تبیین رابطه شهرسازی ایرانی- اسلامی و استرس شهروندان (نمونه مورد مطالعه: محله حکمت شهر تهران)
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
خاطره مغانی رحیمی
1
,
حمیدرضا صارمی
2
*
,
سیدعلی صفوی
3
1 - دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی و طراحی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2 - دانشیار، گروه شهرسازی و طراحی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
3 - استادیار، گروه شهرسازی و طراحی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
کلید واژه: استرس شهری, شهر اسلامی, محله حکمت شهر تهران.,
چکیده مقاله :
به دلیل رشد شتابان شهرنشینی در خاورمیانه و چالش‌های بسیار آن، به‌ویژه کاهش سلامت روان و افزایش استرس شهروندان، انگاره‌ها و رویکردهای بسیاری برای مقابله با این چالش‌ها مطرح شده است. با توجه به انطباق شهرسازی اسلامی با فرهنگ بومی شهرهای مسلمانان از جمله ایران به نظر می‌رسد، این رویکرد می‌تواند برای مقابله با چالش استرس شهری در این شهرها مؤثر باشد. اما تاکنون مطالعه‌ای در راستای پیوند شهر اسلامی و استرس شهری مشاهده نشده است. به همین منظور این پژوهش با هدف تبیین رابطه استرس محیطی گزارش شده شهروندان و شاخص‌های شهر ایرانی- اسلامی در محله حکمت شهر تهران انجام شده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و داده‌های موردنیاز با استفاده از روش‌های کمی و کیفی مانند پرسشنامه، مشاهده و مطالعات کتابخانه‌ای جمع‌آوری و سپس با استفاده از تحلیل رگرسیونی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، همبستگی بالایی بین شهرسازی ایرانی- اسلامی و استرس شهری گزارش شده شهروندان وجود دارد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، شاخص‌های ارتباط با آسمان، پیاده‌مداری، شاخص‌های کیفیت مسکن، امنیت، آسایش و آرامش، مقیاس انسانی، هویت، سرزندگی و مشارکت به‌ترتیب مهم‌ترین شاخص‌های شهرسازی ایرانی- اسلامی مؤثر بر استرس شهروندان هستند. درواقع ارتقاء شاخص‌های شهر ایرانی- اسلامی در محلات شهرهای ایران استرس شهروندان را تا حد چشمگیری کاهش خواهد داد.
Today's cities do not have the ability to respond to the psychological needs of citizens causing stress and mental illness. Exposure to environmental stress is the most important factor in increasing mental disorders in cities (Streit et al., 2014: 352). In fact, the stress of modern urban life can be a reason for the growth of mental disorders (Kennedy & Adolphs, 2011: 452) in the cities of Muslim countries, including Iran. Stress caused by the urban environment, in addition to being an important factor in causing physical diseases (such as types of cancer, cardiovascular diseases, digestive diseases) and mental diseases (such as depression, schizophrenia, isolation of people, etc.), the number of moral abnormalities in it also increases and this environment reduces the security of citizens. In addition to this stress due to the imposition of high medical costs on citizens, it also causes the loss of human capital in the city. For this reason, it is necessary for urban planners and designers to consider stress as an important principle in their plans and to avoid actions that fuel this mental confusion.In fact, due to the rapid growth of urbanization in the world, especially in the Middle East and Iran, and its many challenges and issues, particularly the reduction of mental health and the increase of citizens' stress, a comprehensive approach is needed to reduce environmental stress and to promote urban mental health. It also seems that the Islamic city can be an effective approach in this field due to its adaptation to the native culture of Muslim cities. However, considering that many studies in the field of social sciences have pointed to the impact of Islamic teachings on mental health and stress, so far, no study has been conducted on the link between the Islamic city and urban mental health or urban stress. In fact, the relationship between urban stress as the most important factor in reducing urban mental health and Islamic urbanism has not been investigated so far. For this purpose, this research was conducted with the aim of clarifying the relationship between the environmental stress reported by citizens and the indicators of the Iranian-Islamic city in Hikmat neighborhood in Tehran. According to the research conducted by MoghaniRahimi and his colleagues, this area is one of the most stressful areas of Tehran (MoghaniRahimi et al., 2024: 4). For this purpose, in this research, Hekmat neighborhood, which is one of the neighborhoods of this district, has been selected as the study sample.
Keywords:Hekmat Neighborhood of Tehran, Islamic City, Urban Stress.
Methods
This research is a descriptive-analytical research with a comparative approach, where the
required data has been collected using quantitative and qualitative methods such as questionnaires, observation, library studies and then analyzed using regression analysis. In order to measure the conformity of urban blocks with the Iranian-Islamic city, 27 indicators presented in Table 1 have been examined through the introduced criteria. Also, the amount of urban stress was obtained by using a question related to how stressful the residents consider their living environment. According to the study sample population and Cochran's formula (confidence level 95%, error 0.05%, and normal variable 1.96), the minimum number of questionnaires was 379 people, then the sample in the study was distributed using a proportional stratified sampling method. Also, the reliability of the questionnaire was checked with Cronbach's alpha coefficient and the value was calculated as 0.73.
Results
After identifying the indicators, according to the purpose of the research, the data related to the indicators of the Iranian-Islamic city are considered as independent variables and their relationship with the level of stress reported by the citizens (using the question of the questionnaire: In your opinion, how stressful is your living environment (home, street, neighborhood) Enter a number from one to one hundred.) was investigated through regression analysis. Based on the studies of Moghani and his colleagues, this question has a lot of correlation with urban stress and explains the stress of citizens (MoghaniRahimi et al., 2024: 4). In fact, in this section, the data related to the stressfulness of people's living environment as a dependent variable and the data related to the Iranian-Islamic city as an independent variable have been analyzed in SPSS software. As shown in Table 2, the value of the correlation coefficient between variables is 0.645, which indicates a high correlation between Iranian-Islamic urban planning and urban stress reported by citizens. Also, the adjusted or modified coefficient of determination shows that 58% of the total changes in the stressfulness of people's living environment depend on the conformity of the block of residence with the indicators of Iranian-Islamic urban planning in their living area. In other words, Islamic Iranian urban development indicators predict 58% of the variance of the dependent variable.
With a confidence level of 95%, it can be concluded that the influence of indicators of social interactions, connection with nature, access to services, mixing of uses, safety, justice, legibility, access to collective spaces, social support, social cohesion, social integration, social capital, spatial diversity, public health and social diversity are not significant on the stress level of citizens. This index does not affect the dependent variable because its error value or significance level is greater than 0.05. Of course, this issue needs more investigation and it is necessary to investigate it in other study samples and mostly different questionnaires. Also, using the beta coefficients of the sky and pedestrian connection indicators with a coefficient of (0.275), indicators of housing quality, security and comfort and tranquility with an importance coefficient of (0.182), human scale with a coefficient of (0.152), identity with a coefficient of (0.139), vitality with a coefficient of (0.133), participation with a coefficient of (0.127), respectively, the most important indicators of Iranian-Islamic urban planning are effective on the reported stress of citizens. All these indicators have a negative effect on the stress level of citizens, and by improving them, the environmental stress in citizens can be significantly reduced. As shown in Table 4, the identification of the indicators of connection with the sky and pedestrian orbit as the most important effective indicators demonstrates that the most important stressful indicator related to the Iranian-Islamic city in the neighborhood of Hikmat is feeling and lack of observation and connection with the sky and lack of orbit in this area. In the cities of the past, due to the low height of the buildings, the urban man established a very good connection with the sky and the cities were in a deep connection with the sky. But today, high-rise buildings in cities, especially in the 1st district of Tehran municipality, and the study sample of this research, which has faced a rapid trend in recent years, has severely affected the mental health of citizens in this area. Also, neighborhoods in the past cities were very walkable, and citizens benefited from many advantages of walking, especially in the field of health.
Conclusion
Due to the rapid growth of urbanization in the world, especially in the Middle East and Iran, and its many challenges and issues, notably the decrease in mental health and the increase in stress of citizens, many ideas and approaches have been proposed to deal with these challenges. Considering the adaptation of Islamic urban planning to the native culture of Muslim cities, including Iran, it seems that this approach can be effective in dealing with the challenge of urban stress in these cities. However, considering that many studies in the field of social sciences have pointed to the impact of Islamic teachings on mental health and stress, so far no study has been conducted on the link between the Islamic city and urban mental health or urban stress. In fact, the relationship between urban stress as the most important factor in reducing urban mental health and Islamic urbanism has not been investigated until now. For this purpose, this research was conducted with the aim of clarifying the relationship between the environmental stress reported by citizens and the indicators of the Iranian-Islamic city in Hikmat neighborhood in Tehran.
The findings of this research show that there is a high correlation between Iranian-Islamic urban planning and urban stress reported by citizens. Also, by using the beta coefficients of the indicators of connection with the sky and pedestrian orbit, indicators of housing quality, security and comfort and peace, human scale, identity, vitality, and participation, respectively, the most important indicators of Iranian-Islamic urban planning are effective on the reported stress of citizens. All these indicators have a negative effect on the stress of citizens, and by improving them, the environmental stress in citizens can be significantly reduced.
References
Kennedy, Daniel P.; Adolphs, Ralph (2011) "Social neuroscience: Stress and the city". Nature, 474(7352), 452–453. doi:10.1038/474452a
MoghaniRahimi, K., Behzadfar, M., &Jalilisadrabad, S. (2024) "Identifying urban stressors: A case study in Zone 8, Municipal District 1, Tehran, Iran". Journal of Urban Planning and Development, 150(4). https://doi.org/10.1061/JUPDDM.UPENG-4914
Streit, Fabian; Haddad, Leila; Paul, Torsten; Frank, Josef; Schäfer, Axel; Nikitopoulos, Jörg; Akdeniz, Ceren; Lederbogen, Florian; Treutlein, Jens; Witt, Stephanie; Meyer-Lindenberg, Andreas; Rietschel, Marcella; Kirsch,Peter; Wüst, Stefan (2014) "A functional variant in the neuropeptide S receptor 1 gene moderates the influence of urban upbringing on stress processing in the amygdala". Stress, 17(4), 352–361. doi:10.3109/10253890.2014.921903
انصاری‌مقدم، مجتبی (1399) «واکاوی راهکارهای انگیزشی سلامت روان در آموزه‌های اسلامی»، مطالعات علوم قرآن، دوره 2، شماره 4، صص 81-104.
انصاری، ابراهیم (1381) «جایگاه اجتماعی محله در شهرهای اسلامی با تأکید بر اصفهان»، مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره 13، شماره 1، صص 15-26.
اورعی‌یزدانی، بدرالدین (1380) «آرمان شهر و روش‌های حکومت آرمانی در تفکر اسلامی»، علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره 17، صص 37-52.
آزاد مرزآبادی، اسفندیار و یوسف اعظمی (1395) «مبانی ایجاد استرس از دیدگاه اسلام»، نشریه پژوهش سلامت، شماره 2، صص 125-132.
آیشم، معصومه (1400) «شاخص‌های شهر اسلامی از منظر آرمان‌های نظام جمهوری اسلامی ایران براساس مبانی»، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دوره6، شماره 2، صص 211-232.
آیشم، معصومه و مرتضی میرغلامی و احد نژادابراهیمی (1401) «آینده‌پژوهی جایگاه ارزش‌های شهر اسلامی- ایرانی در بافت‌های تاریخی با رویکرد تحلیل ساختاری و سناریونگاری؛ (نمونه موردی: بافت تاریخی تبریز)»، مطالعات‌محیطی هفت‌حصار، دوره ۱۰، شماره 40، صص 131-138.
بابائی سالانقوچ، احسان و محمد مسعود و محمود محمدی (1393) «تبیین یک چهارچوب مفهومی برای «شهر اسلامی»»، روش‌شناسی علوم انسانی، دوره 20، شماره 80، صص 109-140.
بلالی اسکویی، آزیتا و محمدعلی کی‌نژاد و حمید غفاری (1402) «واکاوی و تبیین مؤلفههای معاشرت‌پذیری فضاهای همگانی در شهرهای ایرانی- اسلامی (نمونه‌پژوهی: پیاده‌راه عالی‌قاپو اردبیل)»، هویت شهر، دوره 17، شماره 54، صص 5-16.
بلالی اسکویی، آزیتا و مهدی حمزه‌نژاد (1400) «شهر اسلامی از نظریه تا بیانیه»، جهاد دانشگاهی قزوین، قزوین.
بیات، بهرام (1393) «رویکرد اسلامی به شهر؛ ویژگی‌های شهر اسلامی»، فصلنامه علمی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دوره 4، شماره 1، صص 137-167.
پوراحمد، احمد و سیروس موسوی (1389) «ماهیت اجتماعی شهر اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 2، صص 1-12.
پورجعفر، محمدرضا و علی پورجعفر و سیما صفدری (1394) «انواع شهر اسلامی و اشاراتی به نحوه شاخص‌سازی در راستای شهری آرمانی- اسلامی»، پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره 3، شماره 8، صص 3-17.
پورمحمدی، مرضیه و سیدحسین بحرینی و زهره داودپور (1398) «شهر اسلامی: تخیل یا واقعیت»، دانش شهرسازی، دوره 3، شماره 2، صص 33-47.
پورمحمدی، مرضیه، سیدمحسن حبیبی، سیدحسین بحرینی و زهره داودپور (1401) «رد نظریۀ شهر اسلامی به عنوان فرم»، باغ نظر، دوره 19، شماره 107، صص 99- 110.
تقی‌زاده، محمد (1378) «صفات «شهراسلامی» در «متون اسلامی»»، هنرهای زیبا، 4، 5، صص 47-61.
حبیبی، سیدمحسن (1375) «کتاب از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن: تفکر و تأثر»، تهران، دانشگاه تهران.
حبیبی، ماندانا و حسین مجتبی‌زاده (1398) «سنجش خوانش ادراکی شهروندان منطقه 20 شهر تهران از ویژگی‌های شهر اسلامی»، جغرافیا (فصلنامه علمی انجمن جغرافیایی ایران)، دوره 17، شماره 62، صص 138- 156.
حبیبیان، هما (1394) «تطبیق شاخص‌های شهرسازی اسلامی در فضای شهری (نمونه موردی: راسته‌بازار مظفریه شهر همدان)»، مطالعات محیطی هفت‌حصار، دوره ۳، شماره 11، صص 19- 32.
حبیبیان، هما و نسیم جلالیان (1394) «تطبیق شاخص‌های شهرسازی اسلامی در فضای شهری»، همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، یزد.
حسینی‌زاده آرانی، سیدسعید و عبدالحسین کلانتری (1394) «دین، سلامت روان و احساس تنهایی بررسی نسبت میان میزان دینداری و سلامت روان با احساس تنهایی (مورد مطالعه: شهروندان تهرانی)» جامعه‌شناسی کاربردی، دوره 26، شماره 4، صص 25-44.
حسینی، زهرا و سیده فاطمه رحیمی و تیمور آقاملایی و محمدرضا میری و رضا دستجردی و فاطمه سلمانی (1402) «طراحی، اجرا و ارزشیابی برنامه ارتقای سلامت روان مبتنی بر نظریه لازاروس و فولکمن بر مدیریت استرس در زنان شاغل دارای تعارض کار و زندگی»، طب پیشگیری، دوره 10، شماره 3، صص ۳۱۲-۳۱۷.
خاتمی، سیدمهدی (1398) «بازاندیشی در مفهوم شهر اسلامی؛ تحلیلی پیرامون برداشت‌های مختلف از مفهوم شهر اسلامی و تبیین ضرورت خوانش اخلاقی» نقش جهان، دوره ۹، شماره 3، صص 157-166.
دانشپور، عبدالهادی و الهام شیری (1394) «عناصر کالبدی کارکردی شکل‌دهنده به هویت بافت‌های تاریخی شهر ایرانی اسلامی»، نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری‌های نوین معماری و شهرسازی، دوره ۵، شماره 1، صص 17- 25.
درستکار، احسان و مهسا نجارصادقی (1401) «تبیین آراء مطرح در شهرسازی اسلامی بر مبنای رویکرد تلفیقی: تحولات دوران»، گفتمان طراحی شهری، دوره ۳، شماره 3، صص 97- 113.
رحیمی، حسین (1386) «در جست‌وجوی شهر اسلامی پایدار»، نشریه پیک‌نور، دوره 5، شماره 2، صص 90-100.
روشنی‌نژاد، مهین‌دخت و محمد عمران‌نسب و پرویز کمالی و مهدی حسن‌زاده (1379) «ارتباط بین اعتقادات دینی و سلامت روان دانشجویان»، نشریه پرستاری ایران، دوره ۱۳، شماره 25، صص 28- 35.
سرایی، محمد‌حسین و امیررضا خاوریان گرمسیر (1397) «همگام‌سازی شهر اسلامی با چارچوب‌های مدیریت شهری الکترونیک در فضای شهر ایرانی- اسلامی»، فصلنامه شهر پایدار، دوره 1، شماره 2، صص 97- 103.
شهرداری منطقه 1 تهران (1389) «سند راهبردی محله حکمت».
صارمی، حمیدرضا و بهاره بهرا (۱۴۰۰) «مؤلفههای کیفیت مکان در شهر ایرانی اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 43، صص 5-24.
صارمی، حمیدرضا و طاهر پریزادی و مهدی خداشناس (1396) «اصول معماری و شهرسازی اسلامی ایرانی با تأکید بر مکتب اصفهان»، تهران، اول و اخر.
صارمی، حمیدرضا و آزاده جلالی (1401) «تجلی شهر ایرانی- اسلامی در آراء سیاسی و اقدامات شهرسازی خواجه نظام‌الملک طوسی»، فصلنامه علمی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دوره 12، شماره 1، صص 31-48.
صارمی، حمیدرضا و محمدامین شاه‌محمدی دانشور (1394) «پیش‌درآمدی بر حکمت هنر اسلامی»، تهران، آفتاب توسعه.
صارمی، حمیدرضا و مسعود صارمی (1390) «تحلیل جایگاه شهر و زیبایی در هنر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 1، شماره 4، صص 11- 101.
صارمی، حمیدرضا و شیما کشاورزی (1400) «تبیین اندیشه آرمانشهری با رویکرد شهر اسلامی در دیدگاه آیت‌الله جوادی‌آملی»، فصلنامه علمی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دوره 11، شماره 4، 157-182.
صفایی‌پور، مسعود و جعفر سعیدی (1396) «تحلیلی تاریخی بر عناصر و ساختار کالبدی فضایی شهرهای ایرانی - اسلامی»، اسلام و مطالعات اجتماعی، دوره 5، شماره 3، صص 95- 125.
عشریه، روح‌الله و حسن ستاری ساربانقلی و محمدرضا پاکدل و عزیز جوانپور هروی (1399) «الگوی اسلامی ایرانی شهر مطلوب در اندیشة ملاصدرا»، فصلنامه علمی مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، دوره 8، شماره 1، صص 195- 224.
کلانتری خلیل‌آباد، حسین و مهدی حقی و محسن دادخواه (1393) «مؤلفههای اجتماعی الگوی شهرسازی ایرانی و اسلامی»، نقش جهان، دوره ۴، شماره 1، صص 17-26.
محیط‌آرا، محمد و عباس ملک‌حسینی و مجید شمس (1397) «الگویی راهبردی از محله پایدار شهر اسلامی- ایرانی (محله بنیاد شهر قم)»، فصلنامه علمی و پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، دوره 10، شماره 3، صص 361-381.
مردانی، سیده زهرا (1394) «طبقه‌بندی آراء متفکران مطالعات شهر اسلامی»، باغ نظر، دوره 12، شماره 35، صص 65-74.
مروتی، سهراب و فرشته دارابی (1393) «واکاوی مدل ارزیابی شهر اسلامی با رویکردی بر قرآن کریم (نمونه مورد ارزیابی: شهر ایلام)»، مطالعات فهم قرآن، دوره 2، صص 53- 76.
مغانی رحیمی، خاطره و مصطفی بهزادفر و سمانه جلیلی‌صدرآباد (1400) «برنامه‌ریزی شهری درمانگر استرس (نمونه مطالعاتی: ناحیه 8 منطقه 1 شهرداری تهران)».
پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علم و صنعت ایران.
مغانی رحیمی، خاطره و مصطفی بهزادفر و سمانه جلیلی‌صدراباد (الف 1401) «برنامه‌ریزی شهری درمانگر استرس (نمونه مطالعاتی: ناحیه 8 منطقه 1 شهرداری تهران)»، فصلنامه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی ایران، شماره 27، صص 19-33.
مغانی رحیمی، خاطره و مصطفی بهزادفر و سمانه جلیلی‌صدراباد (ب 1401) «تبیین مدل مفهومی برنامه‌ریزی شهری درمانگر استرس»، اقتصاد و برنامه‌ریزی شهری، دوره 4، شماره 1، صص 52- 77.
مغانی رحیمی، خاطره و مصطفی بهزادفر و سمانه جلیلی‌صدراباد (ج ۱۴۰۱).
«رتبه‌بندی نواحی منطقه 1 شهرداری تهران براساس استرس شهری از نظر متخصصان».
پنجمین همایش ملی فناوری‌های نوین در مهندسی معماری، عمران و شهرسازی ایران، ایران، تهران.
مقدّسی، سید محمدهادی (1400) «ارزیابی تفاسیر آرمان‌شهر در حکمت مدنی اسلامی»، فصلنامه علمی پژوهشی آیین حکمت، صص 12، 46.
منصوری، سید امیر (1392) «سازمان فضایی در شهر اسلامی ایران»، هنر و تمدن شرق، دوره 1، شماره 1، صص 135-170.
مولایی، اصغر (1402) «تبیین اصول و مبانی شهر و شهرسازی اسلامی بر مبنای احکام ثابت»، نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دوره 13، شماره 1، صص 127-144.
مولائی، اصغر (1396) «تبیین نظم شهر اسلامی بر اساس احکام ثابت»، مجله علمی «فلسفه دین»، دوره 14، شماره 4، صص 855- 887.
مولائی، اصغر و صدیقه بهرامی (1401) «تبیین مبانی فقهی شهر هوشمند در شهر ایرانی اسلامی»، اقتصاد و برنامه‌ریزی شهری، دوره 3، شماره 2، صص 198-214.
ناری قمی، مسعود (1389) «مطالعه‌ای معناشناختی در باب مفهوم درونگرایی در شهر اسلامی»، معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا)، شماره 43، صص 69- 82.
نقی‌زاده، محمد (1377) «صفات «شهر اسلامی» در «متون اسلامی»».
هنرهای زیبا، ٤(۵)، صص 47-۶۱.
نقی‌زاده، محمد (1389) «تأملی در چیستی شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 1، شماره 1، صص 1-14.
نقی‌زاده، محمد (1396) «شهر اسلامی: از اندیشه تا ظهور»، تهران، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
نقی‌زاده، محمد (1394) «الگو، مبانی، ارکان، صفات و اصول شهر اسلامی»، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دوره ۱، شماره 1، صص 63-80.
هرزندی، سارا و محمد مسعود و ناصر براتی (1401) «رهیافتی به آموزه‌های مفهوم شهر اسلامی برای شهرسازی امروز»، دانش شهرسازی، دوره 6، شماره 2، صص 41-59.
Abu-Lughod, J. L., (1987) "The Islamic CityHistoric Myth, Islamic Essence, and Contemporary Relevance", International Journal of Middle East Studies, 19(2), 155–176. Adli, m. (2011) "Urban stress and mental health", Cities, Health And Well-Being Hong Kong, November 2011.
Aldous, G. (2013) "The Islamic city critique: Revising the narrative". J Econ Soc Hist Orientm, 56(3):471-93.
Aldous, G. (2013). "The Islamic City Critique: Revising the Narrative". Journal of the Economic and Social History of the Orient, 56(3), 471-493. https://doi.org/10.1163/15685209-12341315.
AlSayyad, N. (1991) "Cities and caliphs: On the genesis of arab muslim urbanism". Westport: Greenwood Press.
Alsayyad, N. (1996) "The study of Islamic urbanism: An historiographic essay". Built Environ, 22(2).
Benhadda, A. (2020) "The city in the Islamic World: From Imitiation to Modernization: A Reading of The Arab City and Modernity [Review of The Arab City and Modernity, by K. Ziyadeh]". AlMuntaqa, 3(2), 88–96. https://www.jstor.org/stable/10.31430/almuntaqa.3.2.0088.
Burckhardt, T. (1976) "Art of Islam: Language and meaning". London: World of Islam Festival Publishing Company Limited.
Burckhardt, T. (1992) "Fez: City of Islam". Cambridge: Islamic Texts Society; 1992.
Buttazzoni A, Doherty S, Minaker L. (2021) "How Do Urban Environments Affect Young People's Mental Health? A Novel Conceptual Framework to Bridge Public Health, Planning, and Neurourbanism". Public Health Rep. Feb 9:33354920982088. doi: 10.1177/0033354920982088. Epub ahead of print. PMID: 33563094.
Chrisinger, Benjamin W.; King, Abby C. (2018). "Stress experiences in neighborhood and social environments (SENSE): a pilot study to integrate the quantified self with citizen science to improve the built environment and health". International Journal of Health Geographics, 17(1), 17–. doi:10.1186/s12942-018-0140-1.
Dykas MJ, Goplen J, Ewart CK, Gump BB. (2021) "Early Adolescents’ Risk Taking Propensity, Urban Stress, and Affiliation With Risky Peers". The Journal of Early Adolescence. 41, 5. doi:10.1177/0272431620939192.
Evans, Brittany E.; Huizink, Anja C.; Greaves-Lord, Kirstin; Tulen, Joke H. M.; Roelofs, Karin; van der Ende, Jan; Santana, Geilson Lima (2020b) "Urbanicity, biological stress system functioning and mental health in adolescents". PLOS ONE, 15(3), e0228659–. doi:10.1371/journal.pone.0228659.
Fett, Anne-Kathrin J.; Lemmers-Jansen, Imke L.J.; Krabbendam, Lydia (2019) "Psychosis and urbanicity". Current Opinion in Psychiatry, 32(3), 232–241. doi:10.1097/yco.0000000000000486.
Hakim BS. (1986) "Arabic-Islamic cities: Building and planning principles". London: KPI.
Hernandez, Daphne C.; Daundasekara, Sajeevika S.; Zvolensky, Michael J.; Reitzel, Lorraine R.; Maria, Diane Santa; Alexander, Adam C.; Kendzor, Darla E.; Businelle, Michael S. (2020) "Urban Stress Indirectly Influences Psychological Symptoms through Its Association with Distress Tolerance and Perceived Social Support among Adults Experiencing Homelessness". International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(15), 5301–. doi:10.3390/ijerph17155301.
Hourani, A. (1970) "The Islamic city". University of Pennsylvania Press (January 1, 1970), 978-0571090853.
Jalilisadrabad, S., Behzadfar, M., Moghani Rahimi, K. (2023) "Stress Relief Urban Planning". Springer. https://doi.org/10.1007/978-981-99-4202-2.
Karakas Demir, H. (2023) "Challenging the Islamic City Paradigm: A Trial for Ottoman Urban Spaces through the Lens of Collective Action Theory". Bilig(106), 109-144. https://doi.org/10.12995/bilig.10605.
Kennedy, Daniel P.; Adolphs, Ralph (2011) "Social neuroscience: Stress and the city". Nature, 474(7352), 452–453. doi:10.1038/474452a.
Lapidus, IM. (1984) "Muslim Cities in the Later Middle Ages". Cambridge University Press; 1984.
Lapidus, IM. (2022) "Middle Eastern Cities: A Symposium on Ancient, Islamic, and Contemporary Middle Eastern Urbanism". University of California Press; First Edition (July 15, 2022). 978-0520365940.
Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984). "Stress, appraisal, and coping". New York: Springer Publishing Company.
Lederbogen, F., Kirsch, P., Haddad, L. et al. (2011) "City living and urban upbringing affect neural social stress processing in humans". Nature 474, 498–501.
Lederbogen, Florian; Haddad, Leila; Meyer-Lindenberg, Andreas (2013) "Urban social stress – Risk factor for mental disorders". The case of schizophrenia. Environmental Pollution, 183, 2–6. doi:10.1016/j.envpol.2013.05.046.
Marçais W. (1928) "Islam and urban life". Rep Sess Acad Inscr BLett, 72(1):86-100. [French].
Marçais, G. (1954) "L'Architecture musulmane d'Occident Tunisie Algérie Maroc Espagne Sicile". Published by Arts et Métiers Graphiques Paris, 1954.
Meloni, A., Fornara, F., & Carrus, G. (2019) "Predicting pro-environmental behaviors in the urban context: The direct or moderated effect of urban stress, city identity, and worldviews". Cities, 88, 83–90. doi:10.1016/j.cities.2019.01.001.
Moghani Rahimi, K., Behzadfar, M., & Jalilisadrabad, S. (2024). "Identifying urban stressors: A case study in Zone 8, Municipal District 1, Tehran, Iran". Journal of Urban Planning and Development, 150(4). https://doi.org/10.1061/JUPDDM.UPENG-4914.
Milgram, S. (1970) "The Experience of Living in Cities". Science, 167(3924), 1461–1468. doi:10.1126/science.167.3924.1461.
Mortada, H. (2003) "Traditional Islamic principles of built environment". 1P stP Edition. Abingdon: Routledge Curzon.
Mubi Brighenti, Andrea; Pavoni, Andrea (2017) "City of unpleasant feelings". Stress, comfort and animosity in urban life. Social & Cultural Geography, 1–20. doi:10.1080/14649365.2017.1355065.
Nasr, SH. (1987) "Traditional Islam in the modern world". London: Kegan Paul International; 1987.
Nasr, SH. (1990) "Islamic art and spirituality". London: State University of New York Press.
Prindle. Richard A. (1968). "Health Aspects of the Urban Environment". Public Health Reports (1896-1970), 83(7), 617-621. doi:10.2307/4593367.
Pykett, Jessica; Osborne, Tess; Resch, Bernd (2020) "From Urban Stress to Neurourbanism: How Should We Research City Well-Being?". Annals of the American Association of Geographers, 1–16. doi:10.1080/24694452.2020.1736982.
Quinn, Kelly; Kaufman, Jay S.; Siddiqi, Arjumand; Yeatts, Karin B. (2010) "Stress and the City: Housing Stressors are Associated with Respiratory Health among Low Socioeconomic Status Chicago Children", 87(4), 688–702. doi:10.1007/s11524-010-9465-1.
Raymond, A. (1994) "Islamic City, Arab City: Orientalist Myths and Recent Views". British Journal of Middle Eastern Studies, 21(1), 3–18. http://www.jstor.org/stable/195564.
Shannon, Megan M.; Clougherty, Jane E.; McCarthy, Clare; Elovitz, Michal A.; Nguemeni Tiako, Max Jordan; Melly, Steven J.; Burris, Heather H. (2020) "Neighborhood Violent Crime and Perceived Stress in Pregnancy". International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(15), 5585–. doi:10.3390/ijerph17155585.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و ششم، تابستان 1403: 32-1
تاريخ دريافت: 1/02/1403
تاريخ پذيرش: 12/09/1403
نوع مقاله: پژوهشی
تبیین رابطه شهرسازی ایرانی- اسلامی و استرس شهروندان
(نمونه مورد مطالعه: محله حکمت شهر تهران)
خاطره مغانی رحیمی*
حمیدرضا صارمی**
سید علی صفوی***1
چکیده:
به دلیل رشد شتابان شهرنشینی در خاورمیانه و چالش‌های بسیار آن، به‌ویژه کاهش سلامت روان و افزایش استرس شهروندان، انگاره‌ها و رویکردهای بسیاری برای مقابله با این چالش‌ها مطرح شده است. با توجه به انطباق شهرسازی اسلامی با فرهنگ بومی شهرهای مسلمانان از جمله ایران به نظر می‌رسد، این رویکرد می‌تواند برای مقابله با چالش استرس شهری در این شهرها مؤثر باشد. اما تاکنون مطالعه‌ای در راستای پیوند شهر اسلامی و استرس شهری مشاهده نشده است. به همین منظور این پژوهش با هدف تبیین رابطه استرس محیطی گزارش شده شهروندان و شاخص‌های شهر ایرانی- اسلامی در محله حکمت شهر تهران انجام شده است. روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی بوده و داده‌های موردنیاز با استفاده از روش‌های کمی و کیفی مانند پرسشنامه، مشاهده و مطالعات کتابخانه‌ای جمع‌آوری و سپس با استفاده از تحلیل رگرسیونی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، همبستگی بالایی بین شهرسازی ایرانی- اسلامی و استرس شهری گزارش شده شهروندان وجود دارد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد، شاخص‌های ارتباط با آسمان، پیاده‌مداری، شاخص‌های کیفیت مسکن، امنیت، آسایش و آرامش، مقیاس انسانی، هویت، سرزندگی و مشارکت به‌ترتیب مهم‌ترین شاخص‌های شهرسازی ایرانی- اسلامی مؤثر بر استرس شهروندان هستند. درواقع ارتقاء شاخص‌های شهر ایرانی- اسلامی در محلات شهرهای ایران استرس شهروندان را تا حد چشمگیری کاهش خواهد داد.
واژه‌های کلیدی: استرس شهری، شهر اسلامی، محله حکمت شهر تهران.
مقدمه:
در جهان امروز شهرنشینی با سرعت بسیار زیادی در حال افزایش است. این موضوع در کشورهای در حال توسعه و مخصوصاً کشورهای خاورمیانه بسیار جدی‌تر بوده است. با وجود تمام مزایای زندگی در محیط‌های شهری، شهرهای این کشورها با مسائل و مشکلات بسیاری از جمله مسائل کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، مدیریتی، بهداشتی و ... مواجه هستند. جنگ‌های درونی، مهاجرت‌های شدید، خودبیگانگی و مشکلات فرهنگی ناشی از مدرنیسم، فقر، بیماری‌های جسمی و روانی، آلودگی‌های محیطی و ... در این شهرها موجب شده است انگاره‌ها و رویکردهای گوناگونی از جمله نوشهرگرایی، شهر هوشمند و... تحت‌عنوان راه‌حلی برای بهبود این شهرها مطرح شود.
یکی از این انگاره‌ها شهر اسلامی است (سرای و خاوریان گرمسیر، 1397: 97). شهر اسلامی بازتابی از اندیشه‌های متعالی دین مبین اسلام در تمامی جوانب اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، کالبدی و... در شهر بوده (حبیبیان و جلالیان، 1394: 1) و جلوه دین اسلام محسوب می‌شود (بیات، 1393: 164). اما با توجه به تأکید دین اسلام به ارتقاء زندگی شهری، در بسیاری از شهرهای کشورهای مسلمان مشکلاتی مانند: ناامیدی، هرج و مرج، بی‌عدالتی، بیماری‌های روانی و غیره سؤال‌برانگیز است (رحیمی، 1386: 90). به نظر می‌رسد بخش زیادی از چالش‌ها، مسائل و مشکلات شهرهای امروز اسلامی ناشی از بدعت‌های جدید در زندگی شهری است که موجب تضعیف ارزش‌های اسلامی در شهرسازی شده است (محیط آرا و همکاران، 1397: 364).
شهرهای امروزه توانایی پاسخگویی به نیازهای روانی شهروندان را نداشته و موجب ایجاد استرس و بیماری‌های روانی در آنها می‌شوند. قرار گرفتن در معرض استرس محیطی مهم‌ترین عامل افزایش اختلالات روانی در شهرهاست (Streit et al., 2014: 352). در واقع استرس زندگی شهری مدرن می‌تواند زمینه‌ای برای رشد اختلالات روانی (Kennedy & Adolphs, 2011: 452) در شهرهای کشورهای مسلمان از جمله ایران باشد. استرس ناشی از محیط شهری علاوه بر اینکه از عوامل مهم ایجاد بیماری‌های جسمی (نظیر انواع سرطان، بیماری‌های قلبی و عروقی، بیماری‌های گوارشی) و بیماری‌های روانی (نظیر افسردگی، اسکیزوفرنی، انزوای افراد و...) است، میزان ناهنجاری‌های اخلاقی در شهر را نیز افزایش داده و موجب کاهش امنیت شهروندان می‌شود. علاوه بر این، استرس به دلیل تحمیل هزینه‌های درمانی بالا به شهروندان موجب از دست رفتن سرمایه‌های اقتصادی در شهر نیز می‌شود. به همین دلیل لازم است برنامه‌ریزان و طراحان شهری در برنامه‌ها و طرح‌های خود استرس را به‌عنوان اصلی مهم در نظر گرفته و از اقداماتی که به این آشفتگی ذهنی دامن می‌زند، بپرهیزند.
درواقع با توجه به رشد شتابان شهرنشینی در جهان و به‌خصوص خاورمیانه و ایران و چالش‌ها و مسائل بسیار آن، به‌ویژه کاهش سلامت روان و افزایش استرس شهروندان، به یک رویکرد جامع برای کاهش استرس محیطی و ارتقاء سلامت روان شهری، نیاز است. همچنین به‌نظر می‌رسد شهر اسلامی به دلیل انطباق با فرهنگ بومی شهرهای مسلمان می‌تواند رویکرد مؤثری در این زمینه باشد. اما با توجه به اینکه مطالعات بسیاری در حوزه علوم اجتماعی به تأثیر آموزه‌های اسلامی بر سلامت روان و استرس اشاره داشته‌اند، تاکنون مطالعه‌ای در راستای پیوند شهر اسلامی به سلامت روان شهری و یا استرس شهری مشاهده نشده است. به همین منظور این پژوهش با هدف تبیین رابطه استرس محیطی شهروندان و شاخص‌های شهر ایرانی- اسلامی در محله حکمت شهر تهران انجام شده است. بر اساس پژوهش‌هایی که توسط مغانی رحیمی و همکارانش انجام شده است، این ناحیه از نواحی پراسترس شهر تهران است (Moghani Rahimi et al., 2024: 4)، (مغانی رحیمی و همکاران، 1401 الف: 6)، (مغانی رحیمی و همکاران، 1401 ج: 1)، (مغانی رحیمی و همکاران، 1400: 89). به همین منظور در این پژوهش محله حکمت که یکی از محلات ناحیه 8 منطقه 1 است، به‌عنوان نمونه مورد مطالعه انتخاب شده است.
پیشینه پژوهش
پس از استعمار شمال‌غربی فرانسه در قرن 19 و تحت‌سلطه قرار گرفتن سوریه بعد از جنگ جهانی دوم مطالعات اداری- استعماری وسیعی توسط این کشورها انجام شد. نتیجه این مطالعات ارائه اصطلاح «شهر اسلامی» بود (پورمحمدی و همکاران، 1398: 35). در واقع واژه شهر اسلامی توسط شرق‌شناسانی همچون برادران مارسه در مطالعاتی تحت عنوان «اسلام و زندگی شهری» و «معماری مسلمانان غرب تونس الجزایر مراکش اسپانیا سیسیل» و... متولد شد (Marçais, 1928)، (Marçais, 1954). سپس در دهه 1970 شرق‌شناسانی همچون حورانی در مطالعه‌ای با عنوان «شهر اسلامی» و فرهنگ‌گرایانی همچون بورکهارت در «هنر اسلام: زبان و معنا» با دو دیدگاه متفاوت به این موضوع پرداختند (Hourani, 1970)، (Burckhardt, 1976). همچنین در دهه‌های 1980 و 1990 مطالعه این موضوع رشد چشمگیری داشت و منتقدان و موافقان بسیاری از جمله لاپیدوس، بسیم سلیم حکیم، نصر، ابولقد، الصیاد و... به نظریه‌پردازی در این حوزه در سطح جهانی پرداختند.
در سال‌های اخیر مطالعات جهانی بسیاری به این موضوع پرداخته‌اند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به «شهر در جهان اسلام» توسط بنهادا در سال 2020، «شهرهای خاورمیانه: سمپوزیومی درباره شهرسازی باستانی، اسلامی و معاصر خاورمیانه» توسط لاپیدوس در سال 2022 و «به چالش کشیدن پارادایم شهر اسلامی: محاکمه‌ای برای فضاهای شهری عثمانی از دریچه نظریه کنش جمعی» توسط کاراکاس دمیر در سال 2023، اشاره کرد (Benhadda, 2020)، (Lapidus, 2022)، (Karakas Demir, 2023). در شکل (1) به معرفی مهم‌ترین مطالعات جهانی در این حوزه پرداخته شده است.
شکل 1. پیشینه جهانی پژوهش (مأخذ: نگارندگان با اقتباس از منابع ذکر شده در شکل).
همان‌طور که در شکل (2) نشان داده شده است، موضوع شهر اسلامی در مطالعات داخلی برای اولین‌بار به‌صورت مستقل در سال 1378 با انتشار «صفات «شهراسلامی» در «متون اسلامی»» توسط نقی‌زاده شروع و توسط وی و محققان دیگری مانند انصاری، اورعی یزدانی، پوراحمد و موسوی و ناری قمی در دهه 1380 رایج شد (نقی‌زاده، 1387)، (اورعی یزدانی، 1380)، (انصاری،1381)، (پوراحمد و موسوی، 1389)، (ناری قمی، 1389)، (نقی‌زاده، 1389). از دهه 1390 مطالعات بسیاری به بررسی این موضوع با رویکردهای مختلف پرداختند. بیشتر پژوهش‌های این دهه مانند: بیات (1393)، حبیبیان و جلالیان (1394)، پورجعفر و همکاران (1394)، نقی‌زاده (1394)، صارمی و همکاران (1396)، نقی‌زاده (1396)، پورمحمدی و همکاران (1398) و ... به‌دنبال شناخت ویژگی‌ها، شاخص‌ها، اصول و یا عناصر شهر اسلامی بوده‌اند. البته تبیین چهارچوب مفهومی، حکمت هنر اسلامی، طبقه‌بندی آراء متفکران پیشین و شناسایی ویژگی‌های محله اسلامی از دیگر رویکردهای پرطرفدار در مطالعات این دهه است. در سال‌های اخیر نیز مطالعات بسیاری به مطالعه این موضوع پرداخته‌اند، که در شکل (2) به معرفی مهم‌ترین این مطالعات پرداخته شده است.
شکل 2. پیشینه داخلی پژوهش (مأخذ: نگارندگان با اقتباس از منابع ذکر شده در شکل).
همان‌طور که در شکل (1) و شکل (2) نشان داده شد، با توجه به اینکه مطالعات بسیاری از جمله: روشنی‌نژاد و همکارانش در سال (1379)، حسینی‌زاده آرانی و کلانتری در سال (1394)، آزادمرزآبادی و اعظمی در سال (1395) و انصاری‌مقدم در سال (1399)، در حوزه علوم اجتماعی به تأثیر آموزه‌های اسلامی بر سلامت روان و استرس اشاره کرده‌اند، تاکنون مطالعه‌ای در راستای پیوند شهر اسلامی به سلامت روان شهری و یا استرس شهری انجام نشده است.
بررسی پیشینه پژوهش در حوزه استرس شهری نیز نشان می‌دهد، مطالعه استرس محیطی، با پایان‌نامه سیمل در سال 1903 آغاز شد (Simmel, 1903: 224). سپس در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ پریندل (Prindle, 1968: 617) و پس از آن میلگرام در سال 1970 به این موضوع پرداختند (Milgram, 1970: 1462). پس از دهه 1970 استرس و ارتباط آن با شهر و شهرنشینی با رویکردهای مختلفی بررسی شده است. در شکل (3) به تعدادی از مهم‌ترین مطالعات پیشین در این حوزه اشاره شده است.
شکل 3. پیشینه پژوهش در حوزه استرس شهری (مأخذ: نگارندگان با اقتباس از منابع ذکر شده در شکل).
همان‌طور که در شکل (1) و (2) و (3) نشان داده شده است، در سال‌های گذشته مطالعات بسیاری به‌صورت مجزا به موضوع استرس شهری و شهر اسلامی با رویکردهای متفاوت پرداخته‌اند. اما رابطه استرس شهری به‌عنوان مهم‌ترین عامل کاهش سلامت روان شهری و شهرسازی اسلامی تاکنون بررسی نشده است. به همین منظور این پژوهش با هدف تبیین رابطه استرس محیطی و شاخص‌های شهر ایرانی- اسلامی در محله حکمت شهر تهران انجام شده است.
مبانی نظری پژوهش
مفهوم شهر اسلامی و شهرسازی اسلامی
تعاریف گوناگونی برای شهر اسلامی در نظر گرفته شده است. شهر اسلامی واژه‌ای است که توسط افراد با دیدگاه‌های گوناگون مورد تأیید، نقد و حتی انکار قرار گرفته است. در واقع تعریف متفق‌القولی از این واژه وجود ندارد (پورمحمدی و همکاران، 1398: 35). دیدگاه‌های مرتبط با مفهوم شهر اسلامی به سه گروه صورت‌گرا، ساختارگرا و محتواگرا تقسیم شده است. نظرات صورت‌گرا نگاهی ظاهری به شهر داشته و نظرات ساختارگرا شهر را با عناصر و کالبد آن معرفی می‌کنند. اما نظرات محتواگرا شهر را قالبی برای محتوا و مفاهیم اسلامی می‌دانند (مردانی، 1394: 65). شهر اسلامی شهری است متأثر از فرهنگ و تمدن اسلامی (منصوری، 1392: 66)، که می‌تواند در هر زمان و مکانی با توجه به مصالح، دانش، هنر، فناوری و فرهنگ بومی (که با اصول و ارزش‌های اسلامی در تعارض نباشند) تفسیر و تجلی خاص خود را داشته باشد (حبیبیان و جلالیان، 1394: 5)، (مولایی، 1396: 860).
شهر اسلامی یک قلعه ایمان (حبیبی، 1375: 40)، یک صورت و یک مفهوم است، که اصول آن از قران کریم قابل استنتاج بوده و تحقق آن در زمان و مکان‌های گوناگون تجلی متفاوتی دارد. در واقع شهر هرچقدر بیشتر بتواند جلوه‌گاه اصول و مبانی و ارزش‌های دین اسلام باشد، اسلامی‌تر است (نقی‌زاده، 1389: 12). در نتیجه هر مجتمع زیستی و محل تجمع انسانی که براساس آگاهی، عدالت، تعادل، امنیت، معرفت، رفاه، پویایی، فراوانی، استحکام، زیبایی و اصول منشعب از قران کریم زندگی کرده و منافع همه انسان‌ها را در نظر می‌گیرد، شهر اسلامی نامیده می‌شود (صارمی و صارمی، 1390: 104).
شهرهای امروز کشور ما به دلیل تغییرات بنیادین بدون پیوند با گذشته دچار بحران هویت شده‌اند (دانشپور و شیری، 1394: 23). این موضوع ضرورت تبیین یک شهرسازی ایرانی- اسلامی را روشن می‌کند (کلانتری خلیل‌آباد، 1393: 18). شهرهای ایرانی- اسلامی دارای عناصر و معیارهای گوناگون کالبدی و غیرکالبدی هستند که با نقش‌آفرینی در زندگی روزمره به الگویی هویت‌بخش برای شهرهای ما تبدیل شده‌اند (صفایی‌پور و سعیدی، 1396: 96).
اصطلاح «استرس» به‌صورت علمی برای اولین‌بار توسط هانس سلی معرفی شده (Fink, 2010: 549) و به‌عنوان پاسخ غیراختصاصی بدن به تهدیدات داخلی و خارجی تعریف شده است (Elsamahy & Abd EL-Fattah, 2018: 121). دلایل داخلی از درون انسان می‌آید و توانایی بدن در پاسخ به استرس خارجی را تعیین می‌کند و دلایل خارجی مربوط به محیط طبیعی و ساخته شده اطراف است (Elsamahy & Abd EL-Fattah, 2018:12). مغانی رحیمی و همکاران در سال 1401 با جمع‌بندی سیزده تعریف ارائه شده توسط صاحب‌نظران پیشین استرس را این‌گونه تعریف می‌کنند: «استرس یک آلاینده اجتماعی، حالت احساسی ناخوشایند و واکنش فیزیولوژیکی و روانی غیرمشخص به تهدیدات و عوامل استرسزا (محرک محیطی، اجتماعی و رفتاری) واقعی و غیرواقعی، درک شده برای یکپارچگی جسمی، روانی یا اجتماعی و مکانیسمی است که ما را برای هرگونه واکنش (پاسخ بیوشیمیایی، فیزیولوژیکی و رفتاری) آماده می‌کند و همچنین باعث تکامل ما و سازگاری بیشتر با محیط می‌شود. علت و اثر آن همواره مشخص نیست می‌تواند حاد (به‌طور ناگهانی از طریق یک تهدید غیرقابل پیش‌بینی ظهور کند)، یا مزمن (ناشی از قرار گرفتن در معرض تهدیدات مکرر) باشد. اگرچه به‌صورت کلی مضر نیست؛ اما قرار گرفتن در معرض استرس مزمن سلامت جسمی، ذهنی، عاطفی، معنوی و اجتماعی ما را به خطر می‌اندازد و به‌عنوان تهدیدی حاد برای هموستاسیس یک ارگانیسم است، که به بهزیستی جسمی و روانی کمک می‌کند. در واقع سیستم عصبی با افزایش ضربان قلب و آزاد کردن هورمون‌های آدرنالین و کورتیزول به بدن هشدار داده و بدن به‌سرعت به حداکثر توان خود تبدیل می‌شود. این فرایند خودکار به واکنش «مبارزه یا پرواز» یا «پاسخ استرس» معروف است» (مغانی‌رحیمی و همکاران، 1401الف: 20).
محیط و به‌ویژه محیط شهر تأثیر بسیاری بر انسان دارد و استرس ناشی از آن تحت‌عنوان استرس شهری معرفی می‌شود (Rishi & Khuntia, 2012: 1). این واژه یک اصطلاح کلی مربوط به ارتباط میان بستر شهر و تأثیر بر وضعیت انسان است که بیشتر به وخیم‌تر شدن کیفیت محیط شهری ناشی از افزایش تراکم جمعیت شهری در نتیجه شهرنشینی مربوط می‌شود (Elsamahy & Abd EL-Fattah, 2018: 122 ). استرس شهری استرس تجمعی ناشی از تجربه زندگی در شرایط نامطلوب محیط شهری به دلیل استرس‌زاتر بودن این محیط نسبت به محیط روستایی است (Miller & Phillips, 2005: 48). این اصطلاح در واقع مفهومی چندوجهی است زیرا ممکن است ناشی از همراهی محرک‌های متعدد بصری، شنوایی، ترافیک غیرقابل پیش‌بینی، حرکات جمعیت یا آلودگی، گرفته تا پدیده‌های پیچیده‌تری مانند تعاملات اجتماعی پیچیده باشد (Abrahamyan Empson et al., 2019: 6). مغانی رحیمی و همکاران در سال 1401 با جمع‌بندی شش تعریف موجود از این اصطلاح آن را این‌گونه تعریف می‌کنند: «استرس شهری در واقع استرس تجمعی ناشی از تجربه زندگی در شرایط نامطلوب محیط شهری و یک اصطلاح کلی مربوط به ارتباط میان بستر شهری و تأثیر بر وضعیت روانی انسان و واکنشی به برخی تهدیدهای درک شده توسط وقایعی نامطلوب شهری مانند آلودگی، جمعیت بالا، دمای شدید، شلوغی، سروصدا، چشم‌انداز تخریب شده، تجمع بیش از حد زباله‌های جامد، اتلاف وقت در رفت‌وآمد و... می‌باشد که هنگامی که این شرایط نامطلوب فراتر از سطح تحمل انسان شهرنشین باشد ایجاد می‌شود» (مغانی رحیمی و همکاران، 1401: 57).
نظریه پایه پذیرفته شده در این پژوهش نظریه لازاروس است که استرس را تبادلی بین خواسته‌ها و منابع می داند. لازاروس معتقد بود محیط بر استرس و استرس بر محیط مؤثر است (Lazarus & Folkman, 1984: 19). لازاروس و فولکمن معتقدند که استرس یک مفهوم نسبی است که حاصل یک تعامل پیچیده و پویا بین فرد و محیط اطراف وی است. در مدل‌سازی‌های مبتنی بر پاسخ استرس، اخیراً به سمت مدل‌های مبتنی بر رویداد و مفهوم سازگاری و انطباق روی آورده شده است. با استفاده از مفهوم تطابق، ریچارد لازاروس استاد روان‌شناسی دانشگاه کالیفرنیا مدلی را مطرح کرده است که بر اساس آن همه تجارب تنش‌زا را می‌توان به صورت تعاملات متقابل بین شخص و محیط درک کرد. در واقع بر اساس این نظریه با در نظر گرفتن شرایط محیطی و ارتقاء کیفیت مدیریت محیط زندگی (تعامل بین فرد و محیط) می‌توان استرس‌ها را کنترل کرد (حسینی، 1402: 312).
نمونه مورد مطالعه
همان‌طور که در شکل (4) نشان داده شده است، نمونه مورد مطالعه در این پژوهش محله حکمت واقع در ناحیه هشت منطقه یک شهرداری تهران، با مساحت 2.03 کیلومتر مربع و جمعیت 29708 نفر است. قدمت تاریخی این محله 400 سال بوده و محدوده فعلی آن از شمال خیابان دزاشیب، خیابان لواسانی و خیابان کامرانیه غربی و از جنوب خیابان قیطریه و خیابان شهید خراسانی است. همچنین این محله از شرق به خیابان شهید براتی، خیابان نعمتی و خیابان لاله و از غرب به خیابان دکتر شریعتی محدود می‌شود (شهرداری منطقه 1 تهران، 1389: 21، 22).
شکل 4. موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه. الف) ایران، ب) تهران، ج) منطقه 1 شهرداری تهران و ناحیه 8 آن، د) محله حکمت.
روش پژوهش
این پژوهش از تحقیقات توصیفی- تحلیلی با رویکرد قیاسی است، که داده‌های مورد نیاز با استفاده از روش کمی مانند پرسشنامه، مشاهده و مطالعات کتابخانه‌ای جمع‌آوری و سپس با استفاده از تحلیل رگرسیونی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. برای سنجش میزان مطابقت بلوک‌های شهری با شهر ایرانی-اسلامی، 27 شاخص ارائه شده در جدول (1) از طریق سنجه‌های معرفی شده، مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین میزان استرس شهری نیز با استفاده از سؤالی در ارتباط با اینکه ساکنان محیط زندگی خود را تا چه حد استرسزا تلقی می‌کنند، به‌دست آمده است. با توجه به جمعیت نمونه مورد‌مطالعه و فرمول کوکران (سطح اطمینان 95 درصد، خطای 05/0 درصد و متغیر نرمال 96/1) حداقل تعداد پرسشنامه‌ها 379 نفر به‌دست آمده، سپس با استفاده از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای متناسب در نمونه مورد مطالعه توزیع شده است. همچنین پایایی پرسشنامه با ضریب آلفای کرونباخ مورد بررسی قرار گرفته و مقدار 73/0 محاسبه شده است.
شکل 5. فرایند روش‌شناختی پژوهش
در این بخش ابتدا به مطالعه تعدادی از مطالعات اخیر در حوزه شهر ایرانی- اسلامی پرداخته شده و سپس شاخص‌های مربوط به آن استخراج و در جدول (1) بیان شده است. سپس همبستگی میان این شاخص‌ها و یکی از سؤالات باز پرسشنامه که میزان استرسزا بودن محیط زندگی افراد را مورد ارزیابی قرار می‌داد، با استفاده از تحلیل رگرسیونی و نرم‌افزار (SPSS) شرح داده شده است. لازم به ذکر است شاخص‌هایی مانند تعادل و درونگرایی به‌دلیل عدم قابلیت ارزیابی در مقاس بلوک در این مرحله حذف شده‌اند. شاخص‌هایی که منبع دستیابی به اطلاعات برای آنها پرسشنامه بوده است، شاخص‌هایی هستند که به‌صورت کیفی سنجیده شده‌اند. همچنین شاخص‌هایی که از سایر روش‌ها برای ارزیابی آنها استفاده شده شاخص‌های کمی هستند.
جدول 1. معیارهای شهر ایرانی- اسلامی.
صاحب نظر | سال | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 |
مقیاس انسانی | زیبایی | هویت | حس تعلق | ارتباط با طبیعت | میزان فضای سبز | ارتباط با اسمان | مسکن مناسب | پیاده مداری | سرزندگی | دسترسی به خدمات | اختلاط کاربری | مشارکت | تعاملات اجتماعی | ایمنی | امنیت | عدالت | خوانایی | دسترسی به فضا های جمعی | حمایت اجتماعی | انسجام اجتماعی | یکپارچگی اجتماعی | سرمایه اجتماعی | اسایش و ارامش | بهداشت عمومی | تنوع اجتماعی | تنوع فضایی | ||
نقی‌زاده | 1377 | * |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| * |
|
|
| * | * |
|
|
| * |
|
|
|
| * | * |
مروتی و دارابی | 1393 |
| * |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| * |
|
|
|
| * |
|
| * | * |
|
|
حبیبیان و جلالیان | 1394 | * | * | * | * |
|
|
|
|
|
|
|
| * | * | * | * | * | * |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
حبیبیان | 1394 | * | * | * | * |
|
|
|
|
|
|
|
| * | * | * | * | * | * |
|
|
|
|
| * |
|
|
|
محیط‌آرا و همکاران | 1397 |
|
|
| * | * | * |
|
|
|
|
|
| * | * | * | * |
| * |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
پورمحمدی و همکاران | 1398 |
|
| * |
|
|
| * | * | * | * | * | * |
| * |
|
|
|
|
| * |
|
|
|
|
|
|
|
حبیبی و مجتبی‌زاده | 1398 |
| * |
|
|
|
|
|
|
|
|
| * |
|
| * | * | * |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
عشریه و همکاران | 1399 |
| * | * |
|
|
|
|
|
|
| * |
| * |
|
|
| * |
| * |
| * | * |
|
|
|
|
|
آیشم | 1400 |
|
|
|
|
|
|
| * |
|
| * |
| * |
|
| * | * |
|
|
| * |
| * |
|
|
|
|
صارمی و بهرا | 1400 |
| * | * |
|
| * |
|
|
|
|
| * | * |
|
| * | * | * |
|
| * |
| * |
|
| * | * |
آیشم و همکاران | 1401 |
| * |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| * |
|
| * | * |
|
|
|
|
| * | * |
|
|
|
تعداد تکرار | 2 | 7 | 5 | 3 | 1 | 2 | 1 | 2 | 1 | 1 | 3 | 3 | 7 | 4 | 4 | 8 | 7 | 4 | 1 | 1 | 4 | 1 | 3 | 3 | 1 | 1 | 1 | |
درصد تکرار | 2.47 | 8.64 | 6.17 | 3.70 | 1.23 | 2.47 | 1.23 | 2.47 | 1.23 | 1.23 | 3.70 | 3.70 | 8.64 | 4.94 | 4.94 | 9.88 | 8.64 | 4.94 | 1.23 | 1.23 | 4.94 | 1.23 | 3.70 | 3.70 | 1.23 | 1.23 | 1.23 | |
سنجه‌ها | میانگین تعداد طبقات ساختمان‌ها، وضعیت پیاده‌مداری، نفوذپذیری | زیبا بودن محیط از نظر ساکنان | میزان شناخته شدن فرد با محله، میزان متمایز بودن محله از سایر محله‌ها | میزان احساس تعلق به محله | میزان مراجعه شهروندان به طبیعت | سرانه فضای سبز | درصد مساحت فضای باز شهری، میانگین تراکم ساختمانی هر بلوک | متوسط مساحت واحد مسکونی، وجود حیاط در مساکن، تراکم نفر در واحد مسکونی، ثبات مسکونی، درصد واحد مسکونی مقاوم | وجود پیاده‌رو مجزا، کیفیت مسیر پیاده، مبلمان مناسب در محیط شهری | میزان خوانا بودن محیط، میزان اختلاط کاربری و فرم، میزان تمایز بصری از سایر بلوک‌ها (شخصیت بصری)، درصد معابر زیر 6 متر (نفوذپذیری)، وضعیت ایمنی | قرارگیری رد شعاع دسترسی فضای سبز، ورزشی، مذهبی، آموزشی، فرهنگی و بهداشتی و خدمات بهداشت روان | میزان شاخص انتروپی | میزان مشارکت در تصمیمم‌گیری‌های محلی | میزان ارتباطات اجتماعی | قرارگیری در شعاع عملکردی آتش نشانی، فاصل از کاربری های خطرناک، وضعیت جداسازی سواره و پیاده، وضعیت کف‌سازی پیاده‌رو ها، آسیب‌پذیری در برابر سیل، آسیب‌پذیری در برابر زلزله | احساس امن بودن محیط | انصاف در تقسیم منابع، تامین امکانات برای همه، تأمین دسترسی کافی به خدمات، تأمین منصفانه اشتغال و مسکن | میزان خوانا بودن محیط از نظر ساکنان | قرارگیری در فاصله پیاده‌روی گره‌های جمعی محلی | میزان حمایت جامعه از یکدیگر | میزان احساس مسئولیت متقابل بین افراد | احساس شکاف در جامعه | میزان تلقی شدن تعاملات، مشارکت و روابط به‌عنوان سرمایه | درصد شاغلین، میزان آرامش گزارش شده شهروندان | آلودگی هوا، صوتی، نوری بصری، آب، تجمع زباله، قرارگیری در شعاع عملکردی خدمات بهداشتی | میزان تنوع اجتماعی ساکنین | تنوع در نماها، تنوع در مساکن، تنوع کاربری اراضی | |
روش و منبع دستیابی به اطلاعات | محاسبات نگارندگان، اسنادی، پرسشنامه، | پرسشنامه | پرسشنامه | پرسشنامه | پرسشنامه | محاسبات نگارندگان | محاسبات نگارندگان | اسنادی، پرسشنامه | برداشت میدانی | اسنادی، برداشت میدانی، تحلیل فضایی | تحلیل مکانی | محاسبات نگارندگان | پرسشنامه | پرسشنامه | تحلیل مکانی، برداشت میدانی | پرسشنامه | پرسشنامه | پرسشنامه | تحلیل مکانی | پرسشنامه | پرسشنامه | پرسشنامه | پرسشنامه | تحلیل داده های آماری، پرسشنامه | اسنادی، برداشت میدانی، تحلیل فضایی | پرسشنامه | برداشت میدانی، محاسبات نگارندگان | |
همان‌طور که در جدول (1) ذکر شده است، شاخص امنیت با درصد تکرار (9.88) پر تکرارترین شاخص شهر ایرانی- اسلامی در مطالعات اخیر بوده و پس از آن شاخص‌های عدالت، مشارکت و زیبایی با درصد تکرار (8.64) و شاخص هویت با درصد تکرار (6.17) به ترتیب پرتکرارترین شاخص‌ها در مطالعات اخیر این حوزه هستند. همچنین در شکل (6) درصد تکرار هر یک از سایر متغیرها مشخص شده است.
شکل 6. میزان تکرار شاخص‌های شهر ایرانی- اسلامی در مطالعات اخیر
پس از شناسایی شاخص‌ها، با توجه به هدف پژوهش، داده‌های مربوط به شاخص‌های شهر ایرانی- اسلامی به‌عنوان متغیر مستقل در نظر گرفته شده و رابطه آنها با میزان استرس گزارش شده شهروندان (با استفاده از سؤال پرسشنامه: به‌نظر شما محیط زندگی‌تان (خانه، کوچه، محله) تا چه حد استرسزا است؟ از یک تا صد یک عدد را وارد کنید.) از طریق تحلیل رگرسیونی بررسی شده است. این سؤال بر اساس مطالعات مغانی و همکارانش همبستگی بسیاری با استرس شهری داشته و استرس شهروندان را تبیین می‌کند (مغانی رحیمی و همکاران، 1400 و 2024). در واقع در این بخش داده‌های مربوط به میزان استرسزا بودن محیط زندگی افراد به‌عنوان متغیر وابسته و داده‌های مربوط به شهر ایرانی- اسلامی به‌عنوان متغیر مستقل در نرم‌افزار (spss) مورد تحلیل قرار گرفته است. همان‌طور که در جدول (2) نشان داده شده، مقدار ضریب همبستگی بین متغیرها 0.645 است، که نشان‌دهنده همبستگی بالا بین شهرسازی ایرانی- اسلامی و استرس شهری گزارش شده شهروندان است. همچنین ضریب تعیین تعدیل‌شده و یا اصلاح‌شده نشان می‌دهد 58 درصد از کل تغییرات میزان استرسزا بودن محیط زندگی افراد وابسته به مطابقت بلوک محل زندگی با شاخص‌های شهرسازی ایرانی- اسلامی در محدوده زندگی آنها است. به عبارتی شاخص‌های شهرسازی ایرانی اسلامی 58 درصد از واریانس متغیر وابسته را پیش‌بینی می‌کند.
جدول 2. خلاصه مدل رگرسیونی بین استرس شهروندان و شاخص‌های شهر ایرانی اسلامی (Model Summary)
ضریب تعیین | ضریب تعیین اصلاح شده | خطای استاندارد برآورد | |
.803 | 0.645 | 0.581 | 0.05992 |
در جدول (3) که دومین خروجی مهم تحلیل رگرسیونی است به این سؤال که آیا متغیرهای مستقل می‌توانند تغییرات متغیر وابسته را توضیح دهند پاسخ داده شده است. در واقع با توجه به این جدول معنی‌داری مقدار F در سطح خطای کمتر از 0.05 شرح داده می‌شود. با توجه به جدول سطح معنی‌داری آزمون F و کمتر بودن آن از 0.05 می‌توان نتیجه گرفت که متغیرهای شهرسازی ایرانی- اسلامی قادر هستند تغییرات استرس گزارش شده شهروندان را پیش‌بینی کنند.
جدول 3. آزمون F مدل رگرسیون رابطه بین استرس شهروندان و شاخص‌های شهر ایرانی اسلامی (ANOVAa)
مجموع مربعات پراکندگی | درجه آزادی | میانگین مربعات | آماره F | سطح معنی‌داری | |
تغییرات یا پراکندگی سهم مدل | 0.985 | 27 | 0.036 | 10.158 | .0000 |
تغییرات بر اساس باقی‌مانده‌ها | 0.542 | 151 | 0.004 |
|
|
تغییرات یا پراکندگی کل | 1.527 | 178 |
|
|
|
جدول 4- نتایج تحلیل رگرسیونی چند‌متغیره بین استرس شهروندان و شاخص‌های شهر ایرانی اسلامی (ضرایب بتا عوامل شناسایی شده در مدل (Coefficientsa)).
| متغیر مستقل: شاخص‌های شهر ایرانی اسلامی | ضرایب استاندارد نشده | ضرایب استاندارد شده | T | سطح معنی‌داری | |
B | خطای استاندارد | بتا | ||||
|
| 1.209 | 0.133 |
| 9.067 | 0.000 |
X1 | زیبایی محیط | -0.019 | 0.008 | -0.130 | -2.262 | 0.025 |
X2 | هویت | -0.018 | 0.007 | -0.139 | -2.474 | 0.014 |
X3 | احساس تعلق | -0.023 | 0.007 | -0.179 | -3.023 | 0.003 |
X4 | سرزندگی | -0.017 | 0.007 | -0.133 | -2.315 | 0.022 |
X5 | میزان فضای سبز | -0.012 | 0.006 | -0.178 | -2.162 | 0.032 |
X6 | ارتباط با اسمان | -0.035 | 0.007 | -0.275 | -5.245 | 0.000 |
| تعاملات اجتماعی | -0.019 | 0.010 | -0.106 | -1.897 | 0.060 |
X7 | پیاده مداری | -0.030 | 0.011 | -0.275 | -2.690 | 0.008 |
| ارتباط با طبیعت | -0.011 | 0.021 | -0.050 | -0.522 | 0.602 |
| دسترسی به خدمات | -0.012 | 0.015 | -0.062 | -0.819 | 0.414 |
| اختلاط کاربری | -0.001 | 0.008 | -0.013 | -0.178 | 0.859 |
X8 | مشارکت | -0.015 | 0.007 | -0.127 | -2.310 | 0.022 |
X9 | کیفیت مسکن | -0.030 | 0.015 | -0.182 | -2.028 | 0.044 |
X10 | امنیت | -0.031 | 0.012 | -0.182 | -2.666 | 0.009 |
| ایمنی | -0.011 | 0.006 | -0.107 | -1.796 | 0.074 |
| عدالت | -0.027 | 0.014 | -0.139 | -1.893 | 0.060 |
| خوانایی | 0.012 | 0.018 | 0.050 | 0.644 | 0.521 |
| دسترسی به فضاهای جمعی | -0.007 | 0.005 | -0.090 | -1.451 | 0.149 |
| حمایت اجتماعی | 0.008 | 0.013 | 0.050 | 0.648 | 0.518 |
| انسجام اجتماعی | -0.012 | 0.012 | -0.075 | -0.999 | 0.319 |
| یکپارچگی اجتماعی | -0.010 | 0.008 | -0.077 | -1.344 | 0.181 |
| سرمایه اجتماعی | -0.004 | 0.010 | -0.022 | -0.381 | 0.704 |
| تنوع فضایی | -0.006 | 0.015 | -0.031 | -0.403 | 0.688 |
| بهداشت عمومی | -0.006 | 0.013 | -0.039 | -0.443 | 0.658 |
| تنوع اجتماعی | 0.001 | 0.007 | 0.006 | 0.106 | 0.916 |
X11 | اسایش و ارامش | -0.018 | 0.007 | -0.182 | -2.517 | 0.013 |
X12 | مقیاس انسانی | -0.031 | 0.012 | -0.152 | -2.650 | 0.009 |
با توجه به جدول (4) با میزان اطمینان 95 درصد می‌توان نتیجه گرفت که تأثیر شاخص‌های تعاملات اجتماعی، ارتباط با طبیعت، دسترسی به خدمات، اختلاط کاربری، ایمنی، عدالت، خوانایی، دسترسی به فضاهای جمعی، حمایت اجتماعی، انسجام اجتماعی، یکپارچگی اجتماعی، سرمایه اجتماعی، تنوع فضایی، بهداشت عمومی و تنوع اجتماعی بر میزان استرس شهروندان معنی‌دار نیست. این شاخص به دلیل اینکه مقدار خطا یا سطح معنی‌داری آن بیشتر از 0.05 است بر متغیر وابسته تأثیر ندارند. البته این موضوع نیازمند بررسی بیشتری است و لازم است در نمونه‌های مطالعاتی دیگر و در غالب پرسشنامه‌های متفاوت‌تر نیز بررسی شود. همچنین با استفاده از ضرایب بتا شاخص‌های ارتباط با آسمان و پیاده‌مداری با ضریب (275/0)، شاخص‌های کیفیت مسکن، امنیت و آسایش و آرامش با ضریب اهمیت (182/0)، مقیاس انسانی با ضریب (152/0)، هویت با ضریب (139/0)، سرزندگی با ضریب (133/0)، مشارکت با ضریب (127/0) به‌ترتیب مهم‌ترین شاخص‌های شهرسازی ایرانی- اسلامی مؤثر بر استرس گزارش شده شهروندان هستند. همه این شاخص‌ها بر استرس شهروندان تأثیر منفی داشته و با ارتقاء آنها می‌توان استرس محیطی را در شهروندان به‌طور چشمگیری کاهش داد. همان‌طور که در جدول (4) نیز نشان داده شده است، شناسایی شاخص‌های ارتباط با آسمان و پیاده‌مداری به‌عنوان مهم‌ترین شاخص‌های مؤثر گویای این نکته است که، مهم‌ترین شاخص استرسزا مرتبط با شهر ایرانی- اسلامی در محله حکمت احساس نکردن و عدم مشاهده و ارتباط با آسمان و عدم پیاده‌مداری در این محدوده است. در شهرهای گذشته به‌دلیل ارتفاع کم بناها انسان شهرنشین ارتباط بسیار مناسبی را با آسمان برقرار کرده و شهرها در پیوند عمیقی با آسمان بودند. اما امروزه بلند‌مرتبه سازی در شهرها به‌ویژه در منطقه 1 شهرداری تهران و نمونه مطالعاتی این پژوهش که در سال‌های اخیر با روند سریعی از آن مواجه شده، سلامت روان شهروندان را در این محدوده به شدت تحت‌تأثیر قرار داده است. همچنین محلات در شهرهای گذشته بسیار پیاده‌مدار بودند و شهروندان از مزایای بسیار پیاده‌مداری مخصوصاً در حوزه سلامت بهره‌مند می‌شدند. درحالی‌که امروزه یا محلات امکانات کافی برای پیاده‌روی را ندارند و یا شهروندان به دلایل فرهنگی، اجتماعی، کالبدی و... استفاده از وسایل نقلیه را به پیاده‌روی ترجیح می‌دهند. در نتیجه مدل رگرسیونی حاصل از رابطه بین استرس شهروندان و شاخص‌های شهر ایرانی اسلامی به این صورت می‌باشد.
Y=1.209 - 0.130X1- 0.139X2- 0.179X3 - 0.133X4 -0.178X5 - 0.275X6 - 0.275X7 - 0.127X8 - 0.182X9 - 0.182X10 - 0.182X11 - 0.152X12
به دلیل رشد شتابان شهرنشینی در جهان و به‌خصوص خاورمیانه و ایران و چالش‌ها و مسائل بسیار آن، به‌ویژه کاهش سلامت روان و افزایش استرس شهروندان، انگاره‌ها و رویکردهای بسیاری برای مقابله با این چالش‌ها مطرح شده است. با توجه به انطباق شهرسازی اسلامی با فرهنگ بومی شهرهای مسلمانان از جمله ایران به‌نظر می‌رسد این رویکرد می‌تواند برای مقابله با چالش استرس شهری در این شهرها مؤثر باشد. اما با توجه به اینکه مطالعات بسیاری در حوزه علوم اجتماعی به تأثیر آموزه‌های اسلامی بر سلامت روان و استرس اشاره داشته‌اند، تاکنون مطالعه‌ای در راستای پیوند شهر اسلامی به سلامت روان شهری و یا استرس شهری مشاهد نشده است. در واقع رابطه استرس شهری به‌عنوان مهم‌ترین عامل کاهش سلامت روان شهری و شهرسازی اسلامی تاکنون بررسی نشده است. به همین منظور این پژوهش با هدف تبیین رابطه استرس محیطی گزارش شده شهروندان و شاخص‌های شهر ایرانی- اسلامی در محله حکمت شهر تهران انجام شده است.
یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد، همبستگی بالایی بین شهرسازی ایرانی- اسلامی و استرس شهری گزارش شده شهروندان وجود دارد. همچنین با استفاده از ضرایب بتا شاخص‌های ارتباط با آسمان و پیاده‌مداری، شاخص‌های کیفیت مسکن، امنیت و آسایش و آرامش، مقیاس انسانی، هویت، سرزندگی، مشارکت به‌ترتیب مهم‌ترین شاخص‌های شهرسازی ایرانی- اسلامی مؤثر بر استرس گزارش شده شهروندان هستند. همه این شاخص‌ها بر استرس شهروندان تأثیر منفی داشته و با ارتقاء آنها می‌توان استرس محیطی را در شهروندان به‌طور چشمگیری کاهش داد. شناسایی شاخص‌های ارتباط با آسمان و پیاده‌مداری به‌عنوان مهم‌ترین شاخص‌های مؤثر گویای این نکته است که، مهم‌ترین شاخص استرسزا مرتبط با شهر ایرانی- اسلامی در محله حکمت احساس نکردن و عدم مشاهده و ارتباط با آسمان و عدم پیاده‌مداری در این محدوده است.
مقایسه یافته‌های این پژوهش با مطالعات پیشین نشان می‌دهد، با توجه به اشاره به تأثیر آموزه‌های اسلامی بر سلامت روان و استرس در مطالعات علوم اجتماعی توسط روشنی‌نژاد و همکارانش در سال (1379)، حسینی‌زاده آرانی و کلانتری در سال (1394)، آزاد مرزآبادی و اعظمی در سال (1395) و انصاری‌مقدم در سال (1399)، این مطالعه با بررسی این تأثیر و شناسایی دو شاخص ارتباط با آسمان و پیاده‌مداری به‌عنوان مهم‌ترین شاخص‌های شهر اسلامی تأثیر‌گذار بر استرس شهروندان در محله حکمت، یافته‌های مطالعات پیشین را توسعه داده و گامی هرچند کوچک در جهت توسعه دانش در این حوزه تحقیقاتی برداشته است.
در نتیجه می‌توان با ارتقاء شاخص‌های شهر ایرانی- اسلامی در محلات شهرهای ایران استرس شهروندان را تا حد چشمگیری کاهش داد. همچنین انجام مطالعاتی در زمینه شناسایی ارتباط هر یک از شاخص‌های شهر ایرانی-اسلامی و استرس شهری و انجام مطالعات مشابه این پژوهش در سایر نمونه‌های مطالعاتی و یا بررسی دقیق‌تر استرس در قالب پرسشنامه‌های جامع‌تر و ابزارهای هوشمند سنجش استرس می‌تواند در این زمینه بسیار مؤثر باشد.
منابع
انصاری‌مقدم، مجتبی (1399) «واکاوی راهکارهای انگیزشی سلامت روان در آموزه‌های اسلامی»، مطالعات علوم قرآن، دوره 2، شماره 4، صص 81-104.
انصاری، ابراهیم (1381) «جایگاه اجتماعی محله در شهرهای اسلامی با تأکید بر اصفهان»، مجله پژوهشی علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره 13، شماره 1، صص 15-26.
اورعی‌یزدانی، بدرالدین (1380) «آرمان شهر و روش‌های حکومت آرمانی در تفکر اسلامی»، علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره 17، صص 37-52.
آزاد مرزآبادی، اسفندیار و یوسف اعظمی (1395) «مبانی ایجاد استرس از دیدگاه اسلام»، نشریه پژوهش سلامت، شماره 2، صص 125-132.
آیشم، معصومه (1400) «شاخص‌های شهر اسلامی از منظر آرمان‌های نظام جمهوری اسلامی ایران براساس مبانی»، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دوره6، شماره 2، صص 211-232.
آیشم، معصومه و مرتضی میرغلامی و احد نژادابراهیمی (1401) «آینده‌پژوهی جایگاه ارزش‌های شهر اسلامی- ایرانی در بافت‌های تاریخی با رویکرد تحلیل ساختاری و سناریونگاری؛ (نمونه موردی: بافت تاریخی تبریز)»، مطالعات‌محیطی هفت‌حصار، دوره ۱۰، شماره 40، صص 131-138.
بابائی سالانقوچ، احسان و محمد مسعود و محمود محمدی (1393) «تبیین یک چهارچوب مفهومی برای «شهر اسلامی»»، روش‌شناسی علوم انسانی، دوره 20، شماره 80، صص 109-140.
بلالی اسکویی، آزیتا و محمدعلی کی‌نژاد و حمید غفاری (1402) «واکاوی و تبیین مؤلفههای معاشرت‌پذیری فضاهای همگانی در شهرهای ایرانی- اسلامی (نمونه‌پژوهی: پیاده‌راه عالی‌قاپو اردبیل)»، هویت شهر، دوره 17، شماره 54، صص 5-16.
بلالی اسکویی، آزیتا و مهدی حمزه‌نژاد (1400) «شهر اسلامی از نظریه تا بیانیه»، جهاد دانشگاهی قزوین، قزوین.
بیات، بهرام (1393) «رویکرد اسلامی به شهر؛ ویژگی‌های شهر اسلامی»، فصلنامه علمی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دوره 4، شماره 1، صص 137-167.
پوراحمد، احمد و سیروس موسوی (1389) «ماهیت اجتماعی شهر اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 2، صص 1-12.
پورجعفر، محمدرضا و علی پورجعفر و سیما صفدری (1394) «انواع شهر اسلامی و اشاراتی به نحوه شاخص‌سازی در راستای شهری آرمانی- اسلامی»، پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره 3، شماره 8، صص 3-17.
پورمحمدی، مرضیه و سیدحسین بحرینی و زهره داودپور (1398) «شهر اسلامی: تخیل یا واقعیت»، دانش شهرسازی، دوره 3، شماره 2، صص 33-47.
پورمحمدی، مرضیه، سیدمحسن حبیبی، سیدحسین بحرینی و زهره داودپور (1401) «رد نظریۀ شهر اسلامی به عنوان فرم»، باغ نظر، دوره 19، شماره 107، صص 99- 110.
تقی‌زاده، محمد (1378) «صفات «شهراسلامی» در «متون اسلامی»»، هنرهای زیبا، 4، 5، صص 47-61.
حبیبی، سیدمحسن (1375) «کتاب از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن: تفکر و تأثر»، تهران، دانشگاه تهران.
حبیبی، ماندانا و حسین مجتبی‌زاده (1398) «سنجش خوانش ادراکی شهروندان منطقه 20 شهر تهران از ویژگی‌های شهر اسلامی»، جغرافیا (فصلنامه علمی انجمن جغرافیایی ایران)، دوره 17، شماره 62، صص 138- 156.
حبیبیان، هما (1394) «تطبیق شاخص‌های شهرسازی اسلامی در فضای شهری (نمونه موردی: راسته‌بازار مظفریه شهر همدان)»، مطالعات محیطی هفت‌حصار، دوره ۳، شماره 11، صص 19- 32.
حبیبیان، هما و نسیم جلالیان (1394) «تطبیق شاخص‌های شهرسازی اسلامی در فضای شهری»، همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، یزد.
حسینی‌زاده آرانی، سیدسعید و عبدالحسین کلانتری (1394) «دین، سلامت روان و احساس تنهایی بررسی نسبت میان میزان دینداری و سلامت روان با احساس تنهایی (مورد مطالعه: شهروندان تهرانی)» جامعه‌شناسی کاربردی، دوره 26، شماره 4، صص 25-44.
حسینی، زهرا و سیده فاطمه رحیمی و تیمور آقاملایی و محمدرضا میری و رضا دستجردی و فاطمه سلمانی (1402) «طراحی، اجرا و ارزشیابی برنامه ارتقای سلامت روان مبتنی بر نظریه لازاروس و فولکمن بر مدیریت استرس در زنان شاغل دارای تعارض کار و زندگی»، طب پیشگیری، دوره 10، شماره 3، صص ۳۱۲-۳۱۷.
خاتمی، سیدمهدی (1398) «بازاندیشی در مفهوم شهر اسلامی؛ تحلیلی پیرامون برداشت‌های مختلف از مفهوم شهر اسلامی و تبیین ضرورت خوانش اخلاقی» نقش جهان، دوره ۹، شماره 3، صص 157-166.
دانشپور، عبدالهادی و الهام شیری (1394) «عناصر کالبدی کارکردی شکل‌دهنده به هویت بافت‌های تاریخی شهر ایرانی اسلامی»، نقش جهان - مطالعات نظری و فناوری‌های نوین معماری و شهرسازی، دوره ۵، شماره 1، صص 17- 25.
درستکار، احسان و مهسا نجارصادقی (1401) «تبیین آراء مطرح در شهرسازی اسلامی بر مبنای رویکرد تلفیقی: تحولات دوران»، گفتمان طراحی شهری، دوره ۳، شماره 3، صص 97- 113.
رحیمی، حسین (1386) «در جست‌وجوی شهر اسلامی پایدار»، نشریه پیک‌نور، دوره 5، شماره 2، صص 90-100.
روشنی‌نژاد، مهین‌دخت و محمد عمران‌نسب و پرویز کمالی و مهدی حسن‌زاده (1379) «ارتباط بین اعتقادات دینی و سلامت روان دانشجویان»، نشریه پرستاری ایران، دوره ۱۳، شماره 25، صص 28- 35.
سرایی، محمد‌حسین و امیررضا خاوریان گرمسیر (1397) «همگام‌سازی شهر اسلامی با چارچوب‌های مدیریت شهری الکترونیک در فضای شهر ایرانی- اسلامی»، فصلنامه شهر پایدار، دوره 1، شماره 2، صص 97- 103.
شهرداری منطقه 1 تهران (1389) «سند راهبردی محله حکمت».
صارمی، حمیدرضا و بهاره بهرا (۱۴۰۰) «مؤلفههای کیفیت مکان در شهر ایرانی اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 43، صص 5-24.
صارمی، حمیدرضا و طاهر پریزادی و مهدی خداشناس (1396) «اصول معماری و شهرسازی اسلامی ایرانی با تأکید بر مکتب اصفهان»، تهران، اول و اخر.
صارمی، حمیدرضا و آزاده جلالی (1401) «تجلی شهر ایرانی- اسلامی در آراء سیاسی و اقدامات شهرسازی خواجه نظام‌الملک طوسی»، فصلنامه علمی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دوره 12، شماره 1، صص 31-48.
صارمی، حمیدرضا و محمدامین شاه‌محمدی دانشور (1394) «پیش‌درآمدی بر حکمت هنر اسلامی»، تهران، آفتاب توسعه.
صارمی، حمیدرضا و مسعود صارمی (1390) «تحلیل جایگاه شهر و زیبایی در هنر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 1، شماره 4، صص 11- 101.
صارمی، حمیدرضا و شیما کشاورزی (1400) «تبیین اندیشه آرمانشهری با رویکرد شهر اسلامی در دیدگاه آیت‌الله جوادی‌آملی»، فصلنامه علمی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دوره 11، شماره 4، 157-182.
صفایی‌پور، مسعود و جعفر سعیدی (1396) «تحلیلی تاریخی بر عناصر و ساختار کالبدی فضایی شهرهای ایرانی - اسلامی»، اسلام و مطالعات اجتماعی، دوره 5، شماره 3، صص 95- 125.
عشریه، روح‌الله و حسن ستاری ساربانقلی و محمدرضا پاکدل و عزیز جوانپور هروی (1399) «الگوی اسلامی ایرانی شهر مطلوب در اندیشة ملاصدرا»، فصلنامه علمی مطالعات الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی، دوره 8، شماره 1، صص 195- 224.
کلانتری خلیل‌آباد، حسین و مهدی حقی و محسن دادخواه (1393) «مؤلفههای اجتماعی الگوی شهرسازی ایرانی و اسلامی»، نقش جهان، دوره ۴، شماره 1، صص 17-26.
محیط‌آرا، محمد و عباس ملک‌حسینی و مجید شمس (1397) «الگویی راهبردی از محله پایدار شهر اسلامی- ایرانی (محله بنیاد شهر قم)»، فصلنامه علمی و پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، دوره 10، شماره 3، صص 361-381.
مردانی، سیده زهرا (1394) «طبقه‌بندی آراء متفکران مطالعات شهر اسلامی»، باغ نظر، دوره 12، شماره 35، صص 65-74.
مروتی، سهراب و فرشته دارابی (1393) «واکاوی مدل ارزیابی شهر اسلامی با رویکردی بر قرآن کریم (نمونه مورد ارزیابی: شهر ایلام)»، مطالعات فهم قرآن، دوره 2، صص 53- 76.
مغانی رحیمی، خاطره و مصطفی بهزادفر و سمانه جلیلی‌صدرآباد (1400) «برنامه‌ریزی شهری درمانگر استرس (نمونه مطالعاتی: ناحیه 8 منطقه 1 شهرداری تهران)». پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علم و صنعت ایران.
مغانی رحیمی، خاطره و مصطفی بهزادفر و سمانه جلیلی‌صدراباد (الف 1401) «برنامه‌ریزی شهری درمانگر استرس (نمونه مطالعاتی: ناحیه 8 منطقه 1 شهرداری تهران)»، فصلنامه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی ایران، شماره 27، صص 19-33.
مغانی رحیمی، خاطره و مصطفی بهزادفر و سمانه جلیلی‌صدراباد (ب 1401) «تبیین مدل مفهومی برنامه‌ریزی شهری درمانگر استرس»، اقتصاد و برنامه‌ریزی شهری، دوره 4، شماره 1، صص 52- 77.
مغانی رحیمی، خاطره و مصطفی بهزادفر و سمانه جلیلی‌صدراباد (ج ۱۴۰۱). «رتبه‌بندی نواحی منطقه 1 شهرداری تهران براساس استرس شهری از نظر متخصصان». پنجمین همایش ملی فناوری‌های نوین در مهندسی معماری، عمران و شهرسازی ایران، ایران، تهران.
مقدّسی، سید محمدهادی (1400) «ارزیابی تفاسیر آرمان‌شهر در حکمت مدنی اسلامی»، فصلنامه علمی پژوهشی آیین حکمت، صص 12، 46.
منصوری، سید امیر (1392) «سازمان فضایی در شهر اسلامی ایران»، هنر و تمدن شرق، دوره 1، شماره 1، صص 135-170.
مولایی، اصغر (1402) «تبیین اصول و مبانی شهر و شهرسازی اسلامی بر مبنای احکام ثابت»، نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دوره 13، شماره 1، صص 127-144.
مولائی، اصغر (1396) «تبیین نظم شهر اسلامی بر اساس احکام ثابت»، مجله علمی «فلسفه دین»، دوره 14، شماره 4، صص 855- 887.
مولائی، اصغر و صدیقه بهرامی (1401) «تبیین مبانی فقهی شهر هوشمند در شهر ایرانی اسلامی»، اقتصاد و برنامه‌ریزی شهری، دوره 3، شماره 2، صص 198-214.
ناری قمی، مسعود (1389) «مطالعه‌ای معناشناختی در باب مفهوم درونگرایی در شهر اسلامی»، معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا)، شماره 43، صص 69- 82.
نقی‌زاده، محمد (1377) «صفات «شهر اسلامی» در «متون اسلامی»». هنرهای زیبا، ٤(۵)، صص 47-۶۱.
نقی‌زاده، محمد (1389) «تأملی در چیستی شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 1، شماره 1، صص 1-14.
نقی‌زاده، محمد (1396) «شهر اسلامی: از اندیشه تا ظهور»، تهران، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
نقی‌زاده، محمد (1394) «الگو، مبانی، ارکان، صفات و اصول شهر اسلامی»، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دوره ۱، شماره 1، صص 63-80.
هرزندی، سارا و محمد مسعود و ناصر براتی (1401) «رهیافتی به آموزه‌های مفهوم شهر اسلامی برای شهرسازی امروز»، دانش شهرسازی، دوره 6، شماره 2، صص 41-59.
Abu-Lughod, J. L., (1987) "The Islamic CityHistoric Myth, Islamic Essence, and Contemporary Relevance", International Journal of Middle East Studies, 19(2), 155–176.
Adli, m. (2011) "Urban stress and mental health", Cities, Health And Well-Being Hong Kong, November 2011.
Aldous, G. (2013) "The Islamic city critique: Revising the narrative". J Econ Soc Hist Orientm, 56(3):471-93.
Aldous, G. (2013). "The Islamic City Critique: Revising the Narrative". Journal of the Economic and Social History of the Orient, 56(3), 471-493. https://doi.org/10.1163/15685209-12341315.
AlSayyad, N. (1991) "Cities and caliphs: On the genesis of arab muslim urbanism". Westport: Greenwood Press.
Alsayyad, N. (1996) "The study of Islamic urbanism: An historiographic essay". Built Environ, 22(2).
Benhadda, A. (2020) "The city in the Islamic World: From Imitiation to Modernization: A Reading of The Arab City and Modernity [Review of The Arab City and Modernity, by K. Ziyadeh]". AlMuntaqa, 3(2), 88–96. https://www.jstor.org/stable/10.31430/almuntaqa.3.2.0088
Burckhardt, T. (1976) "Art of Islam: Language and meaning". London: World of Islam Festival Publishing Company Limited.
Burckhardt, T. (1992) "Fez: City of Islam". Cambridge: Islamic Texts Society; 1992.
Buttazzoni A, Doherty S, Minaker L. (2021) "How Do Urban Environments Affect Young People's Mental Health? A Novel Conceptual Framework to Bridge Public Health, Planning, and Neurourbanism". Public Health Rep. Feb 9:33354920982088. doi: 10.1177/0033354920982088. Epub ahead of print. PMID: 33563094.
Chrisinger, Benjamin W.; King, Abby C. (2018). "Stress experiences in neighborhood and social environments (SENSE): a pilot study to integrate the quantified self with citizen science to improve the built environment and health". International Journal of Health Geographics, 17(1), 17–. doi:10.1186/s12942-018-0140-1.
Dykas MJ, Goplen J, Ewart CK, Gump BB. (2021) "Early Adolescents’ Risk Taking Propensity, Urban Stress, and Affiliation With Risky Peers". The Journal of Early Adolescence. 41, 5. doi:10.1177/0272431620939192
Evans, Brittany E.; Huizink, Anja C.; Greaves-Lord, Kirstin; Tulen, Joke H. M.; Roelofs, Karin; van der Ende, Jan; Santana, Geilson Lima (2020b) "Urbanicity, biological stress system functioning and mental health in adolescents". PLOS ONE, 15(3), e0228659–. doi:10.1371/journal.pone.0228659.
Fett, Anne-Kathrin J.; Lemmers-Jansen, Imke L.J.; Krabbendam, Lydia (2019) "Psychosis and urbanicity". Current Opinion in Psychiatry, 32(3), 232–241. doi:10.1097/yco.0000000000000486.
Hakim BS. (1986) "Arabic-Islamic cities: Building and planning principles". London: KPI.
Hernandez, Daphne C.; Daundasekara, Sajeevika S.; Zvolensky, Michael J.; Reitzel, Lorraine R.; Maria, Diane Santa; Alexander, Adam C.; Kendzor, Darla E.; Businelle, Michael S. (2020) "Urban Stress Indirectly Influences Psychological Symptoms through Its Association with Distress Tolerance and Perceived Social Support among Adults Experiencing Homelessness". International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(15), 5301–. doi:10.3390/ijerph17155301.
Hourani, A. (1970) "The Islamic city". University of Pennsylvania Press (January 1, 1970), 978-0571090853.
Jalilisadrabad, S., Behzadfar, M., Moghani Rahimi, K. (2023) "Stress Relief Urban Planning". Springer. https://doi.org/10.1007/978-981-99-4202-2.
Karakas Demir, H. (2023) "Challenging the Islamic City Paradigm: A Trial for Ottoman Urban Spaces through the Lens of Collective Action Theory". Bilig(106), 109-144. https://doi.org/10.12995/bilig.10605.
Kennedy, Daniel P.; Adolphs, Ralph (2011) "Social neuroscience: Stress and the city". Nature, 474(7352), 452–453. doi:10.1038/474452a.
Lapidus, IM. (1984) "Muslim Cities in the Later Middle Ages". Cambridge University Press; 1984.
Lapidus, IM. (2022) "Middle Eastern Cities: A Symposium on Ancient, Islamic, and Contemporary Middle Eastern Urbanism". University of California Press; First Edition (July 15, 2022). 978-0520365940.
Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984). "Stress, appraisal, and coping". New York: Springer Publishing Company.
Lederbogen, F., Kirsch, P., Haddad, L. et al. (2011) "City living and urban upbringing affect neural social stress processing in humans". Nature 474, 498–501.
Lederbogen, Florian; Haddad, Leila; Meyer-Lindenberg, Andreas (2013) "Urban social stress – Risk factor for mental disorders". The case of schizophrenia. Environmental Pollution, 183, 2–6. doi:10.1016/j.envpol.2013.05.046.
Marçais W. (1928) "Islam and urban life". Rep Sess Acad Inscr BLett, 72(1):86-100. [French].
Marçais, G. (1954) "L'Architecture musulmane d'Occident Tunisie Algérie Maroc Espagne Sicile". Published by Arts et Métiers Graphiques Paris, 1954.
Meloni, A., Fornara, F., & Carrus, G. (2019) "Predicting pro-environmental behaviors in the urban context: The direct or moderated effect of urban stress, city identity, and worldviews". Cities, 88, 83–90. doi:10.1016/j.cities.2019.01.001.
Moghani Rahimi, K., Behzadfar, M., & Jalilisadrabad, S. (2024). "Identifying urban stressors: A case study in Zone 8, Municipal District 1, Tehran, Iran". Journal of Urban Planning and Development, 150(4). https://doi.org/10.1061/JUPDDM.UPENG-4914.
Milgram, S. (1970) "The Experience of Living in Cities". Science, 167(3924), 1461–1468. doi:10.1126/science.167.3924.1461.
Mortada, H. (2003) "Traditional Islamic principles of built environment". 1P stP Edition. Abingdon: Routledge Curzon.
Mubi Brighenti, Andrea; Pavoni, Andrea (2017) "City of unpleasant feelings". Stress, comfort and animosity in urban life. Social & Cultural Geography, 1–20. doi:10.1080/14649365.2017.1355065.
Nasr, SH. (1987) "Traditional Islam in the modern world". London: Kegan Paul International; 1987.
Nasr, SH. (1990) "Islamic art and spirituality". London: State University of New York Press.
Prindle. Richard A. (1968). "Health Aspects of the Urban Environment". Public Health Reports (1896-1970), 83(7), 617-621. doi:10.2307/4593367.
Pykett, Jessica; Osborne, Tess; Resch, Bernd (2020) "From Urban Stress to Neurourbanism: How Should We Research City Well-Being?". Annals of the American Association of Geographers, 1–16. doi:10.1080/24694452.2020.1736982.
Quinn, Kelly; Kaufman, Jay S.; Siddiqi, Arjumand; Yeatts, Karin B. (2010) "Stress and the City: Housing Stressors are Associated with Respiratory Health among Low Socioeconomic Status Chicago Children", 87(4), 688–702. doi:10.1007/s11524-010-9465-1.
Raymond, A. (1994) "Islamic City, Arab City: Orientalist Myths and Recent Views". British Journal of Middle Eastern Studies, 21(1), 3–18. http://www.jstor.org/stable/195564.
Shannon, Megan M.; Clougherty, Jane E.; McCarthy, Clare; Elovitz, Michal A.; Nguemeni Tiako, Max Jordan; Melly, Steven J.; Burris, Heather H. (2020) "Neighborhood Violent Crime and Perceived Stress in Pregnancy". International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(15), 5585–. doi:10.3390/ijerph17155585.
Simmel, j. (1903) "The Metropolis and Mental Life". Section 7 of the people, place, and space reader, 223-226.
Steinheuser, Vera; Ackermann, Karina; Schönfeld, Pia; Schwabe, Lars (2014) "Stress and the City". Psychosomatic Medicine, 76(9), 678–685. doi:10.1097/PSY.0000000000000113.
Streit, Fabian; Haddad, Leila; Paul, Torsten; Frank, Josef; Schäfer, Axel; Nikitopoulos, Jörg; Akdeniz, Ceren; Lederbogen, Florian; Treutlein, Jens; Witt, Stephanie; Meyer-Lindenberg, Andreas; Rietschel, Marcella; Kirsch, Peter; Wüst, Stefan (2014) "A functional variant in the neuropeptide S receptor 1 gene moderates the influence of urban upbringing on stress processing in the amygdala". Stress, 17(4), 352–361. doi:10.3109/10253890.2014.921903.
[1] * دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی و طراحی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران k.moghanirahimi@modares.ac.ir
**نویسنده مسئول: دانشیار، گروه شهرسازی و طراحی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران saremi@modares.ac.ir
*** استادیار، گروه شهرسازی و طراحی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران sasafavi@modares.ac.ir
