست محیطی شهرها، نگرانی‌های جهانی در مورد محیط زیست افزایش یافت :Pereira, 2016: 2) & Nahas). محیط ساخته شده تأثیر زیادی بر پایداری جوامع و همچنین بر کیفیت زندگی افراد دارد. کیفیت زندگی⁵ یک مفهوم گسترده است که تعاریف متفاوتی در بدنه های مختلف دانش دارد. محیط اجتماعی- فرهنگی و ویژگی‌های محیط ساخته شده بر ادراک مردم از کیفیت زندگی تأثیر می‌گذارد.

کیفیت زندگی تمرکز بسیاری از مطالعات بوده است. با این حال، در مورد تعریف آن اتفاق نظر وجود ندارد (El Din and Shalaby, 2013:9). مطالعات متعددی این تنوع مفهومی (ر.ک: Wesz and Miron, 2023) را مورد بحث قرار داده‌اند. از لحاظ تاریخی، مفهوم کیفیت زندگی با ایده های رفاه اجتماعی، کیفیت محیطی، فقر، نابرابری اجتماعی، طرد اجتماعی، آسیب پذیری اجتماعی، توسعه پایدار و پایداری مرتبط است؛ در نتیجه، شاخص های کیفیت زندگی باید بر اساس این حوزه ها فرموله شوند (:2 Pereira, 2016 & Nahas). پژوهش‌های مرتبط با موضوع «کیفیت زندگی» به عنوان مبحثی نوین در مطالعات مختلف، در بسیاری از کشورهای جهان مطرح شده است. بسیاری از جوامع با اندازه‌گیری و مقایسه کیفیت زندگی در سطوح ملی، منطقه‌ای و حتی بین المللی توانسته‌اند تصاویر گویا و عینی از وضعیت و شرایط زندگی در جوامع مختلف به دست آوردند و از این طریق زمینه را برای مطالعات بیشتر فراهم آورند. با مطالعه و ارزیابی وضعیت کیفیت زندگی زمینهی برنامه‌ریزی در ابعاد مختلف فرهنگی-اجتماعی و اقتصادی و محیطی فراهم می‌آید و بدین گونه جامعه می‌تواند خود را با شرایط مورد نیاز هماهنگ و همنوا سازد (عظیمی، 1392: 187). گرچه عوامل مختلفی در تغییرات مربوط به کیفیت زندگی دخیل هستند ولی هدف اصلی در این گونه تحقیقات افزایش سطحِ زندگی و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی شناخته شده است (ر.ک: خوارزمی، 1388).

رشد سریع جمعیت و شهری شدن جهان، مشکلات بسیاری را در کشورهای مختلف، به ویژه کشورهای در حال توسعه ایجاد کرده است (فنی و همکاران، 1394: 66). توزیع فضایی نامتناسب خدمات و امکانات، شکل‌گیری پهنه‌های فقر (در قالب بافت‌های فرسوده و سکونتگاه غیررسمی)، ناهنجاری اجتماعی، مسئله ایمنی و امنیت، انواع آلودگی‌های محیطی و بهداشتی و در مجموع کاهش کیفیت زندگی از جمله این مشکلات است. با این حال، اگر افزایش جمعیت شهرها و گسترش آنها را به مفهوم چند برابر شدن مسائل و مشکلات بدانیم، در این بین، نهادها و مراجع مدیریت شهری که مسئولیت حل مشکلات و پاسخگویی به نیازها بر عهدة آنان است، با چالشهای عدیدهای رو به رو خواهند شد. لذا یکی از اهداف مهم هر نظام و ساختار اقتصادی-سیاسی و اجتماعی در جهان، تأمین حداکثر رفاه اقتصادی و اجتماعی مردم است (فنی، 1390: 58).

یکی از مهمترین مسائل مرتبط با کیفیت زندگی، یافتن معیارها و ترکیب شاخصهای ارزیابی سطح و سنجش تغییرات کیفیت زندگی شهری است. در این میان یکی از معیارهایی که میتوان با آن کیفیت زندگی را سنجید، میزان رضایت شهروندان از شاخصها و متغیرهای مختلف است که میتوان اظهار کرد بعد ذهنی کیفیت زندگی در این بررسیها مورد توجه است. در بعد عینی بر اساس دادههای آماری و ارقام مرتبط، کیفیت زندگی شهری را محاسبه میکنند (فنی و همکاران، 1394: 66).

در پنجاه سال اخیر، ایران از حیث توجه و تاکید بر اغلب شاخصهای کیفیت زندگی کشوری کوشا بوده است. از زمان شکلگیری نظام برنامهریزی توسعه در چارچوب سازمان برنامه و بودجه تا به حال، رسالت اصلی برنامهها در کشور، گسترش رفاه اجتماعی و توسعه انسانی بوده است. تاکنون با وجود بهبودهایی که در کیفیت زندگی مردم صورت گرفته است، اما شاخصهای مربوط قانعکننده به‌نظر نمیرسد (عنبری، 1389: 2 به نقل از فنی و همکاران، 1394: 66).

با تمامی تلاش های صورت گرفته در سالهای اخیر، وضعیت کیفیت زندگی در شهر تهران حاکی از کیفیت نسبتاً مناسب آن در سطح نواحی شهر است. در مقایسه ای کلی باید گفت کیفیت زندگی در نواحی واقع در مناطق شمالی و شمال مرکزی و شمال شرقی شهر از وضعیت مناسب تری برخوردار است. در شمال غربی و جنوب شرقی نیز کیفیت زندگی مناسب است. در بخش جنوب غربی شهر، کیفیت زندگی تا حدودی مناسب به نظر می‌رسد. در بین مناطق شهر تهران، منطقه یک بالاترین کیفیت زندگی در بین مناطق 22گانه شهر تهران را دارا است (به نقل از سایت اطلس شهر تهران). اما با توجه به این که منطقه یک از 24 محله تشکیل شده است، مقاله حاضر به دنبال نشان دادن وضعیت کیفیت زندگی بین محلات این منطقه می‌باشد.

به طور کلی هدف این مقاله، بررسی زمینه‌ها و عوامل مرتبط با کیفیت زندگی شهروندان محلات منطقه یک شهر تهران بر اساس شاخصهای مختلفی نظیر وضعیت مسکن، حمل و نقل، امنیت، سلامت، مدیریت شهری می‌باشد. در این مطالعه با توجه به اینکه میزان رضایت ساکنان منطقه یک سنجیده میشود، کیفیت زندگی شهری از منظر ذهنی اهمیت مییابد. در واقع مقاله حاضر در صدد است با رویکرد مساله محوری در جهت پاسخگویی به سوالات زیر قدم بردارد:

· عوامل تأثیرگذار برکیفیت زندگی شهری ساکنان محلات مختلف منطقه یک شهر تهران کدام است؟

· وضعیت کیفیت زندگی شهری در میان ساکنان محلات مختلف منطقه یک شهر تهران در چه سطحی قرار گرفته است؟

· اختلاف کیفیت زندگی شهری در درون و بین محلات چگونه است؟ و درنهایت متغیرهای سطح خرد و کلان در بعد عینی و ذهنی چه تأثیری برکیفیت زندگی شهری دارند؟

مبانی نظری پژوهش

از گذشتههای دور واژه کیفیت در ارتباط دوسویه بین انسان و محیط از ارزش بالایی برخوردار بوده است. از نظر واژه شناسی معادل لاتين «كيفيت»، واژة «كوالیتی» ترجمه از واژه «کوالیتاس» یونانی است که خود از «کوالیس» به معنای چگونه ترکیب یافتن از یک طبقه، ماهیت یا نوع ریشه گرفته است. از دید محققان علوم مختلف (افلاطون، ارسطو، فیلیپ کراس، بای برکلی، دکارت، لایپنیتز، كانت و...) مقوله کیفیت اقسام متفاوت دارد و با عناوین کیفیت عینی و ذهنی، کیفیت مطلوبیت و ظرفیتی، کیفیت درونی و بیرونی، کیفیت اولیه و ثانویه شناخته میشوند (دانشمند و فتاحی، 1402: 20).

اصطلاح کیفیت زندگی عموماً برای احصای جنبه های مختلف و متعدد فضای فیزیکی اطلاق میشود که بر بهرهوری، رضایت و شادبودن ساکنان یک منطقه کمک میکند. بیش از ۱۰۰ تعریف مختلف از کیفیت زندگی در ادبیات موضوع ارائه شده اند و از این منظر هیچ اجماعی درباره چگونگی اندازه گیری آنها وجود ندارد، اما به طور کلی این تعاریف در برگیرنده جنبه هایی از رفاه و شادمانی است. رفاه اقتصادی، کیفیت و شرایط مسکن، شرایط بهداشتی، فرصتهای آموزشی، امنیت عمومی، شرایط محیطی، آزادی بیان، امکانات و فرصتهای تفریحی، محیط کار، تعاملات اجتماعی و جابه جایی از عواملی انـد کـه بـرای تعريف کیفیت زندگی در نظر گرفتـه می‌شـوند (احمدی و جهانگرد، 1400: 131).

با توجه به توسعه و گسترش شهرها در کشورهای پیشرفته و رو به پیشرفت، مطالعات کیفیت زندگی به ابزار مهمی برای برنامه‌ریزی و مدیریت شهرهای پایدار و قابل زیست تبدیل شده است (حاتمی‌نژاد و همکاران، 1392: 30). کیفیت زندگی شهری، مقولهای میان رشتهای، پیچیده، چند بعدی و مرتبط با جنبههای ذهنی (کیفی) و عینی (کمی) است که تعاریف و مفاهیم متعددی در مورد آن ارائه شده است (فنی و همکاران، 1394: 66). کیفیت زندگی ارتباط متقابل میان جامعه، سلامت، اقتصاد و شرایط محیطی است که انسان و توسعه اجتماعی را تحت تأثیر قرار می‌دهد (Schyns & Boelhouwer, 2004: 5). کیفیت زندگی شهری احتمالا احساس خوبی است از ترکیبی از عوامل مرتبط با حس مکان یا هویت مکان از قبیل خاطر جمعی، حس تعلق، دسترسیها و غیره (1997: 134 Profect, & Power). در تعریف دیگر میتوان کیفیت زندگی شهری را معادل احساس رضایت کلی از زندگی دانست (Foo, 2000: 46 به نقل از فنی و همکاران، 1394: 66).

درسال1990، افرادی چون مورهاوس و دوران تای معتقد بودند: «باید تحقیقات بین رشته‌ای در خصوص کیفیت زندگی صورت گیرد. استدلال آنها این بود که از طریق سبک زندگی می‌توان راهی جهت تحلیل علمی کیفیت زندگی بدست آورد.» در اواخر سال 1989 کمیته سیزدهم انجمن بینالمللی جامعهشناسی این متن را انتشار داد و در این نشست مطرح شد که با توجه به استفاده مکرر از این مفهوم رهیافت وبری می‌تواند برای سبک زندگی چارچوبی را جهت توسعه مطالعات کیفیت زندگی و سبک زندگی تدوین نماید. به نظر می‌رسد در این دهه چالش بر سر تدوین چارچوب کاری حول مفهوم کیفیت زندگی عمده‌ترین چالش بین جامعه شناسان در این زمینه بوده است (رستگار نسب و همکاران، 1391: 59).

علی رغم انتقادهای زیاد و گاهی شدید در مورد تدوین چارچوب، حمایت‌هایی نیز برای بررسی و تدوین یک چارچوب در سال‌های1990 تا 2000 ادامه پیدا کرد. در این دهه ماماس، این مفهوم را در مطالعاتی، ریشه یابی کرد و به کار وبلن، وبر و زیمل متصل نمود. کری چر برای معین شدن و مشخص شدن جایگاه اولیه این مفهوم پیشنهاد نمود که «کیفیت زندگی به عنوان یکی از مفاهیم مختص طبقه متوسط و بالا باید در مطالعات سبک زندگی شناخته شود و مورد بررسی قرار گیرد» (رستگار نسب و همکاران، 1391: 59). در تعاریف مبتنی بر وجوه چند گانه کیفیت زندگی با توجه به ابعاد سه گانه ذهنی، عینی و محیطی مورد بررسی نظری و تجربی قرار گرفته است. از نظر دیوان، کیفیت زندگی به عنوان حالتی در نظر گرفته می‌شود که فرد در آن نسبت به خودش، طبیعت و جامعه احساس آرامش درونی دارد. او دو عامل را در ایجاد این حالت مؤثر می‌داند، یکی داشتن هدف در زندگی و دیگری برخورداری از روابط مناسب با دیگران. در این خصوص وی بر این باور است که رابطه عمده‌ترین منبع ثروت آدمی محسوب می‌شود (ر.ک: خوارزمی، 1388).

نوع دیگری از کیفیت زندگی به عنوان مفهومی عینی و ذهنی مورد بررسی قرار می‌گیرد که نه برستانده‌های اقتصادی و اجتماعی بلکه بر دستاوردهای سیاست‌ها و تأثیری که افراد از آن می‌پذیزند، تمرکز می‌یابد. مانند رویکردی که کیفیت زندگی را معادل با ریشه کنی فقر و بهبود استانداردهای زندگی می‌داند. در چارچوب تحلیل سیستمی کیفیت زندگی به عنوان یک رهیافت، برتوانمندی افراد برای ارتقاء قابلیت‌هایشان در رفع محدودیت‌ها جهت دستیابی به اهداف سیستماتیک اشاره دارد. در این رویکرد انسان محور اصلی توسعه قرار می‌گیرد و پرسش در مورد کیفیت زندگی می‌بایست به نیازهای افراد و ارضای آنها توجه داشته باشد. از این رو هر تعریفی از کیفیت زندگی می‌بایست بر سه معیار مبتنی باشد: مسائل فرهنگی، مبانی علمی و توجه به بهره‌برداری از محیط زیست و بهبود شرایط زیست. سازمان بهداشت جهاني در سال 1993 مؤلفه‌هاي كيفيت زندگي را این‌گونه تعريف كرده است:« ادراكات فردي از موقعيت شخصي در زنـدگي، زمينـه‌هـاي فرهنگـي و سيسـتم ارزشـي در ارتبــاط بــا اهــداف و انتظــارات فــرد، و اســتانداردها» (ر.ک: عظيمــي، 1389 بــه نقــل از WHOQOL GROUP, 1993). دیوید فیلیپس (ر.ک: Philips, 2006) کیفیت زندگی را در ابعاد فردی و جمعی مورد بررسی قرار می‌دهد که در سطح فردی مولفه‌های عینی و ذهنی را شامل می‌شود. لازمه کیفیت زندگی فردی در بعد عینی، تأمین نیازهای اساسی و برخورداری از منابع مادی جهت برآوردن خواست‌های اجتماعی شهروندان است و در بعد ذهنی به داشتن استقلال عمل در مواردی مانند افزایش رفاه ذهنی، رشد و شکوفایی، مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی است. فیلیپس در بعد جمعی کیفیت زندگی بر ثبات و پایداری محیط فیزیکی و اجتماعی، منابع اجتماعی درون گروه‌ها و جوامعی که در آن زندگی می‌کنند (شامل انسجام مدنی، همکوشی و یکپارچگی، روابط شبکه ای گسترده) و پیوندهای موقتی درتمامی سطوح جامعه، هنجارها و ارزش هایی اجتماعی و برابری طلبی تأکید دارد (براتی و یزدان پناه شاه آبادی، 1390: 36).

لينچ مدلي شامل 5 محور عملكردي(سرزندگی/ معنی دار بودن فرم و فضا/ تناسب و سازگاری با الگوهای رفتاری/ دسترسی/ نظارت و اختیار)، كـه از نظـر او كليـة محورهـاي اصـلي كيفيت يك شهر را تشكيل مي‌دهند، به همراه دو فوق معيـار كـارآيي و عـدالت، بـه‌عنـوان شاخص‌هاي اصلي كيفيت زندگي، پيشنهاد می‌کند (ر.ک: لینچ، 1376)

در خصوص کیفیت زندگی شهری باید خاطر نشان کرد که این مفهوم بسیار انتزاعی است که نمیتوان برای آن تعریفی جامع و مانع ارائه داد (ماجدی و لهسایی زاده، 1385: 30). هم‌چنین این مفهوم، چند وجهی، نسبی و متأثر از زمان و مکان و ارزشهای فردی و اجتماعی است که از یک سو، ابعاد عینی و بیرونی و از سوی دیگر، ابعاد ذهنی و درونی دارد؛ از این رو ارائه تعریف جامع برای آن آسان نیست (رضوانی و منصوریان، 1387: 4).

رضایت کلی افراد از زندگی (Foo, 2000: 32) و بهزیستی یا عدم بهزیستی مردم و محیط زندگی آنها (Das, 2008: 300) برخی از تعاریف مورد استفاده برای کیفیت زندگی هستند. بدون شک زمانی میتوان از این مفهوم در برنامهریزیهای شهری استفاده کرد که چارچوبی مناسب و قابل اطمینان برای سنجش آن تدوین شود. مفهوم کیفیت زندگی شهری با توسعه پایدار شهری همگرایی بسیاری دارد و حتی میتوانند به جای هم بکار روند (لطفی، 1388: 71). کیفیت زندگی شهری در واقع به معنای «قابلیت زندگی» یک مکان مطرح میشود. به عبارتی در یک جامعه شهری، کیفیت زندگی برگرفته از تجربه مشترک ساکنان شهر از محیط شهر (مثلا: کیفیت هوا، آب، ترافیک، فرصت‌های تفریحی، شغلی و غیره) و سطح توانایی شهر در پاسخگویی به اهداف مورد نظر ساکنان شهر می‌باشد. به طور کلی رویکرد کیفیت زندگی شهری، تلاشی در جهت ایجاد شهر سالم و فراهم آوردن خدمات شهری مناسب و در دسترس برای همگان در چارچوب پایداری است (رهنمایی و همکاران، 1390: 225).

کیفیت زندگی شهری، علاوه بر مسائل اقتصادی، نگرانیهای اجتماعی و محیط زیست را نیز مدنظر قرار میدهد (باسخا و همکاران، 1389: 96).کیفیت زندگی شهری، به نوعی بیانگر وضعیت افراد ساکن در یک شهر است (Roback, 1982: 1259).

مفهوم کیفیت زندگی ابتدا به حوزههای بهداشتی و بیماریهای روانی محدود میشد، اما در طی دو دهه گذشته، این مفهوم از زمینههای بهداشتی، زیست محیطی و روانشناختی صرف، به مفهومی چند بعدی ارتقاء یافته است. امروزه علاوه بر عوامل فوق، در بررسیهای مربوط به کیفیت زندگی، از عوامل اقتصادی و اجتماعی نیز یاد میکنند. کیفیت زندگی به عنوان مفهومی برای نشان دادن میزان رضایت فرد از زندگی و به عبارتی معیاری برای تعیین رضایت و عدم رضایت افراد و گروهها از ابعاد مختلف زندگی است. این ابعاد می‌توانند زمینههای تغذیهای، آموزشی، بهداشتی، امنیت و اوقات فراغت را شامل شود، از طرفی، دیگر امروزه در ادبیات برنامه‎ریزی توسعه، مباحث کیفیت زندگی به عنوان یک اصل اساسی پیوسته مورد نظر برنامهریزان و مدیران امر توسعه است (عنبری، 1389: 152).

در زمینه کیفیت زندگی زنان و مردان و تفاوتهای جنسیتی، تحقیق و نظریه خاصی وجود ندارد، اما ذهنیت اغلب شهروندان این است که کیفیت زندگی مردان بالاتر از زنان است. در این زمینه لزوم توجه به زنان در مطالعات کیفیت زندگی شهری مبرم به نظر میرسد (فنی و همکاران، 1394: 66). بالا بودن کیفیت زندگی در هر کشور نشانه توسعه پایدار و همه جانبه در آن جامعه است و در نظر گرفتن زنان در برنامه‌های توسعه و تلاش برای بهبود وضعیت زندگی آنها مسالهای است که برای رسیدن به پیشرفت همه جانبه نباید آن را نادیده گرفت. زنان نیمی از جمعیت را تشکیل میدهند و سلامت آنان زیربنای سلامت خانوادهها و جوامع است. از این رو مطالعه کیفیت زندگی زنان و سلامت زنان بسیار حائز اهمیت بوده است (بیات و بیات، 1390: 577).

بدون شک در طول سه دهه اخیر، کیفیت زندگی به عنوان جانشینی برای رفاه مادی، به اصلیترین هدف اجتماعی کشورهای مختلف تبدیل شده است. امروزه کیفیت زندگی، یکی از چارچوبهای نظری مورد قبول در بررسی شرایط زندگی جوامع مختلف به شمار میرود (Schmit, 2002: 32). همچنین کیفیت زندگی، وضعیت فرد و یا افراد یک جامعه را با توجه به عوامل برونزایی نظیر فنآوری تولید، زیرساختها، روابط اجتماعی، نهادهای اجتماعی، محیط زیست و مانند آن‌ها تحت تأثیر قرار می‌دهد. مثلاً جغرافی دانان رادیکال روی علل توسعه نیافتگی، نابرابریهای ناحیه‌ای و مسائل شهری تمرکز دارند و رفاه و عدالت اجتماعی را در راس برنامههای خود می‎دانند (اجزا شکوهی و همکاران، 1392: 61).

اسمیت اولین جغرافیدانی بود که درباره کیفیت زندگی، رفاه اجتماعی و عدالت اجتماعی صحبت کرد و برای بررسی آن از شاخصهای اجتماعی ذهنی و مقایسه عینی استفاده کرد. سازمان ملل متحد از سال 1963 توجه به رفاه اجتماعی را با کمک دولتها امری ضروری دانست. امروزه در نظامهای پیشرفته شهرسازی جهان به صور مختلف رفاه اجتماعی شهروندان را تأمین میکنند (شماعی و پوراحمد، 1392: 53).

کنفرانس شهر سالم نیز که در سال 1978 در شوروی سابق با کمک یونیسف برگزار شد، چندین محور کلیدی داشت شامل: تأمین آب آشامیدنی سالم، بهسازی محیط زیست، آموزش، مقابله با بیماریها، تهیه دارو، جلوگیری از وقوع حادثه و تغذیه صحیح (زیاری و همکاران، 1389: 436). تأثیرات پارادایم پایداری بر کیفیت زندگی نیز مشهود است. اگر بخواهیم جامعه کیفیت زندگی شهروندان را در حال و آینده بهتر کنیم فقط باید آن را در چارچوب پایداری قرار دهیم. با آشکار شدن نقش و اهمیت اجتماعات محلی در توسعه پایدار، استفاده از شاخصهای محلی و حفظ ویژگی‌های محلی در برنامه‌ریزی‌ها، این مهم نیز به مطالعات کیفیت زندگی وارد شد. پیش از این تحقیقات کیفیت زندگی در سطح بینالمللی، ملی و به خصوص سطح شهری انجام میشده اما با نگاه پایداری، سطح محلی برای مطالعات کیفیت زندگی مناسبتر است (فنی و همکاران، 1394: 68).

چارچوب مفهومی؛ سنجش کیفیت زندگی شهری (ابعاد و شاخص‌ها)

از حدود دهه پنجم قرن بیستم، مفهوم کیفیت زندگی شهری در مطالعات اجتماعی و مدیریتی بخصوص در مورد اقشار و طبقات ضعیف (همانند کودکان و زنان) و معلولان مورد بحث و بررسی فراوان قرار گرفت. دیدگاه رفاه اجتماعی، کیفیت زندگی مردم را در راس برنامههای خود قرار داده است و همواره در تلاش است تا با استفاده از شاخصها و معیارهای مختلفی، کیفیت زندگی شهری را افزایش دهد. لی در سال 2008، برای سنجش میزان کیفیت زندگی، از هشت شاخص استفاده میکند که این شاخصها را به متغیرهایی برای سنجیدن تقسیمبندی میکند. شاخصهایی که لی استفاده میکند عبارتاند از: مسکن، محیط اطراف، وضعیت بهداشتی، کیفیت خدمات عمومی، دسترسی به خدمات، درآمد خانوار و تعاملات اجتماعی (Lee, 2008 به نقل از فنی و همکاران، 1394: 68).

کیفیت زندگی مقولهای میان رشتهای و مفهومی چند بعدی و پویا دارد که متشکل از ابعاد عینی و ذهنی است.کیفیت زندگی از زمان و مکان جغرافیایی و نظام ارزشی جامعه متأثر میباشد و به احساس رضایت فرد از شرایط زندگی اطلاق می‌شود. برنامهریزی برای ارتقاءکیفیت زندگی شهری هم با آمار و ارقامهای عینی و واقعی زندگی شهروندان و هم با درک روانی و ذهنی افراد از موقعیت زندگی آنها در ارتباط است. چه بسا افرادی با امکانات مالی مناسب، در ذهن خود هیچ احساس رضایتی از زندگی خویش نداشته باشند و یا برعکس افرادی با سطح پایینی از استانداردهای زندگی، به عللی متفاوت از زندگی خویش اظهار رضایت نسبی و یا حتی کامل داشته باشند. در همین ارتباط تحقیقات بینالمللی نیز بر این نکته تاکید دارد که داشتن شرایط زندگی مناسب با تخمین شاخصهای عینی همیشه به معنی شادی و احساس سلامت نیست و برعکس (Schyns and Boelhouwer, 2004: 8). در حال حاضر 200 شهر جهان از هر دو شاخص عینی و ذهنی برای محاسبه کیفیت زندگی شهری استفاده میکنند.

مدل جکسون ویل ⁶ یک مدل شناخته شده در سنجش کیفیت زندگی در آمریکاست که از سال 1985 به طور سالانه برای پایش کیفیت زندگی مورد استفاده قرار میگیرد و در حال حاضر با 71 شاخص که جنبههای متفاوت از زندگی را ارزیابی میکند، برای اندازهگیری و پایش کیفیت زندگی ارائه شده است. افرادی مانند دیوید اسمیت نیز برای شاخصهای ذهنی از پرسشنامه و برای ارزیابی شاخص‌های عینی از مشاهده و آمار و ارقام استفاده می‌کنند (اسمیت، 1381: 166 به تقل از فنی و همکاران، 1394: 68).

کیفیت زندگی شهری یکی از مهم‌ترین حوزه‌های مطالعات شهری در کشورهای مختلف است. این مهم به دلیل اهمیت روز افزون مطالعات کیفیت زندگی در پایش سیاست‌های عمومی و نقش آن به عنوان ابزاری کارآمد در مدیریت و برنامه‌ریزی شهری است.کیفیت زندگی شهری معمولا از طریق شاخص‌‌های ذهنی حاصل از پیمایش و ارزیابی ادراکات و رضایت شهروندان از زندگی شهری و یا با استفاده از شاخص‌های عینی حاصل از دادههای ثانویه و به ندرت با استفاده از هر دو نوع شاخص اندازهگیری میشود. محققان حوزه کیفیت زندگی معتقدند که شاخصهای ذهنی، قدرت تبیین بیشتری دارد، در حالی که شاخصهایی که بصورت عینی شرایط زندگی را میسنجند، فقط می‌توانند حدود 15 درصد از کیفیت زندگی فرد را تبیین کنند (غفاری و همکاران، 1390: 4 به تقل از فنی و همکاران، 1394: 68).

کیفیت زندگی شهری ابعاد مختلفی را در بر می‌گیرد که به رفاه افراد و جوامع ساکن در شهرها کمک می‌کند. این ابعاد شامل جنبه های محیطی، فیزیکی، تحرکی، اجتماعی، روانی، اقتصادی و سیاسی است (Serag El Din and et al., 2013). کیفیت زندگی شهری تحت تأثیر ویژگی‌های عینی (مانند کیفیت و رفاه محیطی) و ویژگی های ذهنی (ادراکات و رضایت فردی) است. عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی شهری می‌تواند از ویژگی‌های اجتماعی- فرهنگی و محیط ساخته شده تا عوامل اقتصادی مانند فرصت‌های شغلی و هزینه‌های زندگی متغیر باشد. ارزیابی کیفیت زندگی شهری مستلزم در نظر گرفتن طیف وسیعی از معیارها از جمله آسایش محیطی، امنیت، فرصت‌های فرهنگی و تفریحی، تحرک شهری، خوش‌گذرانی و عوامل اقتصادی مانند اشتغال و فعالیت‌های اقتصادی است (Wesz and et al., 2023: 56). ادراک ذهنی همچنین در ارزیابی کیفیت زندگی شهری بسیار مهم است، زیرا جنبه‌هایی را که اندازه‌گیری عینی آنها چالش برانگیز است، مانند احساس امنیت، همبستگی اجتماعی و روابط محله‌ای را در بر می‌گیرد (ر.ک: Al-Qawasmi and et al., 2021). به طور خلاصه باید افزود، کیفیت زندگی شهری مفهومی چند بعدی است که عوامل مختلفی را در بر می‌گیرد که بر رفاه و رضایت افراد ساکن در شهرها تأثیر می‌گذارد. این شامل تعادل بین ویژگی های عینی مربوط به محیط و رفاه و همچنین ادراکات ذهنی و سطوح رضایت در جامعه است.

باید تاکبد کرد کیفیت زندگی، مفهومی چند سویه و مبهم است که در سطوح مختلف، از سنجش اجتماع محلی تا ارزیابی خاص موقعیت و شرایط فردی و گروهی به کار میرود (آخوندی و همکاران، 1393: 7). لذا با توجه به بررسیهای انجام شده، در پژوهش حاضر، برای سنجش میزان کیفیت زندگی شهری ساکنان محلات مختلف منطقه یک شهر تهران از متغیرها و شاخص‌های زیر استفاده شده است که در هر کدام از شاخصها و گویههای مربوطه مورد پرسش قرار گرفتهاند (شکل 1).

شکل 1: چارچوب مفهومی پژوهش متشکل از ابعاد و شاخص‌های

سنجش کیفیت زندگی شهری (منبع: نگارندگان)

روش شناسی پژوهش
پژوهش حاضر از نظر هدف در حوزه پژوهشهای کاربردی و از نظر ماهیت و روش تحقیق در زمره تحقیقات توصیفی ـ تحلیلی و از نوع تحلیل ثانویه است. جهت نیل به اهدف تحقیق از دادههای «پیمایش رصد کیفیت زندگی شهر تهران»، استفاده شد. جامعه آماری طرح را خانوارهای ساکن در منطقه 1 شهر تهران (به تفکیک 24 محله) تشکیل می‌دهند.

تکنیک‌های مختلفی برای تحلیل داده‌های چند سطحی به کار می‌رود و از آنجا که در تحلیل‌های چند سطحی، انتخاب راهبرد مناسب بستگی به سوال‌ها و فرضیه‌های پژوهش دارد، پس از ورود اطلاعات پرسشنامه ها به نرم افزار SPSS ، برای اجرای آزمون‌های آماری و تحلیل داده ها از نرم افزار HLM استفاده شد.

$C:\DATA\مطالب کلاسی دکتری جمعیت 1396\TERME 3 97-98\DR Ghazi\جهت مقاله توجه شود\QoL\mahalat-ORG.jpg$

شکل 2: محدوده مورد مطالعه (محلات منطقه یک شهر تهران) (اطلس شهر تهران)

پرسشنامه مورد استفاده در این مطالعه از طریق مشورت با متخصصان، کارشناسان و مدیران شهری تدوین شده است. این پرسشنامه در مجموع از چند بخش تشکیل شده که در هر کدام تعدادی سؤال مرتبط به ابعاد مختلف زندگی در محله مطرح شده است. در این پرسشنامه ویژگی‌های خانوار شامل جنسیت، سن، تحصیلات، شغل، درآمد و محل تولد سرپرست خانوار است. همچنین اطلاعات مربوط به چهار بعد (رضایت از خدمات و امکانات محله؛ رضایت از جابه جایی و معابر در محله؛ رضایت از بهداشت و محیط‌زیست محله و رضایت از روابط و بافت اجتماعی محله)؛ شاخص اصلی کیفیت زندگی را به شرح زیر می‌سنجد. لازم به توضیح است در طراحی سؤالات برای مفاهیم فوق، اغلب تناسب آن‌ها با مدیریت شهری و حوزه عملکرد شهرداری مد نظر بوده و در نتیجه شاخص کلی کیفیت زندگی تحت تأثیر این گرایش در طراحی سؤالات تحقیق بوده است.

جدول 1: ابعاد متغیر وابسته (کیفیت زندگی شهری) اندازه‌گیری شده در مطالعه

شاخص	زیر شاخص ها	تعداد سؤال‌ها	ضریب آلفا
کیفیت زندگی شهری	رضایت از خدمات و امکانات محله	12	0.89
	رضایت از جابهجایی و معابر در محله	8
	رضایت از بهداشت و محیط‌زیست محله	۵
	رضایت از روابط و بافت اجتماعی محله	۴

5-یافته‌های پژوهش

اطلاعات حاصل از تحلیل توصیفي نتایج به تفکیک میانگین سن سرپرست خانوار، تحصیلات، درآمد، محل تولد، مدت سکونت در محله و کیفیت زندگی (متغیر وابسته) درسطح فردی در جدول (2) آورده شده است. میانگین سنی محله سوهانک پایین‌ترین و محله‌های دربند و امام زاده قاسم بالاترین بوده است. میانگین تحصیلات در محله گلابدره پایین‌ترین و درمحله باغ فردوس بالاترین بوده است. محله گلابدره دارای پایین‌ترین میانگین درآمد و محله فرمانیه بالاترین میانگین درآمد را داشته است. میانگین سال‌های سکونت افراد در محله درکه بالاترین و در محله سوهانک پایین‌ترین است. میانگین نمره کسب شده برای کیفیت زندگی شهری در محله محمودیه پایین‌تر از سایر محلات بوده و بالاترین آن مربوط به محله نفت است.

جدول 2: فراوانی برخی از ویژگی های پاسخگویان به تفکیک محله

ردیف	نام محله	تعداد نمونه	میانگین سن سرپرست خانوار	میانگین تحصیلات سرپرست (سال)	مدت سکونت در محله	میانگین کیفیت زندگی شهری (100)
1	اراج	135	52.2	14.8	13.5	60.8
2	ازگل	135	52.8	13.1	11.2	66.8
3	امام زاده قاسم	135	57.5	14.2	13.3	61.5
4	اوین	135	53.7	10.8	21.6	54.4
5	باغ فردوس	135	49.8	15.5	11.5	60.1
6	تجریش	135	52.8	14.7	15.2	65.5
7	جماران	135	53.4	14.8	14.9	75.4
8	چیذر	135	55.0	13.7	16.1	67.5
9	حصاربوعلی	136	54.8	14.9	17.6	65.9
10	حکمت	135	52.8	12.9	13.4	61.5
11	دارآباد	135	53.8	14.4	11.5	64.2
12	دانشگاه	135	56.2	12.4	14.2	64.6
13	دربند	135	57.5	12.8	20.6	56.8
14	درکه	135	54.5	11.1	22.0	58.3
15	دزاشیب	135	57.1	14.5	12.5	61.8
16	زعفرانیه	135	57.0	15.2	17.0	58.2
17	سوهانک	135	48.4	14.3	6.4	58.8
18	فرمانیه	135	53.3	14.3	12.7	63.0
19	قیطریه	135	52.3	13.8	12.5	61.9
20	کاشانک	135	54.8	14.8	10.6	62.4
21	گلابدره	135	49.3	9.1	20.0	54.0
22	محمودیه	135	54.8	13.7	15.9	46.9
23	نفت	135	56.1	13.0	11.6	77.9
24	نیاوران	135	51.1	13.3	18.4	70.6
کل		3420	53.7	13.8	14.0	62.7

در جدول 3 میانگین، انحراف معیار، حداقل نمره و حداکثر نمره براي متغیرهاي پژوهش
در سطح پاسخگو (فردی) و سطح محله (کلان)، نمایش داده شده است. نتایج بدست آمده در سطح فردی به این صورت بوده که میانگین سن سرپرست خانوار 53.74 سال، میانگین درآمد 2.401.832 تومان و میانگین مدت سکونت در محله 14.77 سال بوده است. در سطح محلات هم میانگین مشارکت اجتماعی 37.47، میانگین اعتماد اجتماعی 68.58، میانگین احساس امنیت اجتماعی 66.58 بوده است. سایر نتایج در جدول زیر نشان داده شده است.

جدول 3: نتایج حاصل از تحلیل توصیفی متغیرهای پیش بین

سطح	متغیرها	میانگین	انحراف معیار	حداقل	حداکثر
یک (فردی)	سن	53.74	20.0	20.0	97.0
	درآمد	2,401,832	1436250.98	0.0	20000000
	مدت سکونت	14.00	14.33	1.0	80.0
دو (محله)	مشارکت اجتماعی محله‌ای	37.47	5.39	27.0	46.8
	اعتماد اجتماعی محله‌ای	68.58	7.21	52.6	82.4
	احساس امنیت اجتماعی	66.58	8.39	53.20	83.2
	جمعیت	16416.08	7415.68	4658.0	33668.0
	تعداد اتاق خواب	2.52	0.32	2.0	3.0
	مساحت	155.12	39.64	107.8	253.0
	قدمت بنا	18.36	3.95	8.0	29.0
	مسکن ملکی	64.41	17.31	10.0	82.2

مدل های خطی سلسله مراتبی: تحلیل دو سطحی

مدل تحلیل واریانس یک طرفه

در ادامه، از تحلیل چند سطحي استفاده به عمل آمد و از این طریق به آزمون معني داري رابطه بین متغیر وابسته و متغیرهاي پیش بین پرداخته شد. جهت بررسي فرضیه‌ها ابتدا پیش فرض‌های تحلیل چند سطحی مورد آزمون و همچنین متغیرها همگن شدند. یکی از پیش فرض‌های استفاده از تحلیل چند سطحی، مدل صفر یا غیر شرطي⁷ است. جهت بررسي این فرضیه که کیفیت زندگی در بین محلات متفاوت است، از تحلیل واریانس یک طرفه با اثرهاي تصادفي (ANOVA) با استفاده از مدل صفر ( غیر شرطي) استفاده شد .

در این مدل، کیفیت زندگی به عنوان متغیر وابسته (نتیجه⁸) است. در مدل غیرشرطي متغیر پیش بین وجود ندارد که واریانس متغیر وابسته را به اجزاء بین محلات و درون محلات تقسیم کند. هدف از کاربرد این مدل این بود که پراکندگي کیفیت زندگی در بین محلات مشخص شود. نتایج این تحلیل در جدول 4 نشان داده شده است.

جدول 4 : تخمین واریانس نمره کیفیت زندگی در محلات منطقه یک شهر تهران

اثرات ثابت	ضرایب	اشتباه معیار	نسبت t	درجه آزادی d.f.	معناداری p-value
میانگین نمره کیفیت زندگی γ00	5.77	2.14	2.69	23	0.013
اثرات تصادفی	مولفه واریانس	انحراف معیار	کی دو (X2)	درجه آزادی (d.f)	معناداری p-value
میانگین محلات u0	107.82	10.38	954.49	23	0.001
تأثیر سطح 1 rij	352.48	18.77	954.49	23	0.001

همان طور که در جدول 4 نشان داده شده است عرض از مبدا، که تابعی از میانگین واحدهای سطح دو محلات منطقه یک و مقدار تصادفی خطا است، از نظر آماری معنادار است و بنابراین تحلیل چند سطحی توجیه می‌شود. همچنین با توجه به کي دو مشاهده شده، واریانس ارتباط با محله در بین محلات معنادار است. در نتیجه فرضیه تحقیق تأیید مي‌شود. این بدان معنا است که مقداري از واریانس کیفیت زندگی ناشي از تفاوت بین محلات است از طرفی دیگر مقدار مولفه‌های واریانس بدست آمده در سطح فردی (پارامتر واریانس کیفیت زندگی درون محلات δ2 ) مساوی 352.48 و برای سطح دو (پارامتر واریانس کیفیت زندگی بين محلات τοο)، یا محلات منطقه یک برابر 107.82 است. این نشان دهنده آن است که بیشترین تغییرپذیری در میانیگن نمره کیفیت زندگی مرتبط با سطح فردی یا سطح یک می‌باشد. برای اندازه گیری میزان تأثیر هرکدام از سطوح از همبستگی بین طبقه‌ای استفاده شد. همبستگی بین طبقه‌ای نشان دهنده آن است که 23 درصد از تغییرات میانگین نمره کیفیت زندگی ساکنان محلات منطقه یک شهر تهران متأثر از سطح دو و یا ویژگی‌های مناطق شهری تهران بوده و 77 درصد از تغییرات آن متأثر از ویژگی‌های سطح فردی است. بنابراین نتایج تحلیل واریانس یک طرفه نشان داد که میانگین کیفیت زندگی محلات منطقه یک شهر تهران متفاوت است و از نظر آماری معنادار است. لازم به ذکر است که برآورد اعتبار براي ميانگين محله برابر 0.98 بوده است.

مدل رگرسیونی ضرایب تصادفی

رابطه جنسیت و کیفیت زندگی

در مدل شرطی که به مدل ضرایب شیب خط و عرض از مبداء به مثابه متغیر تابع موسوم است، متغیرهای پیش بین وارد شده‌اند. ابتدا متغیر جنسیت را به عنوان یکی از متغیرهای پیش بینی کننده متغیر تابع کیفیت زندگی وارد معادله رگرسیونی شده است. پس از برآورد مقدار پایایی ضرایب تصادفی سطح یک مدل که سطح قابل قبولی داشت (0.97)، اثرات ثابت و تصادفی مدل رگرسیونی مورد محاسبه قرار گرفت.

نتایج حاکی از آن است که جنسیت فرد با میانگین نمره کیفیت زندگی رابطه معناداری ندارد (جدول شماره 5). مقدار نسبت T بدست آمده برای این متغیر 0.124 است که از لحاظ آماری نشان دهنده رابطه معنادار نیست. یعنی بین زنان و مردان تفاوتی از لحاظ میانگین نمره کیفیت زندگی وجود ندارد. اما در سطح خطای تصادفی مقدارهای بدست آمده برای جنسیت به لحاظ آماری معنادار بوده که نشان دهنده آن است که رابطه جنسیت و میانگین نمره کیفیت زندگی در بین محلات منطقه یک شهر تهران، یکسان نیست.

جدول 5: تأثیر متغیر پیش بین جنسیت بر میانگین نمره کیفیت زندگی

در محلات منطقه یک شهر تهران

اثرات ثابت	ضرایب	اشتباه معیار	نسبت t	درجه آزادی d.f.	معناداری p-value
میانگین نمره کیفیت زندگی γ00	5.77	2.14	2.69	23	0.013
میانگین شیب خط کیفیت زندگی و جنسیت γ10	0.15	1.21	0.124	3144	0.901
اثرات تصادفی	مولفه واریانس	انحراف معیار	کی دو (X2)	درجه آزادی d.f.	معناداری p-value
میانگین محلات u0j	107.82	10.38	954.19	23	0.001
تأثیر سطح 1 rij	352.59	18.78	954.19	23	0.001

رابطه تحصیلات و کیفیت زندگی

در مرحله دوم در مدل شرطی که به مدل ضرایب شیب خط و عرض از مبداء به مثابه متغیر تابع موسوم است، متغیر پیش‌بین تحصیلات وارد معادله رگرسیونی شده است. پس از برآورد مقدار پایایی ضرایب تصادفی سطح یک مدل که سطح قابل قبولی داشت (0.97)، اثرات ثابت و تصادفی مدل رگرسیونی مورد محاسبه قرار گرفت.

نتایج حاکی از آن است که تحصیلات فرد با میانگین نمره کیفیت زندگی رابطه معناداری دارد (جدول شماره 6). مقدار نسبت T بدست آمده برای این متغیر 4.79- بوده که از لحاظ آماری نشان دهنده رابطه معنادار است. ضریب (0.67-) برای تحصیلات، نشان دهنده آن است که هر چه تحصیلات افراد افزایش یابد، میانگین نمره کیفیت زندگی شهری فرد نیز کاهش یافته است. هر چند رابطه معکوس و شدت آن ضعیف است. در سطح خطای تصادفی مقدارهای بدست آمده برای تحصیلات به لحاظ آماری معنادار بوده که نشان دهنده آن است که رابطه تحصیلات و میانگین نمره کیفیت زندگی در بین محلات منطقه یک شهر تهران، یکسان نیست. مقدار واریانس تبیین شده در سطح یک نیز 31 درصد برآورد شده که نشان می‌دهد که متغیر تحصیلات توانسته است 31 درصد از تغییرات میانگین نمره کیفیت زندگی شهری را در سطح یک تبیین کند.

جدول 6: تأثیر متغیر پیش بین تحصیلات بر میانگین نمره کیفیت زندگی

در محلات منطقه یک شهر تهران

اثرات ثابت	ضرایب	اشتباه معیار	نسبت t	درجه آزادی d.f.	معناداری p-value
میانگین نمره کیفیت زندگی شهری γ00	10.72	2.39	4.49	23	0.001
میانگین شیب خط کیفیت زندگی و تحصیلات γ10	0.67-	0.14	4.79-	3144	0.001
اثرات تصادفی	مولفه واریانس	انحراف معیار	کی دو (X2)	درجه آزادی d.f.	معناداری p-value
میانگین محلات u0j	108.82	10.43	969.17	23	0.001
تأثیر سطح 1 rij	350.02	18.71	969.17	23	0.001

رابطه سن و مدت سکونت و کیفیت زندگی

در ادامه برای پاسخ به این سوال که آیا سن و مدت سکونت و اقامت در محله بر میانگین نمره کیفیت زندگی در محلات منطقه یک شهر تهران تأثیرگذار است؟ و آیا در میان محلات مختلف این تأثیر متفاوت است؟ به عبارتی دیگر سوال این است که آیا با وارد کردن متغیرهای تبیینی به مدل تأثیر محلات باقی می‌ماند یا تغییر می‌کند؟ پس از برآورد مقدار پایایی ضرایب تصادفی سطح یک مدل که سطح قابل قبولی داشتند، اثرات ثابت و تصادفی مدل رگرسیونی مورد محاسبه قرار گرفتند.

نتایج نشان می‌دهد (جدول شماره 7) که سن فرد با میانگین نمره کیفیت زندگی رابطه معناداری دارد. مقدار T بدست آمده برای متغیر سن 3.13 بوده که نشان از رابطه معنادار است. ضریب (0.08) برای سن، نشان دهنده آن است که هر چه سن فرد افزایش داشته باشد، میانگین نمره کیفیت زندگی در محله نیز بیشتر شده، اما به لحاظ آماری معنا دار نیست. همچنین نتایج بیانگر آن است که بین مدت اقامت در محله و کیفیت زندگی رابطه معناداری وجود ندارد. مقدار نسبت T بدست آمده برای متغیر مدت اقامت 0.58 و ضریب 0.01 بوده که نشان دهنده نبود رابطه بین مدت اقامت و کیفیت زندگی در محله است. همان طور که اشاره شد، در سطح خطای تصادفی مقدارهای بدست آمده برای سن و مدت اقامت به لحاظ آماری معنادار بوده که نشان دهنده آن است که رابطه سن و مدت اقامت و میانگین نمره کیفیت زندگی در بین محلات منطقه یک شهر تهران، یکسان نیست.

جدول 7: تأثیر متغیر پیش بین سن و مدت اقامت بر میانگین نمره کیفیت

زندگی در محلات منطقه یک شهر تهران

اثرات ثابت	ضرایب	اشتباه معیار	نسبت t	درجه آزادی d.f	معناداری p-value
میانگین نمره کیفیت زندگی شهری γ00	1.04	2.53	0.41	23	0.685
میانگین شیب خط کیفیت زندگی شهری و مدت اقامت γ10	0.01	0.0.02	0.58	3143	0.562
میانگین شیب خط کیفیت زندگی شهری و سن γ20	0.08	0.0.03	3.13	3143	0.002
اثرات تصادفی	مولفه واریانس	انحراف معیار	کی دو (X2)	درجه آزادی d.f	معناداری p-value
میانگین محلات u0j	107.93	10.39	958.93	23	0.001
تأثیر سطح 1 rij	351.18	18.74	958.93	23	0.001

مدل رگرسیونی میانگین به عنوان متغیر تابع

در مدل شرطی که به مدل شیب خط و عرض از مبداء، به متغیر تابع معروف است، معادلات رگرسیونی سطح اول تغییری نکرده و ضرایب رگرسیونی سطح اول به عنوان تابعی از ویژگی‌های ثابت و تصادفی سطح دوم (محلات منطقه یک) و مقدار خطا در نظر گرفته می‌شود. برای پاسخ به این سوال که متغیرهای جمعیتی و اقتصادی (مسکن) و متغیرهای اجتماعی بر میانگین نمره کیفیت زندگی چه اثری دارند؛ از مدل میانگین به عنوان متغیر تابع استفاده شده است. در این زمینه دو مدل 1 و 2 برای متغیرهای مورد مطالعه در نظر گرفته شده است.

مدل 1: متغیرهای جمعیتی و اقتصادی (مسکن)

نتایج نشان داد (جدول شماره 8) که نسبت T بدست آمده برای متغیرهای مورد استفاده از لحاظ آماری تأثیر معناداری بر میانگین نمره کیفیت زندگی شهری ندارد. ضرایب به دست آمده نیز نشانگر رابطه خیلی ضعیفی است.

اما در سطح خطای تصادفی مقدارهای بدست آمده برای متغیرهای مورد استفاده به لحاظ آماری معنادار بوده که نشان دهنده آن است که رابطه مدل 1 و میانگین نمره کیفیت زندگی شهری در بین محلات منطقه یک شهر تهران، یکسان نیست.

جدول 8: تأثیر میانگین نمره کیفیت زندگی شهری در محلات منطقه یک شهر تهران

با متغیرهای عینی (متغیرهای جمعیتی و اقتصادی)

اثرات ثابت	ضرایب	اشتباه معیار	نسبت t	درجه آزادی d.f	معناداری p-value
میانگین نمره کیفیت زندگی شهری γ00	5.77	2.25	2.56	17	0.020
میانگین شیب خط کیفیت زندگی شهری و جمعیت محله γ01	0.00011	0.00033	0.330	17	0.745
میانگین شیب خط کیفیت زندگی شهری و قدمت مسکن γ02	0.343-	0.80	0.429-	17	0.673
میانگین شیب خط کیفیت زندگی شهری و تعداد اتاق γ03	6.17-	13.47	0.446-	17	0.661
میانگین شیب خط کیفیت زندگی شهری و مساحت مسکن γ04	0.096	0.17	0.551	17	0.589
میانگین شیب خط کیفیت زندگی شهری و مسکن ملکی γ05	0.190-	0.28	0.675-	17	0.508
اثرات تصادفی	مولفه واریانس	انحراف معیار	کی دو (X2)	درجه آزادی d.f	معناداری p-value
میانگین محلات u0j	118.87	10.90	773.47	17	0.000
تأثیر سطح 1 rij	352.48	18.77

مدل 2: متغیرهای اجتماعی

در مدل 2 نتایج نشان داد (جدول شماره 9)که نسبت T بدست آمده برای متغیرهای مورد استفاده از لحاظ آماری (بحز متغیر احساس امنیت)، تأثیر معناداری بر میانگین نمره کیفیت زندگی شهری ندارد. ضرایب به دست آمده نیز نشانگر رابطه خیلی ضعیفی است. مقدار T در این مدل برابر 4.059 بوده و معنادار است. بنابراین در بین متغیرهای اجتماعی به کار گرفته شده فقط احساس امنیت اجتماعی در سطح محله بر میانگین کیفیت زندگی شهری در سطح فردی معنادار بوده است. باید افزود در سطح خطای تصادفی مقدارهای بدست آمده برای متغیرهای مورد استفاده به لحاظ آماری معنادار بوده که نشان دهنده آن است که رابطه مدل 2 و میانگین نمره کیفیت زندگی شهری در بین محلات منطقه یک شهر تهران، یکسان نیست.

جدول 9: تأثیر میانگین نمره کیفیت زندگی شهری در محلات منطقه یک شهر تهران با متغیرهای ذهنی

اثرات ثابت	ضرایب	اشتباه معیار	نسبت t	درجه آزادی d.f	معناداری p-value
میانگین نمره کیفیت زندگی شهری γ00	5.77	1.60	3.593	19	0.002
میانگین شیب خط کیفیت زندگی شهری و مشارکت γ01	0.04-	0.31	0.148-	19	0.884
میانگین شیب خط کیفیت زندگی شهری و اعتماد γ02	0.20	0.24	0.864	19	0.398
میانگین شیب خط کیفیت زندگی شهری و امنیت γ03	0.91	0.22	4.059	19	0.001
میانگین شیب خط کیفیت زندگی شهری و تمایل به ترک محله γ04	0.13	0.18	0.716	19	0.483
اثرات تصادفی	مولفه واریانس	انحراف معیار	کی دو (X2)	درجه آزادی d.f	معناداری p-value
میانگین محلات u0j	59.17	7.70	439.61	19	0.001
تأثیر سطح 1 rij	352.48	18.77	439.61	19	0.001

در نهایت براساس نمرات کسب شده برای شاخص کیفیت زندگی شهری می‌توان محلات مورد مطالعه منطقه یک(جدول شماره 10) را در سه سطح به شرح زیر دسته بندی کرد.

جدول 10: نمرات کسب شده برای شاخص کیفیت زندگی شهری محلات مورد مطالعه منطقه

سطح کیفیت زندگی شهری	رتبه محلات و نمره کیفیت زندگی شهری
سطح یک ( 3 محله) بالا	1. نفت (77.9)، 2. جماران (75.4)، 3. نیاوران (70.6)،
سطح دو (14 محله) متوسط	4. چیذر (67.5). 5. ازگل (66.8)، 6. حصاربوعلی (65.9)، 7. تجریش (65.5)، 8. دانشگاه (64.2)، 9. دارآباد (64.2)، 10. فرمانیه (63.0)، 11. کاشانک (62.4)، 12. قیطریه (61.9)، 13. دزاشیب (61.8)، 14. حکمت (61.5)، 15. امام زاده قاسم (61.5)، 16. اراج (60.8)، 17. باغ فردوس (60.1)،
سطح سه (7 محله) پایین	18. سوهانک (58.8)، 19. (درکه (58.3)، 20. زعفرانیه (58.2)، 21. دربند (56.8)، 22. اوین (54.4)، 23. گلابدره (54.0)، 24. محمودیه (46.9).

نتیجه پژوهش

مدیران و برنامهریزان شهری همواره در جستجوی راههایی برای افزایش کیفیت زندگی شهروندان هستند. کیفیت زندگی در شهرها تحت تأثیر تحولات مختلف اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و محیطی قرار دارد که گاه باعث افزایش و گاه موجب کاهش کیفیت زندگی شهروندان خواهند شد. امروزه در مباحث مربوط به کیفیت زندگی علاوه بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی؛ احساسات و نگرش شهروندان نیز در سنجش این مفهوم اهمیت دارد که تابعی از نگرشهای ذهنی آنهاست. محققان جهت سنجش میزان کیفیت زندگی شهری از شاخصهای مختلفی متشکل از دو بعد ذهنی و عینی استفاده میکنند. رویکرد عمومی بر این اصل توافق دارد که بعد ذهنی قدرت تبیین کنندگی بیشتری دارد به همین دلیل در این پژوهش کیفیت زندگی شهری در محلات منطقه یک شهر تهران از منظر ذهنی و عینی مورد بررسی قرار گرفته است. بنابراین، برای سنجش کیفیت زندگی شهری در هر یک از ابعاد چهارگانه (خدمات و امکانات محله، جابه جایی و معابر محله، بهداشت و محیط‌زیست محله و روابط و بافت اجتماعی محله)، میزان رضایت شهروندان سنجیده شده است.

یافته‌ها به دست آمده حاکی از آن است که هر چند کیفیت زندگی در منطقه یک نسبت به سایر مناطق در شرایط بهتری قرار دارد اما در بین محلات منطقه یک، تفاوت‌هایی وجود دارد.

همچنین یافته‌ها همبستگی بین طبقه‌ای در این مطالعه نشان داد که 23 درصد از تغییرات میانگین نمره کیفیت زندگی ساکنان محله‌های منطقه یک شهر تهران متأثر از متغیرهای کلان (سطح اجتماعی، جمعیتی و اقتصادی) بوده و 77 درصد از تغییرات آن متأثر از متغیرهای خرد (سطح فردی) است. در ادامه مدل رگرسیونی ضرایب تصادفی نشان داد که بین متغیرهای سطح فردی (سن و تحصیلات)، با میانگین نمره کیفیت زندگی شهری رابطه معناداری وجود دارد.

در بررسی رابطه میانگین نمره کیفیت زندگی شهری با متغیرهای جمعیتی و اقتصادی (مسکن) و متغیرهای اجتماعی مشخص شد که رابطه معناداری بین متغیرهایی مانند اندازه جمعیت، سال ساخت ساختمان (قدمت مسکن)، تعداد اتاق، مساحت مسکن و ملکی بودن مسکن با میانگین نمره کیفیت زندگی شهری وجود ندارد. اما در بررسی متغیرهای اجتماعی، سرمایه اجتماعی (شامل دو بعد مشارکت و اعتماد اجتماعی)؛ و احساس امنیت بر میانگین کیفیت زندگی شهری مشخص شد که فقط متغیر احساس امنیت می‌تواند بر متغیر تابع اثر گذار باشد.

در نهایت می‌توان گفت ضعف خدمات و امکانات و شرایط نامطلوب برنامه‌ریزی حاکم بر شهر تهران، مزید بر علت شده است تا با وجود این که در شاخص کیفیت زندگی شهری منطقه یک نسبت به اکثر مناطق 22گانه شهر تهران وضعیت بهتری داشته باشد اما اختلاف و نابرابری در سطح محلات آن مشاهده شود. در سطح یک، 3 محله که دارای کیفیت زندگی شهری بالاتری هستند، عبارتند از: نفت (77.9)، جماران (75.4)، نیاوران (70.6)؛ همچنین در سطح دو (کیفیت زندگی شهری متوسط)، 14 محله قرار دارند که به ترتیب عبارتند از؛ چیذر (67.5). ازگل (66.8)، حصاربوعلی (65.9)، تجریش (65.5)، دانشگاه (64.2)، دارآباد (64.2)، فرمانیه (63.0)، کاشانک (62.4)، قیطریه (61.9)، دزاشیب (61.8)، حکمت (61.5)، امام زاده قاسم (61.5)، اراج (60.8)، باغ فردوس (60.1)؛ در سطح سه، 7 محله شامل سوهانک (58.8)، (درکه (58.3)، زعفرانیه (58.2)، دربند (56.8)، اوین (54.4)، گلابدره (54.0)، و محمودیه (46.9)، قرار می‌گیرند، که از کیفیت زندگی شهری پایین‌تری نسبت به سایر محلات منطقه 1 برخوردارند.

منابع

آخوندی، عباس احمد و همکاران (1393) سنجش کیفیت زندگی شهری در کلانشهر تهران، نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره ۱۹، شماره ۲، تابستان 1393، صص 5-22.

احمدی، اکبر و اسفندیار جهانگرد (1400) رتبه بندی محلات شهر تهران از نظر سطح برخورداری و کیفیت زندگی با استفاده از Fuzzy TOPSIS، اقتصاد شهری، دوره 5، شماره 1، توالی7، صص 127-148.

اجزا شکوهی، محمد و همکاران (1392) ارزیابی مشارکت زنان در ایمنی فضاهای عمومی شهر سقز با مدل مشارکت شهری، فصلنامه مطالعات ساختار و کارکرد شهری، دوره 1، شماره 2، صص 47-69.

اسمیت ، دیوید (1381) کیفیت زندگی رفاه انسانی و عدالت اجتماعی، ترجمه حسین حاتمی‌نژاد و حکمت شاهی اردبیلی، فصلنامه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 185 و 186، صص 160-173.

باسخا، مهدی و همکاران (1389) رتبه بندی شاخص کیفیت زندگی در استان های کشور، فصلنامه رفاه اجتماعی، دوره دهم ، شماره 37، صص 95-112.

براتی، ناصر و محمدرضا یزدان پناه شاه آبادی (1390) بررسی ارتباط مفهومی سرمایه اجتماعی و کیفیت زندگی در محیط شهری (نمونه موردی: شهر جدید پردیس)، جامعه پژوهی فرهنگی، 2(1)، صص 25-49.

بيات، معصومه و محبوبه بيات (1390) بررسي كيفيت زندگي زنان در شهر مشهد، فصلنامه انديشه هاي راهبردي زن و خانواده، شماره 9، صص 575- 587.

حاتمی نژاد، حسین و همکاران (1392) تحلیل مکانی شاخص‎های کیفیت زندگی در شهر تهران، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 45، شماره 4، صص 29-56.

خوارزمی، شهیندخت (1388) کیفیت زندگی وشاخص خوشبختی، تهران، ناشر شرکت روابط عمومی و تبلیغات هفت تبلیغ.

دانشمند، سارا و کاوه فتاحی (1402) چارچوب فرآیند ادراکی متعالیه به منظور ادراک کیفیت زیبایی‌شناسی فضا (برهمگذاری دیدگاه علوم جدید و حکمت متعالیه). فصلنامه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، شماره 50، دوره 13، زمستان 1401، صص 19-36.

رستگار نسب، فرهاد و نرگس مصطفوی و امیر جهان نمائی (1391) بررسى و مقايسه كيفيت زندگى زنان شاغل و غيرشاغل شهرستان مشهد. فصلنامه جمعیت، بهار.

رضوانی، محمدرضا و حسین منصوریان (1387) سنجش کیفیت زندگی:‌ بررسی مفاهیم، شاخص‌ها، مدل‌ها و ارائه مدل پیشنهادی برای نواحی روستایی، فصلنامه روستا و توسعه، شماره 3، صص 1-26.

رهنمايي، محمدتقي و همکاران ( 1390) تحليل کيفيت زندگي در بافت فرسوده شهر مياندوآب، فصلنامه مديريت شهري، دوره 9، شماره 28، صص 223-240.

زیاری، کرامت اله و همکاران (1389) مبانی و تکنیکهای برنامه ریزی شهری، ناشر: دانشگاه بین‌المللی چابهار.

شماعی، علی و احمد پوراحمد (1392) بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا، چاپ پنجم، تهران، دانشگاه تهران.

شماعی، علی و همکاران (1391) تحلیل نابرابری‌های شاخص‌های کیفیت زندگی در سطح محلات شهر بابلسر، فصلنامه انجمن جغرافیایی ایران، دوره جدید، سال دهم، شماره 33، صص 253-280.

عظیمی، لیلا (1392) تأثیر اعتماد اجتماعی بر کیفیت زندگی دانشجویان دانشگاه آزاد بروجرد، مطالعات علوم اجتماعی ایران، 10(38)، صص 186-215.

عظيمي، آزاده (1389) «ابعاد و شاخصهاي كيفيت زندگي شهري»، شوراها، ش55.

عنبری، موسی (1389) بررسی تحولات کیفیت زندگی در ایران (1365 تا 1385)، فصلنامه توسعه روستایی، شماره 2، صص 149-181.

غفاری، غلامرضا (1390) بررسی رابطه بین صنعت و کیفیت زندگی (مقایسه موردی مناطق روستایی شهرستان قروه)، فصلنامه توسعه محلی (روستائی-شهری)، دوره 3، شماره 1، صص 1-24.

فنی، زهره (1390) زنان در بازار کار شهري؛ مطالعه تطبيقي شهرهاي تهران و مونترال، فصلنامه مطالعات و پژوهش هاي شهري منطقه‌اي، دوره 3 , شماره 11، صص 57-74.

فنی، زهره و سامان حیدری و سامان حیدری و پرویز آقایی (1394) سنجش کیفیت زندگی شهری با تأکید بر جنسیت، مطالعه موردی: شهر قروه. فصلنامه علمی پژوهش های بوم شناسی شهری 6(12)، صص 65-78.

قاليباف، محمدباقر و همکاران (1390) ارزيابي کيفيت زندگي شهري (مطالعه موردي: محله يافت آباد)، فصلنامه جغرافيا، دوره 9، شماره 31، صص 33-53.

قائم، گیسو (1372) شهر سالم در کشورهای در حال توسعه، مجله علمی-پژوهشی صفه، دوره 5، شماره 2-1، صص 2-9.

لطفي، صديقه (1388) مفهوم کيفيت زندگي شهري: تعاريف، ابعاد و سنجش آن در برنامه ريزي شهري، فصلنامه نگرش هاي نو در جغرافياي انساني، دوره 1 ، شماره، 4 ، صص 65-80.

لينچ، كوين (1376) تئوري شكل خوب شهر، ترجمة حسين بحريني، تهران: دانشگاه تهران.

ماجدي، سيد مسعود و عبدالعلي لهسايي زاده (1385) بررسي رابطه بين متغيرهاي زمينه اي، سرمايه اجتماعي و رضايت از كيفيت زندگي: مطالعه موردي در روستاهاي استان فارس، فصلنامه روستا و توسعه، دوره 9، شماره 4، صص 91-135.

مهدیزاده، جواد (1392) برنامه‌ریزی راهبردی توسعه شهری (تجربیات اخیر جهانی و جایگاه آن در ایران)، تهران: ناشر، آرمان شهر.

Al-Qawasmi, J., Saeed, M., Asfour, O. S., & Aldosary, A. S. (2021) Assessing Urban Quality of Life: Developing the Criteria for Saudi Cities. Frontiers in Built Environment, 7, Article 682391. https://doi.org/10.3389/fbuil.2021.682391

Das, D. (2008) Urban quality of life: A case study of Guwahati. Social Indicators Research, Vol. 88, pp: 297–310.

El Din, H. S., Shalaby, A., Farouh, H. E., & Elariane, S. A. (2013) Principles of urban quality of life for a neighborhood. Hbrc Journal, 9(1), 86-92.

Felce, D. and Perry, J. (1995) Quality of Life: Its Definition and Measurement. Research in Developmental Disabilities, 16, 51-74.

Foo, T. (2000) Subjective assessment of urban quality of life in Singapore (1997-1998) Habitat International, 24(1): 31-49.

Lee, Y. J. (2008) Subjective quality of life measurement in Taipei. Building and Environment, 43(7), 1205-1215.

Nahas, M.I.P.; Pereira, M.A.M.; de Avelar Esteves, O.; Gonçalves, É. Metodologia de construção do índice de qualidade de vida urbana dos municípios brasileiros (IQVU-BR). Anais, 1–20.

Parfect, M. & Power, G. (1997) Planning for Urban Quality, London: Routledge.

Roback, J. (1982) Wages, rents and the quality of life, Journal of Political Economy, Vol, 90 (6): pp: 1257-1278.

Schmit R. B. (2002) Considering Social Cohesion in Quality of Life Assessments: Concepts and Measurement, Social Indicators Research.

Schyns, P., & Boelhouwer, J. (2004) The State of the City Amsterdam Monitor: Measuring Quality of Life in Amsterdam. In Community Quality-of-Life Indicators (pp. 133-152). Springer Netherlands.

Wesz, J.G.B.; Miron, L.I.G.; Delsante, I.; Tzortzopoulos, P. (2023) Urban Quality of Life: A Systematic Literature Review. Urban Sci., Vol, 7, No, 2. https://doi.org/10.3390/urbansci7020056.

[1] * مربی گروه پژوهشی منظر شهری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی، تهران، ایران Hramezani@outlook.com

[2] ** نویسنده مسئول: مربی گروه پژوهشی جامعه شناسی فرهنگی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی تهران، ایران

Alihatami@ut.ac.ir

[3] *** استادیار جمعیت‌شناسی،‌ گروه اقتصاد جمعیت و سرمایه انسانی، مؤسّسة تحقیقات جمعیّت کشور، تهران، ایران.

nader.haghshenas@nipr.ac.ir

[4] **** پژوهشگر دکتری شهرسازی دانشگاه تهران، تهران، ایران Milad.tofangchi@ut.ac.ir

[5] . Quality of life

[6] . Jackson Ville

[7] . Unconditional

[8] . Outcome variable

Comparing the Efficiency of Sustainable Urban Economy Models on Local Development (Case study: District 10 of Tehran)
Print Date : 2022-12-06
Analysis of social logic governing the body of space in the historical-cultural context of Boshrouyeh in the Qajar era with a syntactic approach
Print Date : 2023-05-31
Reviewing the Design Parameters of the Building -Envelope in Order to Reduce Energy Consumption (Case Study: Contemporary Residential Buildings in District 15)
Print Date : 2024-02-06
Renewal of Spatial structure of the quarters based on the Cultural- led regeneration approach in Historical fabrics (Case Study: Arg quarter, Mashhad)
Print Date : 2024-04-15

Share To

Article Url

Contexts and Factors related to the Quality of Urban life in the Neighborhoods of One District of Tehran: The Application of a Multi-Level Model