تدوین مدل نظری تولید فضای شهری معنویتمبنا در شهر ایرانی- اسلامی با استفاده از روش دادهمبنا (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهر مشهد)
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
فرزانه مدنی
1
,
مجتبی رفیعیان
2
,
افسون مهدوی
3
*
,
فاطمه محمد نیای قرایی
4
1 - دکتری شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد
2 - استاد گروه شهرسازی، دانشگاه تربیت مدرس
3 - استادیار گروه شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی کرمان
4 - استادیار گروه شهرسازی، واحد مشهد دانشگاه آزاد اسلامی مشهد
کلید واژه: تولید فضای شهری, شهرسازی معنویت¬مبنا, روش داده¬مبنا, کلان¬شهر و نمونه موردی مشهد,
چکیده مقاله :
توسعه شهری و فرایند تولید فضا همواره با تعارضات جدی توأم بوده است. این امر منجر به تولید و بازتولید فضاهای سوداگرانه مبتنی بر منطق صرف انباشت سرمایه شده است. از جمله نمودهای این تقابل را می توان در مداخلات صورت گرفته در بافت‌های با هویت ویژه، چون مشهد دید، که در تعارض جدی با مباحث پایداری و ابعاد سه گانه آن است. در تقابل با این چالش‌ها، شهرسازی معنویتمبنا و لزوم شناسایی شاخص‌های آن در برنامه ریزی شهری معاصر در جهت تعادل بخشی، ضروری به نظر می‌رسد. روند افزایشی پژوهش‌ها در این زمینه از سوی مراکز علمی معتبر بیانگر لزوم هرچه بیشتر کاربست این مفهوم در مقیاس برنامه ریزی شهری معاصر است. این پژوهش با هدف ارائه خوانشی مکانی از شاخص‌های تولید فضای شهری معنویت مبنا در برنامه ریزی شهری معاصر در راستای تعدیل چرخه فعلی، با هدف تدوین اجزا و مؤلفه‌های مکانی مؤثر در تولید فضای شهری معنویت مبناست. این پژوهش به لحاظ هدف در زمره تحقیقات توسعه‌ای و از نوع کیفی است که با روش نظریۀ داده بنیاد انجام شده است. جامعۀآماری شامل خبرگان و مطلعین کلیدی (21 مصاحبه فردی و 2 مصاحبه گروهی) که با استفاده از شیوۀ نمونه گیری هدفمند به عنوان حجم نمونه انتخاب شد. یافته‌های تحقیق، شناسایی 23شاخص در قالب 8 بعد اصلی شامل چیدمان فضا، نقش انگیزی، نمادگرایی، پایداری، عدالت، امنیت، ساختار مدیریتی و معاصرسازی دانش نظری است. دستاورد این پژوهش، جای-گذاری مفهومی تعادل بخش به چرخه تولید فضاست که با ساختارسازی مؤلفه‌های مکانی مؤثر در تولید فضای معنویت مبنا، باعث ارتقای کیفی مداخلات؛خلق ارزش و نیل به پایداری توسعه خواهد شد.
Urban development and the process of space production have always been accompanied by serious conflicts. This has led to the production and reproduction of profit spaces based on the logic of capital accumulation. One of the manifestations of this confrontation can be seen in the interventions made in contexts of special identity, such as Mashhad, which is in serious conflict with the issues of sustainability and its three dimensions. Against these challenges, spiritual-led urbanism and the need to identification its indicators in contemporary urban planning in order to balance the current vicious cycle seem necessary. The increasing trend of researches in this field by reputable scientific centers shows the need to apply this concept more and more in the scale of contemporary urban planning. This research aims to provide a spatial reading of the indicators of the production of spiritual-led urban space in contemporary urban planning in line with the adjustment of the current cycle, with the aim of compiling effective spatial components in this process. In terms of the goal, this research is among developmental and qualitative research that was conducted with the grounded theory method. The statistical community includes experts and key informants (21 individual interviews and 2 group interviews) who were selected as the sample size using the purposeful sampling method. The findings of the research are the identification of 23 indicators in the form of 8 main dimensions, including space syntax, role-playing, symbolism, sustainability, and justice, security, and management structure and Contemporizationof theoretical knowledge. The achievement of this research is placing a balancing concept in the cycle of space production, which will reduce the ambiguities and shortcomings of the urban planning system, especially in cities with the support of spiritual identity, by structuring effective spatial components in the production of spiritual-led space.
احمدخانی ملکی، بهرام و فرزین حق¬پرست (۱۳۹۵) «سنجش کیفی نور در فضاهای عبادی شهری با رویکرد معنویت¬بخشی به فضا»، نشریه مدیریت شهری، شماره۴۴، صص 91-۱۰۶.
استراوس، کربین (1390) «مبانی پژوهش کیفی: فنون و مراحل تولید نظریه زمینه ای» (ابراهیم افشار ، مترجم)، تهران، نشرنی (نشر اصلی اثر 1990).
امیدواری، س.
(1387) سلامت معنوی، مفاهیم و چالش ها، پژوهش‌های میان رشته ای قرآن کریم، 1 (1)، 58-17.
ایمان، محمد تقی و منیژه محمدیان (1387) »روش شناسی نظریه زمینه ای»، فصلنامه علمی- پژوهشی روش شناسی علوم انسانی، (4)14، .
54-31 ایمانی خوش¬خو، محمدحسین و مهدیه شهرابی فراهانی (۱۳۹۷) «ارائه چارچوب مفهومی ادراک گردشگران فرهنگی از سفر با تأکید بر معنویت (مطالعه موردی: اصفهان)»، نشریه باغ نظر، شماره۶۸، صص ۴۹-۵۸.
پورجعفر، محمدرضا و محمدرضا بمانیان و فریال احمدی و علیرضا صادقی (1389) «بازخوانی هویت معنوی و انگاره‌های قدسی در مساجد شیعی»، فصلنامه علمی- پژوهشی شیعه‌شناسی، سال هشتم، شماره 30، تابستان، صص37-70.
خواستار، حمزه (1388) «ارایه روشی برای محاسبه پایایی مرحله کدگذاری در مصاحبه های پژوهشی»، نشریه روش شناسی علوم انسانی بهار، شماره 58 رتبه علمی- پژوهشی (وزارت علوم (14 ، صص 161-174.
شاهرودی، عباسعلی و سید حمزه حسینی و زینب مومنی ( 1393) «بررسی میزان انطباق معماری مساجد با نیازهای زنان) مطالعة موردی: مساجد شهرستان ساری»، (فصلنامه مطالعات علوم شهرهای ایرانی اسلامی، شماره هجدهم، صص 53-39 .
شرفی، مرجان (1397) «نظریه معرف نقش برنامه¬ریزان و مردم در فرایندهای مشارکتی در محیط برنامه¬ریزی شهری ایران»، پایان¬نامه دکتری، رشته شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت، دانشکده هنر و معماری.
شفیعا، سعید و ثنا محمدی ( ۱۳۹۶) «ارائه الگوی تجربه معنوی گردشگران زن از هیتچهایک (بررسی موردی: زنان تهران)»، دومین همایش گردشگری و معنویت، تهران، دانشگاه علم و فرهنگ.
شفیعا، سعید و محمدجواد درودیان (۱۳۹۶) «مفهوم¬سازی درک معنویت در رویداد پیاده¬روی اربعین حسینی: بر اساس تجربه میدانی»، اولین همایش بین¬المللی گردشگری، جغرافیا و محیط¬زیست پاک، همدان، دبیرخانه همایش.
شفیعا، سعید و مهدیه صباغ¬پور آذریان (۱۳۹۵) «تبیین مفهوم معنویت در گردشگری با استفاده از تحلیل محتوا»، فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگری، سال یازدهم، شماره ۳۵، پاییز، صص ۱۰۷-۱۲۷.
صحاف، خسرو (1390) «معنا در معماری ایرانی»، هویت شهر، سال دهم، شماره 25، بهار، صص51- 60.
عابدی جعفری، ح. و ع. رستگار (1386) ظهور معنویت در سازمانها: مفاهیم، تعاریف، پیش فرض‌ها و مدل مفهومی، علوم مدیریت ایران، 2 (5)، 99-121.
عابدی جعفری، حسن و عباسعلی رستگار (1386) »ظهور معنویت در سازمان ها مفاهیم، تعاریف، پیش فرض ها، مدل مفهومی»، فصلنامه علوم مدیریت ایران، سال دوم، شماره 5، صص 99-121.
کرسول، جان (1394) «پویش کیفی و طرح پژوهش: انتخاب از میان پنج رویکرد (روایت پژوهی، پدیدار شناسی، نظریه زمینهای، قوم نگاری، مطالعه موردی)« (حسن دانایی فرد و حسین کاظمی، مترجمان)، تهران، صفار )نشر اصلی اثر 2007).
لک، آزاده (1392) «بازآفرینی حس دلبستگی به مکان در بازسازی محالت مسکونی پس از زلزله بم».
رساله برای دریافت درجه دکتری طراحی شهری، دانشگاه شهید بهشتی.
مدنی، فرزانه (1399) «تبیین ملاحظات معطوف به مدل نظری تأثیرگذاری معنویت در فرایند تولید فضای شهر مشهد با تأکید بر دیدگاه خوانش مخاطب»، پایان¬نامه دکتری، رشته شهرسازی دانشگاه کرمان، دانشکده هنر و معماری.
مدنی، فرزانه و دیگران (1400) «کاربرد روش¬شناسی فرامطالعه در واکاوی تغییر پارادایم‌ها به رهیافت شهرسازی معنویت¬مبنا»، تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره 63، صص 403- 425.
مدنی، فرزانه و دیگران (۱۴۰۱) «بررسی تأثیر مؤلفه‌های مکانی بر تولید فضای معنویت¬مبنا در مقیاس شهری (موردپژوهی: منطقه ثامن شهر مشهد)»، برنامهریزی و آمایش فضا، شماره ۲۶ (۱ و ۱۴۰۱)، صص 89-۱۱۷.
نصر، حسین ( 1389) «هنر و معنویت اسلامی»، ترجمه رحیم قاسمیان، تهران، موسسه انتشارات حکمت جاویدان.
واحدیان عظیمی، ا.
و ا.
رحیمی (1392) تبیین مفهوم معنویت: تحلیل محتوای قراردادی، تحقیقات کیفی در علوم سلامت، 2 (1)، صص 11-20.
Ardalan Nader (2016) The Quest for a Spiritually Inspired, Holistically Sustainable Habitat: Nuran- The City of Illumination, Isfahan.
Ardalan, N, & Barrie, T, (2016) Arguments for a Spiritual Urbanism, Architucture, culture and spirituality, Urbanism, spirituality and well being symposium.
Bartolini, N, MacKian, S, & Pile, S, (Eds,) (2018) Spaces of Spirituality (1st ed,) Routledge, DOI: https: //doi, org/10, 4324/9781315398426.
Beaumont, Justin, & Baker, Christopher, (Eds) (2011) Postsecular Cities: Space, Theory and Practice, London & N, Y,: Continuum, DOI: http: //dx, doi, org/10, 5040/9781472549198.
Benedikter, R, Moltz, M, (2012) The rise of neo- integrative worldviews: Towards a rational spirituality for the coming planetary civilization? In Hartwig, M, Morgan, J, (Eds), Critical realism and spirituality (pp, 29–74) London & New York: Routledge.
Bermudez, , J, (2016) Arguments for a Spiritual Urbanism IN_BO, 7 (9), 104- 115, DOI: https: //doi, org/10, 6092/issn, 2036- 1602/6295.
Birch, R, A, & Sinclair, B, R, (2013) Spirituality in Place: Building Connections Between Architecture, Design, and Spiritual Experience, DOI: 10, 17831/REP: ARCC%Y116.
Brand, R, &Gaffikin, F, (2007) Collaborative planning in an uncollaborativeworld, Planning theory, 6 (3), 282- 313, DOI: 10, 1177/1473095207082036.
Cirstea, A, (2015) Mapping British Women Writers’ Urban Imaginaries” Space, Self and Spirituality”, Coventry University, UK, DOI: https: //doi, org/10, 1093/cww/vpw026.
Corbin and J, Strauss, A, (2015) Basics of Qualitative research ; Techniques and Procedures for Developing Grounded Theory, London: Sage.
Creswel, J. W. (2012) Educational Research: Planning, Conducing and Evaluating Quantitative and Qualitative Research. Boston: Pearson Education, Inc.
Davoudi , S (2015) panning as practice of knowing , planning theory &practice, DOI: doi/abs/10, 1177/1473095215575919.
Ersahin, Zehra & Boz, Nevfel, (2018) Urban Spirituality: Need for Connectedness and Communication, 9, 762- 781, DOI: 10, 31198/idealkent, 487461.
Gies, V, (2022) Salvation to go: the development of spiritual spaces within infrastructures of traveling Hegner, V, &Margry, P, J, (Eds,) (2016) Spiritualizing the City: Agency and Resilience of the Urban and Urbanesque Habitat (1st ed,) Routledge, DOI: https: //doi, org/10, 4324/9781315680279.
Heidari, Ali akbar and TojarGhalavand, Samira, (2014) Making the Public Spaces with Spiritual Strategy in Bushehr, Social and Behavioral Sciences, Volum 159, December 2014, Pages 722- 731, DOI: doi/ 10, 1016/j, sbspro, 2014, 12, 461, https: //www, academia, edu/28898870/ Arguments_for_a_Spiritual_Urbanism.
Ivanescu, C, (2012) Postsecular cities: space, theory and practice, edited by Beaumont, Justin and Christopher Baker, Social Anthropology, 3 (20), 331- 332.
James W, Jones, Ed, D, (2009) selection of grounded theory as an appropriate research methodology for dissertation, The grounded theory review, 8 (2), 22- 34.
Manouchehrifar, B, & Forester, J, (2021) Rethinking Religion and Secularism in Urban Planning, Planning Theory & Practice, 22 (2), 269- 317.
Sandercock , Leonie (2006) Spirituality and the urban professions: The paradox at the hearth of planning , planning theory & practice, DOI: doi/abs/10, 1080/14649350500497471.
Senbel, M (2021) Spirituality and Urban Agriculture: Environments that Inspire Awe, Humility, and Reverence.
Sheldrak ,Philip. (2006) Spirituality and the Urban. CITIES AND HUMAN COMMUNITY,107-118.
Sheldrake, P. (2014) The spiritual city: Theology, spirituality, and the urban. John Wiley & Sons.
Tremlett, P, F, (2022) Urbanism and religious space, The Oxford Handbook of Religious Space, 58.
Yeolekar, S, D, &Tarar, A, (2022) Triggering Sustainable Urbanism Through Space Planning and Design, In Sustainable Engineering, Energy, and the Environment (pp, 3- 11) Apple Academic Press.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره چهل و ششم، زمستان 1400: 78-41
تاريخ دريافت: 04/08/1400
تاريخ پذيرش: 30/06/1401
نوع مقاله: پژوهشی
تدوین مدل نظری تولید فضای شهری معنویتمبنا
در شهر ایرانی- اسلامی با استفاده از روش دادهمبنا
(مطالعه موردی: بخش مرکزی شهر مشهد)
فرزانه مدنی1
فاطمه محمدنیای قرایی4
چکیده
توسعه شهری و فرایند تولید فضا همواره با تعارضات جدی توأم بوده است. این امر منجر به تولید و بازتولید فضاهای سوداگرانه مبتنی بر منطق صرف انباشت سرمایه شده است. از جمله نمودهای این تقابل را میتوان در مداخلات صورت گرفته در بافت‌های با هویت ویژه، چون مشهد دید، که در تعارض جدی با مباحث پایداری و ابعاد سهگانه آن است. در تقابل با این چالش‌ها، شهرسازی معنویتمبنا و لزوم شناسایی شاخص‌های آن در برنامهریزی شهری معاصر در جهت تعادلبخشی، ضروری به نظر می‌رسد. روند افزایشی پژوهش‌ها در این زمینه از سوی مراکز علمی معتبر بیانگر لزوم هرچه بیشتر کاربست این مفهوم در مقیاس برنامهریزی شهری معاصر است. این پژوهش با هدف ارائه خوانشی مکانی از شاخص‌های تولید فضای شهری معنویتمبنا در برنامهریزی شهری معاصر در راستای تعدیل چرخه فعلی، با هدف تدوین اجزا و مؤلفه‌های مکانی مؤثر در تولید فضای شهری معنویتمبناست. این پژوهش به لحاظ هدف در زمره تحقیقات توسعه‌ای و از نوع کیفی است که با روش نظریۀ دادهبنیاد انجام شده است. جامعۀآماری شامل خبرگان و مطلعین کلیدی (21 مصاحبه فردی و 2 مصاحبه گروهی) که با استفاده از شیوۀ نمونهگیری هدفمند به عنوان حجم نمونه انتخاب شد. یافته‌های تحقیق، شناسایی 23شاخص در قالب 8 بعد اصلی شامل چیدمان فضا، نقشانگیزی، نمادگرایی، پایداری، عدالت، امنیت، ساختار مدیریتی و معاصرسازی دانش نظری است. دستاورد این پژوهش، جایگذاری مفهومی تعادلبخش به چرخه تولید فضاست که با ساختارسازی مؤلفه‌های مکانی مؤثر در تولید فضای معنویتمبنا، باعث ارتقای کیفی مداخلات؛خلق ارزش و نیل به پایداری توسعه خواهد شد.
واژه‌های کلیدی: تولید فضای شهری، شهرسازی معنویتمبنا، روش دادهمبنا، کلانشهر و نمونه موردی مشهد.
مقدمه
«شهرسازی معنویتمبنا5» (Bermudez, 2016: 111) و ویژگیهای آن چون پایداری از نظر اقتصادی، زیستمحیطی، عدالت اجتماعی، اهمیت روابط متقابل سازنده با خود و دیگرشهروندان (ر.ک:Sheldrake, 2014; Tremlett, 2022; Manouchehrifar& Forester, 2021)، در پژوهش‌های دهه اخیر از سوی مراکز دانشگاهی معتبر نظیر هاروارد به عنوان پارادایمی میانرشته‌ای مطرح شده و به وسیله جریان قدرتمند در نظریۀ برنامهریزی ارتباطی انتقادی وارد شهرسازی شده و در حال ساختارسازی است و از اینرو یکی از تأثیرگذارترین موضوعات برنامهریزی شهری معاصر در کنار مباحث اقتصادی و معماری«توسعه معنویت6» در مقیاس برنامهریزی شهری است (Ivanescu,2012; Sheldrake, 2006: 107). از آنجا که برخی اساساً برنامهریزی را عمل دانش‌افزایی میدانند7 (ر.ک: Davoudi, 2015)، از اینرو آن را تغییر جهتی مهم برای کاستن شکاف بین نظر و عمل شهرسازی از طریق تولید معرفت علمی میدانند که نقش یکپارچه و بهنجاری طراحانه (ر.ک: Gies, 2022; Yeolekar & Tarar, 2022; Brand & Gaffikin, 2007; Benedikter & Moltz,2012) برای توصیف و هدایت عمل اجتماعی در مقیاس شهری دارد. نابرابری اجتماعی، قطبی شدن، فقر اخلاقی و شیوع بالای بیماری‌های روانی، تنها بخشی از نمودهای بیتوجهی به مسئله معنویت در تولید فضای شهر است (Bermudez, 2016: 105-108). این درحالی است که مفهوم معنویت، دارای پیشینه و جایگاهی ویژه در ساختاریابی فضایی برخی از شهرهای گذشته ایرانی بوده است و فضاهای معنوی همواره یکی از پیچیده‌ترین طراحی‌های معماری و شهری در ایران بوده است (ر.ک: بمانیان و دیگران، 1389؛ ایمانی خوشخو و شهرابی، 1397؛ شفیعا و صباغپور، 1395؛ شفیعا و درودیان، 1396).
پژوهش‌های مختلفی در این زمینه در حال انجام است. در چند سال اخير با تأسيس فوروم «معماري، فرهنگ و معنویت8» در دانشگاه هاروارد در سال 2007 و برگزاري کنفرانسي با عنوان «شهرسازي، معنویت و سلامت9» از سال 2013، توجه شهرسازان و معماران به این موضوع بيش از پيش شده است. پژوهشهاي اندیشمنداني نظير شلدراک با تدوین کتاب «مرور کوتاهي بر تاریخ معنویت10» (2007) و کتاب «شهر معنویتگرا: الهيات، معنویت و شهر11» (2014)، توماس بري و همکاران12 با چاپ کتاب «معماري، فرهنگ و معنویت» (2015)، برمودز با مقالهاي با عنوان «شهرسازي معنویتگرا13» (2016)، نادر اردلان با مقالهاي با عنوان «ابعاد متعالي شهرها14» و تدوین فصل هفدهم کتاب «معماري، فرهنگ و معنویت» نوشته سيد حسين نصر با عنوان «نگاه درونگرا: معنویت درهنر ومعماري15» از جمله پژوهشهاي با اهميت دهه‌های اخير در زمينه شهرسازي و معماري است.
در حوزۀ معماري و هنر اسلامي، سيد حسين نصر (1389) با بهکارگيري مفاهيم ناب اسلامي اعم از شریعت، طریقت و حقيقت به نظریهپردازي معنویت در هنر اسلامي ميپردازد. پژوهش پورجعفر و همکاران (1389) در حوزه معماري با عنوان «بازخواني هویت معنوي و انگارههاي قدسي در مساجد شيعي» به مؤلفه‌های وحدت و یگانگي، هم‌آوایي با طبيعت، ابداع و نوآوري، حضور نقوش و اشکال هندسي پرداخته است. محسن رفيعيان (1396) در رساله دکتري رشته شهرسازي با عنوان «کيفيت معنایي مکانهاي عمومي شهري در اندیشه ایراني- اسلامي»، کيفيت معناي مکانهاي عمومي شهري را داراي وجوه «طبيعي زیستمحيطي، مادي معيشتي، اجتماعي مردمي، هنجاري، هویتي و اصالت، قدرت، پاکي و رواني» ميداند.
احمدخاني و حقپرست (1395) در پژوهش«سنجش کيفي نور در فضاهاي عبادي شهري با رویکرد معنویتبخشي به فضا» معتقدندکه یکي از عوامل و مؤلفههاي مهـم در فضاسازي معنوي، نور است. نور از عوامل مؤثر بر ارزش فضایي است که بـه عنـوان غيرماديترین عنصر محسوس طبيعت همواره در معماري ایراني اسلامي وجود داشته است. ایماني و شهرابي (1397) در تحقيقي با عنوان «ارائه چارچوب مفهومي ادراک گردشگران فرهنگي از سفر با تأکيد بر معنویت (مطالعه موردي: اصفهان)» بيان ميکنند که ادراک گردشگر فرهنگي در سطوح حواس پنجگانه، محيط و اجتماع در بستر معنویت به عنوان ماهيت وجودي انسان صورت ميپذیرد. ادراک گردشگر فرهنگي از عوامل فردي و محيطي متأثر است.
در تفکر شهرسازی معاصر ایران و مداخلات شهری صورتگرفته، شاهد تنزل معنای فضا به وجه کمی و مادی آن هستیم. آنچه امروزه در شهرهایی با پشتوانه هویتی ویژه مانند مشهد قدرت گرفته، روند تولید و بازتولید فضا مبتنی بر منطق صرف انباشت سرمایه و کالاییسازی آن است که در تعارض جدی با چشمانداز مطرح برای این شهر (مشهد، پایتخت فرهنگی جهان اسلام) و علل ماهوی ایجاد آن است. در واقع اکثر فضاهای تولیدشده در مشهد اساساً در اندیشه معنویت فضا تطابق ندارند؛ بهویژه در منطقه ثامن که شاید نوعی تولید رفتار معنوی در آن جریان دارد. یکی از غامضترین نمونه‌های تعارض مابین تولید و تکاثر فضا در تقابل بازمینه هویتی و علل ماهوی ایجاد آن، طرح‌های بازسازی و نوسازی منطقه مرکزی و حوزۀ ثامن به عنوان بافت پیرامون حرم مطهر است.
از اینرو برای کاستن از این شکاف و تعادلبخشی به چرخه تولید فضا در مداخلات شهری اخیر شهر مشهد، مقاله حاضر میکوشد تا باواکاوی مؤلفه‌های مکانی مؤثر در تولید فضای معنویتمبنا و کاربرد روش‌های کیفی مبتنی بر دیدگاه خوانش مخاطب، مدل نظری شهرسازی معنویتمبنا احصا گردد. از همینرو این پژوهش تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که مؤلفه‌های مکانی تولید فضای شهری معنویتمبنا در منطقه ثامن شهر مشهد، با تأکید بر دیدگاه خوانش مخاطب، شامل چه کدهایی است؟
ادبیات نظری
معنویت از ریشه لاتین Spirituality، مفهومی وسیعتر از مذهب دارد و به طور اولیه یک روند پویا، شخصی و تجربی است که درک آن به «تجربۀ زیسته» افراد بستگی دارد (ر.ک: شفیعا و صباغپور، ۱۳۹۵، امیدواری 1387 به نقل از مولر). معنویت شهری، نیاز به برقراری ارتباط و تعامل سازنده (ر.ک: Ersahin&Boz Nevfel, 2018) دارد و مفهومسازی معنویت در گرو شناخت ابعاد آن، شامل تلاش برای خلق معنا و هدف16/ اتصال17: اتصال به دیگران، طبیعت یا اولوهیت و ارزش‌ها (عشق، دلسوزی و عدالت) (ر.ک: ایمانی خوشخو و شهرابی، ۱۳۹۷؛ بمانیان و دیگران، ۱۳۸۹؛ شفیعا و درودیان، ۱۳۹۶)، شایستهسازی و مشروط کردن تولید فضا به حرمت و احترام و تکریم (ر.ک:Bermudez, 2016; Sheldrake, 2015; Cirstea, A, 2015; Ersahin&Boz, 2018) است و بنابراین به گفته صاحبنظران برنامهریزی نظیر پراکسمن، لدی بیسلی و ناتان ادلسون، ابعادی نظیر تولید فضا و محلههای شهری مبتنی بر ارزش‌های مدنی، مکانسازی با اهمیت عشق و توسعۀ سلامت عمومی و رفاه اجتماعی از ابعاد اصلی آن خواهد بود (Beaumont&Baker, 2011: 94). این امر سرآغاز نگاه انتقادی به دانش معاصر در راستای کاهش قدرت اقتصاد سیاسی در جریان تولید فضای شهری است که سعی در تعادلبخشی میان تولید مادی و معنوی فضا دارد (Beaumont&Baker, 2011: 56- 57). در واقع این دوره آغاز پیوند میان خوانش سهگانه عینی ذهنی و اجتماعی از فضاست که همزمان معیارهای ترجیحاتی در سطح فردی و جمعی را در تعامل با معیارهای مشاهده‌ای واکاوی می‌نماید. در جدول شماره (1)، آراء و نظرات اندیشمندان شرقی ایرانی و غربی در مورد مفاهیم ساختاری و توسعه شهری معنویت مبنا بیان شده است.
جدول 1- ابعاد و معیارهای توسعه معنویتمبنا در مقیاس شهری
نظریه پردازان | مفاهیم ساختاری و تعاریف عملیاتی توسعه شهری معنویتمبنا | منابع |
اندیشمندان شرقی ایرانی | تلقی فضای معنوی معادل فضای قدسی با خصوصیاتی چون نقش طبیعت و گسترش آن در محیط روزمره، رمز و رازگرایی، امتداد معماری فضایی مسجد (محوربندی فضایی) به تمامی الگوها و فرم‌های شهری، تقدس‌بخشی به فضا، حضور فضای تهی و خلأ، نور و رنگ، واقعگرایی وحدت و یکپارچگی اشاره می‌کند. | نصر، حسین (1389) |
بر فعالیت‌هایی که جنبۀ آیینی زندگی در معماری ایرانی تلقی میشود (آیین‌هایی چون نحوه ورود به فضا، نشستن و مکث در فضا، مهماننوازی و...)دلالت دارد. همچنین پیوستگی درون و برون و هماهنگی شکل و محتوا در ساختار فضا، رمز و راز و نمادپردازی و فضای تهی از عناصر اصلی فضای معنوی است. | صحاف، خسرو (1390) | |
ابعاد اصلی مفهوم معنویت در گردشگری شهری شامل رسیدن به تعالی، معنی و درک متقابل استکه میتوان آن را مترادف با ارتباط فرافردی، درونفردی، میانفردی و بینفردی در نظر گرفت. تحقیقات کیفی و کمی حول محور ساختارسازی مدل مفهومی ادراک معنویت در تجربه فضا صورت میگیرد. | شفیعا، سعید و مهدیه صباغپور آذریان (۱۳۹۵) | |
رابطه معماری به عنوان محصولات جامعه سنتی متکی به معنویت شامل وحدت کل، انطباق محیطی، نظام‌های فضایی مثبت (فضای باز، ارزش مثبت دارد)، مکمل بودن (کیمیای رنگ ماده خط و نقش)، مقیاس انسانی و مشارکت اجتماعی ونوآوری (کاشی هفترنگ) | Nader Ardalan 1995, به نقل از صحاف (1390) | |
مکانسازی با اهمیت عشق شهری و نظم مقدس (محوربندی و جهت‌یابی در فضا، ریشه‌های تاریخی و هسته‌های اولیه قدیمی و هویت‌بخش شهرها)، شبکه همپیوندی فضای معنوی: ارتباطات ساختاری فضایی راه‌های مقدس، اماکن مذهبی و زیارتگاهها، فضای شهری، قلمرو عمومی، باغ بهشت، مقیاس انسانی، جوامع چندفرهنگی منسجم، تاریخ سیاسی خاص و حیات اقتصادی ویژه (همپیوندی ساختارهای اقتصادی فضا و نقش‌های سهگانه آن)، نمادگرایی و فرم‌های نمادین | Nader Adrelan 2016 | |
دو دیدگاه کارکردی و بنیادین درباره معنویت وجود دارد کهدر دیدگاه بنیادین، معنویت نوعی تمایل به یافتن ارزش‌ها و اعمال انسانی است.در رویکرد کارکردی، بیشتر به اثرات بیرونی و قابل مشاهده آن اشاره میشود. آثار بهدستآمده از معنویت مثل احساس خوب، خصوصیات مطلوب رفتاری و توجه به محیطزیست و جامعه انسانی و احترام به ارزش‌های آن | شفیعا، سعید و ثنا محمدی ( ۱۳۹۶) | |
معنویت، دو بعد عمودی و افقی دارد. بعد عمودی بیانگر ارتباط انسان با معبودش و بعد افقی منعکسکننده ارتباطات آدمی با خود، محیط طبیعی، جامعه و انسان‌های دیگراست.در هر دو بعد، اتصال آدمی به صورتی کاملاً درونی و عرفانی صورت می‌گیردو تجربه هر فرد با دیگری متفاوت است. | واحدیان، عظیمی، رحیمی 1392 | |
در یک سنخشناسی با ماهیت کثرتگرایی، معنویت در چهار نوع طبقه‌بندی میشود: دینی، غیر دینی، فرادینی، رازورزانه. از منظری دیگر معنویت در برگیرنده چهار نوع ارتباط است: ارتباط فرافردی، ارتباط درونفردی، ارتباط میانفردی و ارتباط برونفردی که هر یک با ابعاد وجودی انسان شامل زیستی، اجتماعی، روانی و معنوی پیوند میخورد و زمینه تعالی او را فراهم می‌کند. | عابدی جعفری، حسن و رستگار، عباسعلی (1386) | |
الگوهای رفتاری و فعالیتی زنان در اعیاد مذهبی بین متغیرهای فیزیکی فضا با حس معنویت، رابطه معناداری وجود داردکه شامل موارد زیر است: توجه به کالبد فیزیکی، موقعیت قرارگیری؛ توجه به مسائل روانشناختی: دعوتکنندگی ورودی فضا، نشانهگذاری در مسیریابی و تناسب نشانه‌های بصری؛ درنظرگیری حرایم و دیدها؛ توجه به جزئیات فضا؛توجه به بعد اجتماعی: طراحی فضا با توجه به شخصیت اجتماعی گروه مخاطب، اختصاص بخش‌هایی از فضا برای تعاملات اجتماعی گفتوگو در تعامل با نرم فضاها و توجه به پالت رنگی و بو و دیگر جزئیات | شاهرودی، عباسعلی و حسینی، سید حمزه و مومنی، زینب (1393). | |
اندیشمندان غربی | یکی از آثار مهم معنویت، خلق ارزش است. ارزش‌هایی چون عدالت، نوعدوستی، مهماننوازی، اخلاق زیستمحیطی، سلامت شهری | Sheldrake (2014) |
معنویت به بالاترین مرتبه هرم نیازهای مازلو اشاره دارد؛ جایی که انسان به نیاز اصلی زندگیاش که جستوجوی معناست، پاسخ می‌دهد. اگر به دنبال یک کلمه برای توصیف معنویت باشیم، آن کلمه «ارتباط متقابل» است. جایی که انسان به درک ارتباط متقابل خود با خود، دیگران، طبیعت و واقعیت برتر (فراطبیعت) می‌رسد. | Mitrov and Denton, 1999, به نقل از شفیعا صباغپور 1395 | |
انسانیت، حواس و پایداری، ابعاد اصلی فضای معنویتگرا در توسعه شهری | Birch, Robert and Sinclair, Brian R. 2013 | |
از دیدگاه نظریههای روانشناسی، ادراک معنویت فضا، تجربه‌ای مشتمل بر تأثیرگذاری بسیاری از عوامل روانشناختی در ذهن است و بهشدت تابعی از نگرش‌های عاطفی، تصورات، بینشها، ادراکات زمینهمبناست؛ تجربه‌ای مبتنی بر ادراک عمیق، نوعی احساس و معنای تولید فعالیت و بروز رفتارها. اجرای مراسم عبادی در محیط‌های مطلوب، اطمینان و آرامش را برای افراد به ارمغان میآورد. فضای خوب در نهایت تأمین‌کننده تجربه زیباشناختی است که زمینه ارتقای عاطفی و روحی شخصی را که در فضای حمایتی فضای عبادت است، فراهم میآورد. | Jung, 2011 quoted by Ali Akbar Heydari and others 2014 | |
معنویت از ریشه لاتین Spirituality، مفهومی وسیعتر از مذهب دارد و به طور اولیه یک روند پویا، شخصی و تجربی است. ادراک معنویت، زمینهمبناست و دارای ابعاد چهارگانهای است که نهتنها ارتباطات انسانی را در برمی‌گیرد، بلکه نیاز به تعلق- دلبستگی، امنیت، تعالی و ارتباطات را شامل میشود. از اینرو کاربست روش‌های از پایین به بالا در ادراک و مفهومسازی معنویت و متصل‌سازی آن به فضاهای شهری، ضروری است. | Ersahin, Boz, 2018 | |
شهرسازی مبتنی بر احترام «توسعه معنوی»، احترام به طبیعت و روابط انسانی پایدار (اخلاق حفاظت) را برتر از مصرفگرایی و رشد کالایی شهر می‌داند. | Senbel, 2021 |
منبع: یافته‌های تحقیق، 1399
در یک جمع‌بندی به جهت مشخص شدن هندسه و کادر حرکت پژوهش، از مدل مفهومی اولیه، منتج از فرامطالعه پژوهش‌های قبلی (مدنی، 1399: 187) استفاده شد (شکل شماره (1)). این مدل که بر مبنای نتایج فرامطالعه پژوهش‌ها در این حوزه استوار است، توسعۀ معنویتمبنا را مبتنی بر دو دیدگاه عمده کارکردی و بنیادین ساختارسازی کرده که در بعد ساختاری- بنیادین (که بیشتر بر معیارهای ترجیحاتی استوار است)، تمرکز پژوهش‌ها به وجه فرایندگرای توسعه معنویت در تولید فضای شهری، مبتنی بر خوانش مفاهیمی چون عدالت فضایی- اجتماعی، روابط انسانی مؤثر در چهار سطح (ارتباط فرد با خود، دیگران، محیط و واقعیت برتر) (ر.ک: Sheldrake, 2015; Cirstea, 2015, Bermudez, 2016; Ersahin&Boz, 2018)، خلق ارزش‌های شهروندی پایدار (رویداد و آیین‌های همدلانه)، مشارکت، روابط همسایگی، فرهنگ یاری در جهت ارتقای رفاه اجتماعی و سلامت روان استوار است؛ نگرشی عمیق که دستیابی و ساختارسازی زیرمؤلفه‌های آن مبتنی بر خوانشی زمینهای- درونذهنی از ادراک مخاطب از تجربه معنویت در فضای شهری صورت خواهد گرفت. در دیدگاه کارکردی (توزیعی) به تظاهرات کالبدی- فضایی که بیانگر وجه محصولگرای معماری، شیوه‌های عملکردی، تیپولوژیکی و کالبدیای است که از طریق روابط توده فضا بیان میشود و بیشتر مبتنی بر معیارهای مشاهده‌ای استوار است، پرداخته میشود (ر.ک: مدنی، 1399).
شکل 1- مدل مفهومی مؤلفه‌های مکانی تأثیرگذار در تولید فضای معنویتمبنا
(مدنی، 1399: 187)
روششناسی
روششناسی، شیوه اندیشیدن درباره پدیده‌ها و مطالعۀ پدیده‌های اجتماعی است (Corbin & Strauss, 2015: 17). عوامل مختلفی در انتخاب روششناسی باید در نظر گرفته شود. عواملی نظیر تطابق شیوه‌ها با اهداف و پرسش‌های پژوهش، عمق مطالعۀ پدیده، در دسترس بودن منابع (مالی، زمان و غیره)، دسترسی به پیشینه پشتیبان. ولی شاید بتوان چنین گفت که مهمترین عاملی که انتخاب روششناسی مناسب را هدایت می‌کند، هدف و پرسش پژوهش است (ر.ک: James & Jones, 2009). از آنجایی که هدف پژوهش، واکاوی مؤلفه‌های مکانی مؤثر در تولیدفضای معنویتمبناست، از اینرو در این بخش، روششناسی نظریه زمینهای تبیین خواهد شد. تحلیل داده‌ها در نظریۀ زمینهای همزمان با جمعآوری نخستین مجموعه از داده‌ها شروع میشود. از دو شیوۀ داده‌های اولیه (مصاحبه و مشاهده) با نقش محوری مصاحبه و نقش تکمیلی مشاهده در پیوست با داده‌های ثانویه تخصصی با نقش فرعی برای گردآوری داده‌ها استفاده شده است. تحلیل یادداشت‌های میدانی به دو دلیل، همزمان با مشاهده و در زمان نگارش و به موازات کدگذاری مصاحبه‌ها انجام شده است. مشخصات یادداشت‌های میدانی ثبتشده در پژوهش در جدول شماره (2) آمده است.
جدول 2- مشخصات یادداشت‌های میدانی ثبتشده
ردیف | شناسه | تاریخ مشاهده | مکان مشاهده | محور موضوعی مشاهده | مدتزمان مشاهده | مشارکتکنندگان |
۱ | F1 | 19/02/1397 | دانشگاه اقبال لاهوری مشهد
| گردشگری مذهبی میراث و پروژه‌های شهری ایتالیا و ایران | ۲ ساعت | بریث گروت، استاد دانشکده معماری و دکتری جغرافیای شهری دانشکده لاویلته پاریس- فرانسه/ مینا سعیدی، استاد دانشگاه معماری، دکتری معماری مردمشناسی دانشگاه لاویته پاریس |
۲ | F2 | 22/06/1397 | تالار شهر مشهد
| حقوق شهروندی در شهرهای با ظرفیت معنوی، مبانی فقهی و ظرفیتهای حقوقی شهرنشینی | ۳ ساعت | دو نفر انسانشناس شهری برنامهریز شهری سه حقوقدان فقهی، بیست نفر از مدیران و شهرسازان |
۳ | F3 | 18/07/1397 | دانشگاه اقبال لاهوری | ارزیابی فرصت‌ها و چالش‌های نظری اندیشه ایرانشهری و هویت محلی شهری | ۳ ساعت | احمد بستانی، جامعه‌شناس، انسانشناس شهری، نه نفر دکتری شهرسازی و شش نفر پژوهشگر علوم رفتاری |
۴ | F4 | 06/09/1397 | سالن همایش‌های هتل پردیسان | رونمایی از کتاب زیارت شهر | ۳ساعت | محسن حبیبی، ناصرفکوهی، حیدری و جمعی پنجاه نفره از برنامهریزان، مدیران شهری منطقه ثامن، پژوهشگران آزاد |
۵ | F5 | 07/09/1397 | پژوهشکده شهر معنوی ثامن | چالش‌های انسانشناسی معاصر شهری، مبتنی بر زمینه‌های فرهنگی در شهر مشهد | ۳ ساعت | ناصر فکوهی و نه نفر از برنامهریزان شهری |
۶ | F6 | 21/02/1397 | پژوهشکده شهر معنوی ثامن | پیامدهای گسترده‌ترین مداخلات شهری کشور در بافت پیرامون حرم (منطقه ثامن) | ۱ ساعت | مهدی حجت، عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران، جواد خدایی (معمار و شهرساز) و جمعی هشت‌نفره از شهرسازان و هفت نفر از انسانشناسان شهری، سه روانشناس رفتار شهروندی |
۷ | F7 | 23/02/1398 | پژوهشکده شهر معنوی ثامن | جامعه فرهنگ شهر و معماری | ۲ ساعت | علی کیافر (معمار شهرساز و استاد دانشگاه کالیفرنیا) و سیزده نفر از مدیران شهری و شهرسازان |
۸ | F8 | 05/05/1398 | پژوهشکده شهر معنوی ثامن | ویدئو کنفرانس: بررسی و تحلیل طرح‌های گوناگون در بازه پنجاهساله در بافت مرکزی و عوارض اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن) +تحلیل مستند نسیان | ۳ ساعت | علی کیافر جواد خدایی (ویدئو کنفرانس) |
۹ | F9 | 20/08/1398 | دانشگاه اقبال | بررسی طرح‌های توسعه بافتپیرامونی حرم- منطقه ثامن با رویکرد انسانشناسی رفتاری | ۲ ساعت | نعمتی، شهردار منطقه ثامن و دو نفر برنامهریز شهری و چهار نفر از اساتید دانشگاه |
۱۰ | F10 | 04/09/1398 | پژوهشکده شهر معنوی ثامن | قصه شهر مشهد با محوریت ساختارهای فرهنگی- اجتماعی محلهها در بافت‌های با ارزش معنوی | ۳ ساعت | مهدی سیدی، دکتر ناصر محسنی و چهار نفر از اساتید شهرسازی و جمعی از پژوهشگران |
۱۱ | F11 | 29/10/1398 | فرهنگسرای قلم
| مکان مقدس و نامکانها | ۴ ساعت | عباس کاظمی (استادیار دانشکده علوم انسانی دانشگاه علم و فرهنگ)ثمر صارمی (دکتری انسانشناسی شهری دانشگاه مونترال) هادی معصومدوست (کارگردان فیلم «روزی که رفت») و حدود چهل نفر از برنامهریزان شهری |
نمونهگیری، هدفمند یا معیارمحور است. این راهبرد افراد را برحسب دانش خاص آنها درباره موضوع معنویت در حوزه‌های مختلف شهرسازی، معماری، فلسفه، الهیات و روانشناسی محیطی برای مشارکت در تحقیق انتخاب کرده و از آنجا که در پژوهش کیفیت انتخاب هدفمند مشارکت کنندگان در فهم مسئله و پدیده محوری مطالعه مؤثر است (کرسول، ۱۳۹۴: ۱۵۴)، انتخاب مشارکتکنندگان در ادامه فرایند، از طریق نمونهگیری باز18 با هدف دستیابی به حداکثر تنوع در تجربه افراد صورت میگیرد مشارکتکنندگان به جای اینکه از لحاظ آماری، نماینده یک جمعیت باشند، برای خدمت به هدف پژوهش انتخاب می‌شوند (شرفی، ۱۳۹۷: ۱۲۹). در زمینه انتخاب مشارکتکنندگان در روششناسی نظریه زمینهای، دو مفهوم نمونهگیری نظری و اشباع نظری اهمیت دارد. از طریق نمونهگیری نظری، فراگیری19 و انسجام به دست می‌آید. در نظریه زمینهای، فراگیری مفاهیم اهمیت دارد، نه افراد. معیار نهایی برای تعیین اینکه آیا نظریه زمینهای، کامل است یا نه، اشباع نظری مفاهیم است. رسیدن به اشباع نظری آسان نیست و با تعداد مصاحبه‌ها و مشاهده‌های صورتگرفته تعریف نمیشود. اشباع نظری یعنی تا زمانی که هیچ دادۀ جدیدی مرتبط به یک مفهوم به دست نیاید، مفهوم از لحاظ ویژگی‌ها و ابعاد به خوبی پرورش یافته باشد و گوناگونی‌های آن را به نمایش گذارد و مناسبات میان مفاهیم به خوبی مشخص و اعتبارشان ثابت شده باشد (شرفی، 1397:130 به نقل از Corbin & Strauss, 2015).
فراستخواه (۱۳۹۵) با اشاره به اشباع داده‌ها و اشباع نظری در نمونهگیری نظریۀ زمینهای، چنین استدلال می‌نماید که اشباع داده‌ها به نوعی همان دستیابی به حداکثر تنوع است؛ به این معنی که گروه‌های مختلف درگیر با تجربه‌های مرتبط با مسئله را باید در نمونه بگنجانیم، تا داده‌های مورد نیاز تحقیق به لحاظ تنوع و کفایت آن به اشباع برسد. بنابراین زمانبندی دقیقی برای این فرایند وجود ندارد و پژوهشگر است که باید تصمیم بگیرد که چه زمانی مفاهیم و نظریه کاملاً توسعه یافتهاند (Creswell, 2012: 441).
انتخاب مشارکتکنندگان به صورت هدفمند صورت گرفته است. با هدف دستیابی به حداکثر تنوع، گروهی از کنشگران منطقه ثامن شامل مدیران شهری این منطقه، برنامهریزان و طراحان شهری درگیر با پروژه‌های بافت منطقه ثامن، رفتارشناسان علوم اجتماعی و انسانشناسان شهری که در سطوح تصمیمسازی، تصمیمگیری و اجرای سیاست‌ها و اثرات کالبدی- فضایی/ روانی- اجتماعی آنها فعالیت می‌کنند، پژوهشگران سطح دانشگاهی و مردمی که به نوعی سابقه سکونت متوالی و پیوندهای قوی دلبستگی مکانی با این بافت به لحاظ طول مدت سکونت و یا توالی حضور و استفاده از فضای این منطقه را دارند و درگیری مستقیم و مکرر در فضای شهری این بافت را تجربه کردهاند، انتخاب شد. انتخاب مشارکتکنندگان در این مرحله همچنین مبتنی بر راهبرد گلوله برفی یا زنجیره‌ای نیز بوده است. یعنی افرادی که ممکن است مشارکتکنندگان به واسطه دانش و تجربه خود به عنوان افراد مطلع معرفی کنند. در واقع انتخاب مشارکتکنندگان در این مرحله، تابعی از نیاز داده‌ها بوده است.
در&nb