The Role of Religious tourism in The Planning System of Qom City
Subject Areas : Characteristics of the Islamic Iranian city
esmail aliakbari
1
,
Seyed Mehdi Musa Kazemi
2
*
,
ali nejat torkaman
3
1 - Faculty memberProfessor of Geography Department, Payame Noor University, Tehran, Iran.
2 - Associate Professor of Geography Department, Payame Noor University, Tehran, Iran.
3 - Ph.D. Student of Geography and Urban Planning, Payame Noor University, Tehran, Iran.
Keywords: religious tourism, urban planning, urban development Qom city.,
Abstract :
Religious tourism is a type of tourism in which participants are motivated by religious reasons. The aim of the research is to investigate the role of religious tourism in the planning system of Qom city. This research has been developed in terms of practical purpose and in terms of descriptive-analytical method. The data obtained from the research was collected by documentary and field method based on the opinions of 35 experts and using a researcher-made questionnaire. The research findings showed; Religious tourism is not directly mentioned in any document or development plan until the fifth plan. The prioritization of the components showed that the shrine of Hazrat Masoumeh (PBUH), the Jamkaran Mosque and religious places are known as the most important components in the development of the landuses of Qom city, and the planners and officials of the regional levels and the national and local level planners have the lowest rank among the components according to the experts. Also, the results of the research showed that the planning system's attention to religious tourism in Qom city and the whole country is moderate to low. Concluding, as a social and cultural reality, religious tourism plays an essential role in the sustainable development of Qom and the country's tourism, and executives, planners and activists can provide reasons for the development of religious tourism in its various dimensions by preparing and implementing development plans.
ابراهیم‌زاده، عیسی و شمس الله کاظمی‌زاد و محمد اسکندری‌ثانی (1390) برنامه‌ریزی استراتژیک توسعۀ گردشگری، با تأکید بر گردشگری مذهبی، مورد مطالعه: شهر قم، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 76، صص 41-115.
احمدی شاپورآبادی، محمدعلی و احمد سبزآبادي (1390) تحليلي بر ظرفيت هاي توسعة گردشگري مذهبي-فرهنگي كلان شهر قم، فصلنامة مطالعات ملي، 12 (2)، صص 112-83.
امینی، محمد تقی و محمد مهدي پرهیزگار و اصغر ابوالحسنی و صمد خباز باویل، (1399) طراحی مدل رفتاري توسعۀ صنعت گردشگري ایران، با محوریت جذب گردشگران خارجی، فصلنامه علمی پژوهشی برنامه‌ریزي و توسعه گردشگري، 9 (2).
بزازان، فاطمه و فهیمه آزاددانا (1397).
اثرات اقتصادی ورود گردشگران داخلی به قم (رویکرد داده ستانده دومنطقه‌ای)، برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، 7 (25)، 24-8. doi: 10. 22080. jtpd. 2018. 199.
بزازان، فاطمه و مهناز اسماعیلی و فرشته فارسی (1399) اثرات اقتصادي ورود گردشگران داخلی به استان خراسان رضوي، فصلنامه علمی پژوهشنامه اقتصادی، 20 (76)، صص 80-55.
حسینی پور، سید احسان (1395) بررسی عوامل کشش و رانش مؤثر بر نیت سفر گردشگري مذهبی و نحوه تأثیر آنها (شهر قم)، فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگري، 11 (36)، صص 124-109.
رهبر معظم انقلاب (1397) فراخوان برای تکمیل و ارتقاء الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت، دفتر رهبر انقلاب.
صادقی، علی و ولی اله نظری و محمد غلامی، و محمدامیر امراللهی (1401) تحلیل اثرات اقتصادی- اجتماعی گردشگری‌مذهبی در توسعۀ‌فضایی استان قم، دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، 10 (19)، صص 220-195.
ضیایی، محمود و داود عباسی کارجگان و غلامرضا کاظمیان و مهدی کروبی (1396) طراحی و تدوین الگوی سه بعدی مدیریت گردشگری شهر تهران، فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگری، 12 ( 37)، صص 23-1.
عربشاهی، معصومه و امید بهبودی و روح اله شاه ابراهیمی (1395) شناسائی و رتبه بندي عوامل رفاهی موثر در گردشگري مذهبی در شهر مشهد مقدس با استفاده از تكنيكهاي تصميم گيري چند معياره ( (AHP، فصلنامه خراسان بزرگ، 7 (23)، صص 88-75.
فیروزجائیان، علي اصغر و ندا يوسفي و سيداحمد ميرمحمدتبار (1393) تحليل كاركردي گردشگري مذهبي در ايران (فراتحليلي از تحقيقات موجود)، مجلۀ برنامه‌ريزي و توسعه گردشگري، 3 (8)، صص 165-143.
مجلس شوراي اسلامی (1368) قانون پنج ساله برنامۀ اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسلامی ایران، 1368- 1372.
مجلس شوراي اسلامی (1374) قانون پنج سالۀ برنامۀ دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسلامی ایران، 1374-1378.
----------------- (1379) قانون پنج سالۀ برنامۀ سوم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسلامی ایران، 1379-1383.
----------------- (1382) سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 .
----------------- (1384) قانون پنج سالۀ برنامۀ چهارم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسلامی ایران، 1384-1388.
----------------- (1389) قانون برنامۀ پنج سالۀ پنجم توسعۀ جمهوري اسلامی ایران، 1394-1390.
----------------- (1395) قانون برنامۀ پنج سالۀ ششم توسعۀ جمهوري اسلامی ایران، 1400-1396.
مجلس شورای ملی، قانون برنامه اول تا برنامه پنجم توسعه قبل انقلاب.
موقرپاک، علی و فاطمه قربانی (1397) جایگاه گردشگري در امنیت ملی و روند توسعه کشورها (مطالعه موردي: کشور ایران)، فصلنامه فضای گردشگری، 7 (26).
مهدی زاده ملاباشی، تورج (1395) طراحی الگوی برنامه‌ریزی رسانه‌ای میتنی بر گردشگری مذهبی در ایران (مورد مطالعه آذربایجان)، رساله دکتری، دانشگاه بین المللی امام رضا علیه السلام، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه فرهنگ و ارتباطات. مشهد.
مهندسین مشاور شرق آیند (1393) مطالعه برنامه آمایش استان قم، سند نهایی برنامه آمایش استان قم، جلدهای 3 و 8 و 10و 18 و 27 و 33 و 35، معاونت برنامه‌ریزی و اشتغال، استانداری قم، آبان.
هادیانی، زهره و محسن احدنژاد روشنی و شمس الله کاظمی زاد (1389) بررسی اثرات اقتصادی گردشگری در شهرهای مذهبی، موردشناسی: کلان شهر قم، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام، زاهدان، ایران.
هیأت دولت جمهوری اسلامی ایران (1399) سند راهبردی توسعه گردشگری.
Božic, Sanja; Spasojević, Bojana; Vujičić, Miroslav D.; and Stamenkovic, Igor (2016) "Exploring The Motives Of Religious Travel By Applying The AHP Method – The Case Study Of Monastery Vujan (Serbia) International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, 4 (4): 1-17.
Collins-Kreiner, Noga (1999). Pilgrimage Holy Sites: A Classification of Jewish Holy Sites in Israel. Journal of Cultural Geography, 18 (2): 57–78. doi:10.1080.08873639909478304.
Conference proceedings, 9th Advances in Hospitality and Tourism Marketing and Management (AHTMM) Conference, Portsmouth, UK.
Durán-Sánchez, Amador, José Álvarez-García, María De la Cruz Del Río-Rama, and Cristiana Oliveira. (2018). Religious Tourism and Pilgrimage: Bibliometric Overview, Religions, 9 (9): 249. https:.doi.org.10. 3390. rel9090249.
Fang, Wei-Ta (2020) Tourism in Emerging Economies: The Way We Green, Sustainable, and Healthy, Springer Nature Singapore Pte Ltd.
Hardan Suleiman, Jafar Subhi and Mohamed, Badaruddin (2011) Factors Impact on Religious Tourism Market: The Case of the Palestinian Territories, International Journal of Business and Management, 6 (7): 254-260.
Kartal, Burak; Tepeci, Mustafa and Atlı, Hakan (2015) Examining the religious tourism potential of Manisa Turkey with a marketing perspective, Tourism Review, 70 (3): 214 – 231.
Rinschede, Gisbert (1992) Forms of religious tourism, Annals of Tourism Research, 19 (1): 51-67.
Shinde, Kiran A. (2017) Planning for urbanization in religious tourism destinations: insights from Shirdi, India, Planning Practice and Research 32 (2): 132-151 Štefko, Róbert; Kiráľová, Alžbeta & Mudrík, Martin. (2015) Strategic Marketing Communication in Pilgrimage Tourism, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 175: 423 – 430.
Tala, Madalina Lavinia and Padurean, Ana Mihaela (2008) Dimensions of religious tourism. Amfiteatru Economic, 10 (Special 2): 242 - 253.
Vargas-Sánchez, Alfonso (2019) Halal tourism through the perspectives of the new generation in the UAE. 9th Adavances in Hospitality and Torism Marketing and Managment Conference. Conference Proceding.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره چهل و نهم، پاییز 1401: 35-1
تاريخ دريافت: 07/11/1400
تاريخ پذيرش: 17/02/1402
نوع مقاله: پژوهشی
نقش پذیری گردشگری مذهبی در نظام برنامه‌ریزی شهر قم1
اسماعیل علی‌اکبری2*
سیدمهدی موسی‌کاظمی**
علی‌نجات ترکمان***
چکیده
گردشگری مذهبی نوعی از گردشگری است که شرکت‌کنندگان در آن به دلایل مذهبی انگیزه می‌گیرند. هدف پژوهش حاضر، بررسی نقش پذیری گردشگری مذهبی در نظام برنامه‌ریزی شهر قم است. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی توسعه‌ای و از نظر روش توصیفی- تحلیلی بوده است. داده‌های حاصل از پژوهش با روش اسنادی و میدانی مبتنی بر نظرات 35 نفر از خِبرگان و با استفاده از پرسشنامه محقق ساخت جمع آوری گردید. یافتههای پژوهش نشان داد؛ تا برنامه پنجم در هیچ سند یا برنامه بالادستی به طور مستقیم به گردشگری مذهبی اشاره‌ای نشده است. اولویت‌بندی مؤلفهها نشان داد، حرم حضرت معصومه(س)، مسجد مقدس جمکران و اماکن مذهبی در توسعه کاربریهای شهر قم مهمترین مؤلفهها شناخته شده و برنامه‌ریزان و مسئولین سطوح منطقهای و برنامه‌ریزان سطح ملی و کلان پایین‌ترین رتبه را از نظر کارشناسان در بین مؤلفهها داشته‌اند. همچنین نتایج پژوهش نشان داد که توجه نظام برنامه‌ریزی به گردشگری مذهبی در شهر قم و کل کشور متوسط به پائین و کم است. بنابراین، گردشگری مذهبی به عنوان یک واقعیت اجتماعی و فرهنگی نقش اساسی در توسعه پایدار گردشگری شهر قم و کشور دارد و مجریان، برنامه‌ریزان و کنشگران با تهیه و اجرای برنامههای توسعه می‌توانند موجبات توسعۀ گردشگری مذهبی را در ابعاد مختلف آن فراهم آورند.
کلید واژهها: گردشگری‌مذهبی، برنامه‌ریزی‌شهری، توسعه شهری، شهر قم
مقدمه
در جهان امروزه گردشگری، یکی از پر رونق‌ترین فعالیت‌های اقتصادی جهان است. این صنعت اکنون در بسیاری از کشورها با رشد سریع‌تر نسبت به سایر بخش‌های اقتصادی و با ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، یک صنعت پیشرو تلقی می‌شود، به طوری که امروزه آن را«صادرات نامرئی» نام نهاده اند(بزازان و همکاران، 1399). از بین انواع گردشگری، گردشگری مذهبی که در قالب گردشگری فرهنگی مطرح شده، یکی از مهمترین شاخه‌های گردشگری است که به عنوان یک واقعیت اجتماعی و فرهنگی کمک بسیاری به توسعه پایدار گردشگری شهری می‌نماید (بزازان و همکاران، 1397).
گردشگری مذهبی به عنوان گردشگری مبتنی بر ایمان، نوعی از گردشگری است که باعث ایجاد انگیزه در بسیاری از افراد از مناطق مختلف جهان می‌شود تا به صورت انتخابی یا بصورت گروهی به مقصد مورد نظر خود سفر کنند. اصولاً بازدید آنها براساس دلایل مذهبی و اعتقادی صورت می‌گیرد که می‌تواند در سفرهای زیارتی، تبلیغی و یا اوقات فراغت با دوستان انجام شود. این شکل از گردشگری به عنوان یکی از قدیمی‌ترین انواع گردشگری در نظر گرفته می‌شود(Fang, 2020: 20). توسعه‌ي گردشگري مذهبي به تقويت شناخت و روابط بين‌المللي و توسعه‌ي مهارت‌هاي برنامه‌ريزان در جوامع ميزبان منجر مي‌شود. همچنين گردشگري مذهبي منجر به تلاش براي ايجاد ثبات سياسي، اعتلاي سطح امنيت در جامعه، كاهش كشمكش‌هاي سياسي به علت كاهش نرخ بيكاري، تلاش براي تقليل آشوب‌ها و تشنجات سياسي در جامعه، برقراري تماس بين قوميت‌ها و مليت‌هاي گوناگون و ارتقاي درك متقابل بين آنها، افزايش احترام متقابل بين جوامع و قوميت هاي مختلف مي‌گردد (فیروزجائیان و همکاران، 1393). برخی از مقصد‌های برجسته که گردشگران مذهبی به آنجا‌ها افراد زیادی سفر کرده و اقامت گزیده‌اند، عبارتند از: مکه مکرمه در عربستان سعودی، فاطیما3 در پرتغال، ورینداوان4 در هند، ال‌کامینو5 در فرانسه و سانتیاگو دی کامستیلیا6 در اسپانیا، (Fang, 2020: 35).
در حال حاضر ایران یکی از بزرگ‌ترین کانون‌ها و بازارهای گردشگری مذهبی در دنیا به حساب می‌آید. اماکن مذهبی زیادی در شهرهای مختلفی وجود دارد. اماکنی مانند؛ حرم مطهر و مقدس امام رضا علیه السلام در شهر مشهد، حرم مطهر و مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها در شهر قم، حرم مطهر و مقدس حضرت احمدبن موسی (شاه چراغ) علیه السلام در شیراز و مقبره پیامبرانی مانند؛ حیقوق نبی در تویسرکان، دانیال نبی در شوش دانیال، از مهمترین این اماکن هستند. از بین تقریباً 9000 مکان مذهبی و بقاع متبرکه موجود در ایران اسلامی، حدود 420 مکان در استان قم قرار دارد که با مرکزیت و محوریت حرم حضرت معصومه سلام الله علیهما و مسجد مقدس جمکران، سالانه 20 میلیون گردشگر داخلی و ۲/۵ میلیون گردشگر خارجی( بین المللی) در سطح منطقه دارد (اداره کل میراث فرهنگی استان قم، 1399). بدینسان قم دومین قطب گردشگری مذهبی(زیارتی) کشور، بعد از مشهد مقدس است، اما در مقایسه با شهرهای مذهبی دیگر مانند مشهد، جریان‌ها و تقاضاهای گردشگری یاد شده اثرات کمتری در توسعه اجتماعی، اقتصادی و فضایی شهر داشته است. مسئله فوق با چند اصل قابل توجیه است. از جمله‌این اصول کوتاه بودن جریان‌های گردشگری و منطقهای و داخلی بودن مبداء بیشتر گردشگران می‌باشد. همچنین از مسائل و مشکلاتی که در موضوع گردشگری مذهبی وجود دارد؛ مسئله قلمرو و حدود و ثغور این نوع گردشگری و الگو و چارچوب آن است. زیرا در بسیاری از موارد تکلیف گردشگران و گروه‌های گردشگری و همچنین مدیران گردشگری اعم از سیاست‌گذاران و راهبران و راهنمایان گردشگری مشخص نیست. یکی دیگر از سوال‌های موجود، رابطه میان نظام برنامه‌ریزی شهری و گردشگری مذهبی شهر قم است که در نظام برنامه‌ریزی شهری و طرح‌های شهری چقدر و به چه میزان به گردشگی در شهر قم و خصوصاً گردشگری مذهبی پرداخته شده است و در این مطالعات، ضرورت‌های گردشگری مذهبی چه نمودهایی در نظام برنامه‌ریزی شهری (مطالعات و طرح‌های توسعه شهری) داشته است و اصولاً جایگاه‌این نوع از گردشگری (مذهبی) در برنامههای ملی، منطقهای و محلی چگونه است و در چه محورهایی تبیین شده است؟ در پاسخ به‌این سوالات فرضیه‌های زیر مطرح شده‌اند: 1. با توجه به وضع موجود در برنامههای سطوح ملی و منطقهای و حتی محلی، وضعیت گردشگری مذهبی قم در نظام برنامه‌ریزی شهری چندان جایگاه مطلوبی ندارد؛ و 2. با نگاهی به شرایط موجود شهر قم، توسعه اکثر کاربری‌ها، از جمله مسکونی، آموزشی، تجاری از مراکز مذهبی تأثیر و نقش پذیری زیادی داشته‌اند.
هدف از انجام پژوهش حاضر، مطالعه رابطه میان نظام برنامه‌ریزی شهری با گردشگری مذهبی و میزان نقش پذیری این نوع از گردشگری از نظام برنامه‌ریزی و جایگاه آن در طرح‌های ملی، منطقهای و محلی است و نیز توجه به جنبه‌های کاربردی آن و ارائه راهکارهایی جهت توسعه‌این بخش از گردشگری به عنوان یکی از توان‌های بالقوه توسعه گردشگری در کشور است. توانمندی‌های گردشگری مذهبی نیازمند برنامه‌ریزی مؤثرتر برای توجه ویژه به‌این توان عظیم است، که به نظر می‌رسد در بخش اجرا خیلی مورد توجه نبوده است. نتیجه‌این مطالعه می‌تواند در برنامه‌ریزی‌ها و خصوصاً برنامههای سطح کلان مورد استفاده قرار‌گیرد تا بتوان از این مطالعات برای خدمت به مردم و توسعه اقتصادی و برنامه‌ریزی شهری بهره بیشتری برد. موضوع این مقاله، جایگاه گردشگری مذهبی در برنامه‌ریزی توسعه شهری به طور اعم و طرح توسعه شهری به طور اخص در یکی از قطبهای گردشگری مذهبی (شهر قم) است. بنابراین از نظر نوآوری می‌توان آن را در موضوع شناسی عملی در قلمرو مطالعات میان رشته‌ای گردشگری شهری و برنامه‌ریزی شهری، محسوب داشت.
پیشینه پژوهش
پژوهش‌های مرتبط با موضوع گردشگری در ایران و جهان از تنوع و کثرت برخوردار هستند، اما پژوهش‌های اندکی در خصوص جایگاه گردشگری مذهبی در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی شهری انجام شده است. هادیانی و همکاران(1389) با «بررسی اثرات اقتصادی گردشگری در شهرهای مذهبی، موردشناسی: کلان شهر قم» به سرمایه‌گذاری کلان در زیر ساخت‌ها برای استفاده از مواهب و مزایای اقتصاد گردشگری مذهبی در شهر قم تأکید می‌کند. ابراهیم زاده و همکاران(1390) در مطالعه « برنامه‌ریزی استراتژیک توسعۀ گردشگری، با تأکید بر گردشگری مذهبی، مطالعۀ موردی: شهر قم»، به توسعه علوم اسلامی، افزایش تبلیغات و جذب طلاب و گردشگران مذهبی- فرهنگی خارجی با معرفی جایگاه واقعی کارکردهای مذهبی فرهنگی شهر قم به سایر کشورها و همچنین ایجاد اشتغال و درآمد پایدار تأکید می‌کنند. مهدی‌زاده ملاباشی(1395 ) در «طراحی الگوی برنامه‌ریزی رسانه‌ای مبتنی بر گردشگری مذهبی در ایران (مورد مطالعه آذربایجان)»، مشخص نموده که مهمترین رسانه مورد استفاده، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی است و راهبردهای عملی برای برنامه‌ریزی رسانه و راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی با هدف رونق گردشگری مذهبی ارائه نموده است. عربشاهی و همکاران(1395) در «شناسایی و رتبه‌بندی عوامل رفاهی مؤثر در گردشگری مذهبی شهر مشهد» نشان داده‌اند که عوامل محيطی (اسكان، حمل و نقل و تغذیه)، عوامل فرهنگی ( اطلاع رسانی و تبليغات، آموزش، اوقات فراغت و برگزاري تورهاي ارزان قيمت) و عوامل اجتماعی (بيمه حوادث و درمان، امنيت، راهنماي زائر و مشاركت بخش خصوصی) از جمله عوامل مؤثر در گردشگري مذهبی می‌باشند و عامل محیطی از عوامل فرهنگی و اجتماعی اولویت بیشتری به عنوان عوامل رفاهی در جذب گردشگر را دارد. موقرپاک و قربانی(1397) در تحقیق «جایگاه گردشگري در امنیت ملی و روند توسعه کشورها (مطالعه موردي: کشور ایران)، با بررسی عواملی که در امنیت گردشگری مؤثر می‌باشند، مواردی مانند؛ دولت‌ها، برنامه‌ریزی، مسائل سیاسی و اداری، شبکه راه‌ها و نقش پلیس اشاره کرده‌اند. متقی و همکاران (1398) در «تحلیل استراتژی گردشگری برنامههای توسعه پنج ساله‌ایران بعد از انقلاب»، آورده‌اند که به گردشگری به عنوان یک صنعت و یکی از حوزه‌های مهم اقتصادی نگریسته نشده و چنین می‌نماید که مفاد مرتبط با گردشگری در قوانین توسعه پنج ساله کشور، نگرش قابل توجهی به صنعت گردشگری نداشته است. صادقی و همکاران(1401) در «تحلیل اثرات اقتصادی- اجتماعی گردشگری مذهبی در توسعۀ فضایی استان قم» با این نتیجه رسیده‌اند که بخش اقتصادی گردشگری مذهبی بر توسعه فضایی استان قم تأثیر بالایی دارد و مشخص شده که هر چه تأثیرات توسعه فضایی گردشگری مذهبی در بخش اقتصادی بیشتر باشد، بر معیارهای اجتماعی و فرهنگی نیز تأثیرگذارتر خواهد بود.
کالینز- کرینر7 (1999) در تحقیق «اماکن مقدس زیارتی: طبقه‌بندی اماکن مقدس یهودیان» معتقد است در قرن بیستم، پدیده زیارت به سمت گردشگری و زیارت گرایش پیدا کرده و جغرافیدان‌ها در بحث‌های معاصر درباره زیارت، جهانگردی، فضا و تجربه، که در طیف وسیعی از رشته‌ها ظهور می‌کنند، مشارکت دارند. تالا و پادورین8 (2008) در مطالعه « ابعاد گردشگری مذهبی» جنبه‌های مرتبط با گردشگری مذهبی را مورد بررسی قرار داده و برخی از ویژگی‌های مورد نیاز برای واکنش به آنها را مشخص و عوامل تعیین کننده آن را برجسته می‌کنند. نتایج به برخی از جنبه‌های اصلی، مانند شناسایی ذی‌نفعان گردشگری مذهبی و نحوه حضور آنها برای حمایت از فعالیت‌های گردشگری که به ویژه برای جامعه محلی سودمند است، اشاره دارد. هاردان سلیمان و محمد9 (2011) در پژوهش«عوامل مؤثر بر بازار گردشگری مذهبی سرزمین فلسطین» معتقد هستند که صلح به عنوان یک راهبرد و اولویت حیاتی برای تقویت صنعت گردشگری (مذهبی) فلسطین باید در نظر گرفته شود. کارتال10 و همکاران (2015) در «بررسی ظرفیت‌های گردشگری مذهبی مانیسا، ترکیه، با دیدگاه بازاریابی»، آورده‌اند که اجرای مؤثر تلاش‌های گردشگری مذهبی، مستلزم هماهنگی شدید و برنامه‌ریزی عاقلانه است و سیاست‌گذاران و مدیرانی که می‌خواهند گردشگری مذهبی را ترویج کنند، باید محصولات و خدمات گردشگری را تعیین کنند که برای انواع مختلفی از گردشگران از هر مکان مذهبی لازم است. شیند11 (2017) در «برنامه‌ریزی برای شهرنشینی در مناطق گردشگری مذهبی: برداشت‌هایی از شیردی12، هند»، توضیح می‌دهد که اقتصاد گردشگری مذهبی باعث حرکت سریع شهرنشینی از جمله تغییر جمعیتی و تبدیل استفاده از زمین می‌شود و مكانيسم‌هاي برنامه‌ريزي در پاسخگويي مناسب به موضوعاتي از جمله گسترش مؤسسات تجاري غيرمجاز، هتل‌ها و اقامتگاه‌های شبانه روزي ناكارآمد است. بوژیک13 و همکاران (2016) در مطالعه «انگیزه‌های سفرهای مذهبی به صومعۀ ووژان14 در صربستان» انگیزه‌های مذهبی را بر انگیزه‌های غیرمذهبی برای بازدید از این مکان مقدس دارای برتری جدی می‌دانند. دوران-سانچز15 و همکاران(2018) در «مرور کلی بر کتابشناسی جهانگردی و زیارت» به بررسی ادبیات دانشگاهی مرتبط با گردشگری مذهبی از طریق یک مطالعه کتابشناختی و استناد به مقالات فهرست بندی شده در پایگاه داده 16(WoS) می پردازند. وارگاس - سانچز17 (2019) در پژوهشی که در مورد «گردشگری حلال از طریق دیدگاه‌های نسل جدید در امارات متحده عربی» ارائه دادند، بیان می‌دارند که؛ اسلام نه فقط یک دین و یک جنبش سیاسی بلکه یک فرهنگ یا تمدن و یک شیوه زندگی است که از یک کشور مسلمان به کشور دیگر متفاوت است که توسط یک هسته مشترک روحیه می‌گیرد. فانگ18 (2020) در کتاب «گردشگری در اقتصادهای نوظهور (راهی سبز، پایدار و سالم)» گردشگری را در قالب انواع گردشگری مذهبی، گردشگری انبوه، گردشگری فرهنگی، گردشگری روستایی، گردشگری مسئول، گردشگری طرفدار فقر، گردشگری زیستی، گردشگری پایدار، گردشگری همایش‌ها، جلسات، رویدادها، معرفی کرده، کلیه جنبه‌های توسعه گردشگری و یکپارچگی یک رویکرد جامع برای رشد گردشگری در توسعه ملی و منطقهای را ارائه می‌دهد. این امر باعث افزایش معیشت مردم محلی و توجه به محیط زیست می‌شود.
شکل 1. مدل مفهومی تحقیق
براساس بررسی پیشینۀ تحقیق، در پژوهش‌های خارجی، پژوهشگران بر اهمیت و جایگاه گردشگری مذهبی و برنامه‌ریزی گردشگری در توسعۀ این صنعت تأکید کرده‌اند و می‌توان دریافت که تفاوت سطح توسعۀ صنعت گردشگری در کشورها ناشی از سیاست‌گذاری می‌باشد. اما در تحقیقات داخلی، علی رغم اینکه بر اهمیت برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری گردشگری تأکید شده، اما این امر مهم، بر پایۀ اسناد و قوانین کشور چندان مورد واکاوی و مداقه قرار نگرفته است. این تحقیق گامی در این راستا است. بنابراین مدل مفهومی این تحقیق در تعیین نقش پذیری و جایگاه گردشگی (مذهبی) در/ یا از نظام برنامه‌ریزی شهری (قم) در چارچوب شکل (1) قابل ارائه است.
روششناسی
پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی توسعه‌ای و از نظر روش توصیفی- تحلیلی بوده و در سال 1399 انجام شده است. داده‌های حاصل از پژوهش با روش اسنادی (اسناد فرادستی) و میدانی مبتنی بر نظرات 35 نفر از خِبرگان و با استفاده از پرسشنامه محقق ساخت جمع آوری گردید. اطلاعات با استفاده از آزمونهای تی تک نمونه‌ای، فریدمن و کندال تجزیه و تحلیل شده‌اند. برای استخراج اطلاعات لازم و اخذ نظر خِبرگان در خصوص موضوع پژوهش، پرسشنامه محقق ساخته توسط 35 نفر از اساتید دانشگاه‌ها، کارشناسان و خِبرگان در امور فرهنگی و برنامه‌ریزی، گردشگری و برنامه‌ریزی توسعه گردشگری و خصوصاً گردشگری مذهبی تکمیل گردید. مشخصات این کارشناسان عبارت بوده از: میانگین سنی 43 سال؛ 24 نفر کارمندان متخصص و 11 نفر از اساتید دانشگاه و عضو هیأت علمی؛ 5 نفر دارای مدرک کارشناسی، 11 نفر دارای مدرک کارشناسی ارشد و 19 نفر دارای مدرک دکتری؛ 10 نفر مشغول در دانشگاه، 6 نفر مشغول در حوزه‌های علمیه و آموزش و پرورش، 4 نفر مشغول در مراکز مذهبی و 15 نفر مشغول در میراث فرهنگی و سازمان مدیریت. این مشخصات نشان دهنده توزیع و انتخاب خوب و مناسب پاسخ دهندگان است که به نظرات همه افراد دست‌اندرکار موضوع گردشگری و خصوصاً گردشگری مذهبی، توجه شده و نظرات آنها اخذ گردیده است. در این پرسشنامه از 22 سؤالی که در بین 35 نفر از کارشناسان توزیع شد، 13 سؤال رتبه‌ای و 9 سؤال به صورت توصیفی و بدون مقیاس فاصله‌ای یا رتبه‌ای بودند و انتخاب گزینه‌ای از بین سایر گزینه‌هاست و ارزش مکانی خاصی نداشته‌اند.
پایایی پرسشنامه
برای پایایی پرسشنامه با آلفای کرونباخ، حداقل 30 نفر می‌توان در نظر گرفت و نظر قطعی داد. در این پژوهش از 35 نفر برای ارزیابی پایایی استفاده شده است. در صورتی یک پرسشنامه پایاست که مقدار آلفای کرونباخ آن، حداقل مقدار 7/0 باشد و هرچه‌این مقدار به عدد 1 نزدیکتر باشد، پرسشنامه از پایایی بالاتری برخوردار است. براساس محاسبات، آلفای کرونباخ پرسشنامه بالای 7/0 برای تک تک گویه‌ها بدست آمده است، که حاکی از پایایی مناسب پرسشنامه است که در (جدول1) نشان داده شده است.
جدول 1. پایایی و همبستگی درونی گویه ها
گویه ها | جمع میانگین کل | واریانس کل | همبستگی درونی | آلفای کرونباخ |
میزان توجه برنامه‌ریزان سطح ملی و کلان به گردشگری | 26/47 | 49/23 | 23/0 | 75/0 |
میزان توجه به موضوع گردشگری مذهبی در سطح ملی | 11/47 | 69/21 | 4/0 | 72/0 |
میزان توجه برنامههای سطح منطقهای به گردشگری | 17/47 | 5/23 | 34/0 | 73/0 |
میزان توجه مسئولین سطوح منطقهای به گردشگری مذهبی | 26/47 | 31/22 | 48/0 | 71/0 |
گردشگری مذهبی در برنامههای توسعه شهری و رونق آن | 94/45 | 64/23 | 31/0 | 73/0 |
گنجاندن گردشگری مذهبی و نقش آن در توسعه شهرها | 86/45 | 42/23 | 36/0 | 73/0 |
میزان توجه به معماری اسلامی در برنامههای شهری | 43/46 | 02/22 | 34/0 | 73/0 |
میزان وابستگی توسعه شهرهای قم و مشهد به مراکز مذهبی | 66/45 | 35/24 | 26/0 | 74/0 |
نقش گردشگری مذهبی در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی قم | 83/45 | 44/24 | 31/0 | 73/0 |
تأثیر حرم و مسجد جمکران بر روی برنامههای توسعه شهری قم | 46/45 | 61/23 | 58/0 | 71/0 |
تأثیر اماکن مذهبی شهر قم در توسعه کاربریهای تجاری | 51/45 | 9/23 | 45/0 | 72/0 |
تأثیر اماکن مذهبی شهر قم در توسعه شبکه معابر | 71/45 | 68/23 | 55/0 | 72/0 |
تأثیر اماکن مذهبی شهر قم در توسعه کاربری مسکونی شهر | 91/45 | 32/22 | 51/0 | 71/0 |
یافته‌ها
جایگاه گردشگری در اسناد فرادستی
اسناد فرادستی یا بالادستی در هر کشوری معمولاً در برنامه‌ریزی‌ها و قانون‌گذاری‌ها ملاک عمل می‌باشد، خصوصاً برای توسعه و عمران نواحی و شهرها بسیار مورد توجه بوده و در برنامه‌ریزی‌های شهری ملاک عمل قرار می‌گیرد. بررسی قوانین بالا دستی از این لحاظ اهمیت دارد که برای توسعه شهرها، طرح‌ها و برنامه‌هایی وجود دارد و برای ابعاد مختلف توسعه در شهرها راهکارها و برنامه‌هایی ارائه می‌شود. یکی از این برنامه‌ها موضوع گردشگری و خصوصاً گردشگری مذهبی است که دولت به عنوان محور اصلی و هستۀ مرکزي و مجری برنامههای توسعه می‌تواند موجبات توسعۀ صنعت گردشگري در ابعاد مختلف آن را فراهم آورد (امینی و همکاران، 1399). در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و سند چشم انداز در افق 1404 و سند نقشۀ جامع علمی کشور، دربارۀ گردشگری و مفاهیم نزدیک به آن به طور مستقیم چیزی ذکر نشده است. در جداول (2و 3 و 4) جایگاه گردشگری در اسناد فرادستی و نظام برنامه‌ریزی کشور و قوانین موضوعه آورده شده است.
جدول 2. جایگاه گردشگری در اسناد فرادستی و نظام برنامه‌ریزی کشور و قوانین موضوعه (سند، سیاست و نقشه)
عنوان سند، سیاست و نقشه | شرح |
|---|---|
سند چشم انداز توسعه در افق 1404 | توسعه کشور متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیای و تاریخی دست یافتن به جایگاه اول اقتصادی منطقه اشاره شده است. |
سیاست‌های کلی نظام در دوره چشم‌انداز با افق1404 | محورهای رشد اقتصادی، رقابت پذیری و کسب مزیت‌های رقابتی، کارآفرینی، حضور مؤثر در بازارهای جهانی و توسعه صادرات غیر نفتی(قطعا یکی از آنها گردشگری است) مورد توجه قرار گرفته است |
سیاست‌های کلی اشتغال | بند 9 که به طور خاص بر گسترش و استفاده بهینه از ظرفیت‌های اقتصادی گردشگری تأکید کرده است. |
نقشه مهندسی فرهنگی کشور | به مدیریت فرهنگی- اسلامی و نهادینه سازی الگوهای گردشگری، توسعه گردشگری دینی، جذب و گسترش گردشگری خارجی در زمینه دینی، زیارتی، درمانی، علمی و فرهنگی اشاره مستقیم شده است. |
نقشه جامع علمی کشور | هدف کلان این نقشه، تبدیل شدن به قطب پزشکی منطقه تا سال 1404 است که گردشگری پزشکی یکی از انواع آن است. |
سیاست‌های کلان بخش میراث فرهنگی و گردشگری | به موضوعات توسعه پایدار گردشگری، افزایش گردشگری داخلی و دست یابی به سهم مناسب از بازار جهانی گردشگری و اولویت دادن به توسعه مبادلات گردشگران با کشورهای اسلامی و کشورهای حوزه فرهنگ ایرانی و رعایت حقوق و تأمین امنیت گردشگران پرداخته است. |
سند راهبردی توسعه گردشگری | سند راهبردی توسعه گردشگری در راستای اجرای بند الف ماده 100 قانون برنامه ششم توسعه، توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در خرداد 1397 و در چهارچوب قوانین مربوطه با رویکرد استفاده حداکثری از بخش خصوصی به هیأت دولت ارائه شد. |
جدول 3. جایگاه گردشگری در اسناد فرادستی و نظام برنامه‌ریزی کشور و قوانین موضوعه (قوانین)
عنوان قانون | شرح |
|---|---|
قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی | این قانون بیشتر به شناسایی و حفظ و ثبت آثار ارزشمند فرهنگی و تاریخی کشور و ایجاد انسجام تشکیلاتی در ادارات موجود و مرتبط و شروع اقدامات لازم جهت تدوین اساسنامه سازمان میراث فرهنگی اشاره دارد. |
اساسنامه سازمان میراث فرهنگی | با تکلیف تبصره 5 قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی، قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی در تاریخ 1366 با 9 ماده به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. |
اساسنامه سازمان ایرانگردی و جهانگردی | تکالیف مندرج در اساسنامه سازمان ایرانگردی و جهانگردی به نحو مطلوبی تمهیدات لازم برای توسعه گردشگری را فراهم نموده است. |
قانون توسعه صنعت ایرانگردی و جهانگردی | حاوی مقررات مهم در خصوص گردشگری است. از جمله ماده 2 این قانون تشکیل شورای عالی ایرانگردی و جهانگردی را مقرر می‌دارد و نقش اصلی آن را سیاست‌گذاری و هماهنگی بین دستگاه‌ها اعلام می‌کند که به جهت ارتقای سطح تصمیم‌گیری حائز اهمیت می‌باشد. مطابق تکلیف این قانون و آیین نامه اجرائی آن که البته ارتباط بیشتری با حقوق گردشگر دارد. |
قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری (وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی) | ماده 1 این قانون ادغام سازمان‌های میراث فرهنگی و ایرانگردی و جهانگردی و تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری زیر نظر رئیس جمهور را بیان می‌دارد. و در ادامه به تشکیل وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در تیرماه 1398 انجامید |
جدول 4. جایگاه گردشگری در اسناد فرادستی و نظام برنامه‌ریزی کشور و قوانین موضوعه (برنامههای پنج ساله)
عنوان برنامه | شرح |
|---|---|
برنامه اول توسعه (1368-1372) | تقویت و توسعۀ ایرانگردی و جهانگردی در جهت تبادل تجربه و دانش و شناساندن میراث تمدن و فرهنگ اسلامی و ایران و بهبود و گسترش پژوهش، حفاظت، احیاء و استفاده مجدد و معرفی میراث فرهنگی کشور و ارزش‌های فرهنگی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس |
برنامه دوم توسعه (1374-1378) | برای ارتقاء سطح علمی و کارائی دست اندرکاران برنامههای فرهنگی هنری، ورزشی ترتیبات لازم از سوی دولت برای توسعه مراکز آموزشی دولتی و غیر دولتی در رشته‌های چاپ و نشر، سینما، ایرانگردی و جهانگردی اتخاذ و شرایط لازم را برای بروز نوآوری‌ها در امور فرهنگی ایجاد نماید. |
برنامه سوم توسعه (1379-1383) | خرید فروش ارز گردشگری، اقدامات در خصوص مرمت و احیای بافت‌ها و بناهای تاریخی فرهنگی، حفظ و حراست از میراث فرهنگی، ایجاد ساز و کار مدیریتی مناسب در شهرداری‌ها. دستور تشکیل یگان پاسداران میراث فرهنگی کشور. تبديل محدوده منتهي به حسينيه جماران و بيت حضرت امام خميني (ره) به مجموعه اي فرهنگي و خدماتي براي زائران و گردشگران داخلي و خارجي |
برنامه چهارم توسعه (1384-1388) | ایجاد و توسعۀ موزه هاي پژوهشی ـ تخصصی وابسته به دستگاه هاي اجرائی ، ایجاد و تجهیز پایگاه‌هاي میراث فرهنگی در آثار تاریخی مهم کشور، ایجاد صندوق احیا و بهره برداری از بناها و اماکن تاریخی فرهنگی کشور، شناسایی و حمایت از میراث فرهنگی حوزه فرهنگی ایران در کشورهای همسایه و ایجاد مراکز حفظ و آثار فرهنگ ایلی درشهرستان‌ها و استان‌های کشور از قبیل دهکده‌های توریستی، موزه و نمایشگاه و تکمیل نظام جامع آماری گردشگری، جذب سرمایه‌گذاران و مشارکت مؤسسات تخصصی داخلی و بین المللی و بیمه برای گردشگران خارجی |
برنامه پنجم توسعه (1390-1394) | اقدامات قانونی در جهت امکان ایجاد مراکز فرهنگی و گردشگری، راه اندازی موزه‌های تخصصی، ایجاد مراکز حفظ آثار و فرهنگ سنتی عشایری و روستایی توسط بخش خصوصی و ... به منظور توسعه گردشگری، حمایت از آثار فرهنگی تاریخی و میراث معنوی حوزه فرهنگی ایران در کشورهای همسایه و منطقه و سایر کشورها به عنوان میراث فرهنگی را شناسایی و از آنها. ساماندهی امور زائرین و تأمین زیرساخت‌های لازم و توسعه امکانات و خدمات زیارتی در قطبهای زیارتی و گردشگری مذهبی. این اولین قانون و سندی است که موضوع گردشگری مذهبی به صراحت در آن ذکر گردیده است. |
برنامه ششم توسعه (1396-1400) | گردشگری جزء موضوعات خاص بخش پیش‌‌روی اقتصاد و از مسائل محوری برنامه دانسته و دولت را موظف نموده؛ طرح‌های مرتبط با آنها را در بودجه سالانه طی سال‌های قانون برنامه ششم اعمال نماید. تعمیق ارزش‌ها، باورها و فرهنگ مبتنی بر هویت اسلامی و ترویج سیره و سنت اهل بیت علیهم‌السلام و استفاده بهینه از ظرفیت معنوی اماکن زیارتی در شهرهای مقدس مشهد، قم و شیراز از جمله‌این طرح‌ها است. |
منبع: مجلس شورای اسلامی، برنامههای پنج ساله توسعه اقتصادی اول تا ششم
در مجموع، با بررسی قوانین مختلف بالادستی در نظام برنامه‌ریزی کشور، مشاهده می‌شود که برخی از آنها به موضوع گردشگری پرداخته‌‌اند، اما تا برنامه پنجم در هیچ سند یا برنامه‌ای به طور مستقیم به گردشگری مذهبی اشاره‌ای نشده و برای اولین بار در برنامه پنجم توسعه از گردشگری مذهبی نام برده شده و برای مراکز مذهبی برنامه‌هایی در سطح ملی و در افق پنج ساله ارائه شده است. البته در بند 34 پیش‌نویس سند الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت به گردشگری مذهبی اشاره شده و به گسترش قطبهای گردشگری مذهبی تأکید کرده و آورده است که« قطبهای گردشگری طبیعی، فرهنگی، مذهبی و سلامت با محوریت مناطق و مراکز هویت ساز» گسترش یابد. این سند در مراحل نهایی شدن می‌باشد که یک سند بالادستی است که افق آن سال 1444 می‌باشد(دفتر رهبر معظم انقلاب، 1397). همچنین در برنامه جامع توسعه گردشگری ایران که در سال 1396 برای سال‌های ( 2028 - 2017 ) بروز رسانی شده، در مورد گردشگری زیارتی(مذهبی) تأکید زیادی شده است، از جمله « وزارت میراث فرهنگی را ملزم می‌سازد تا پاسدار فرهنگ و ارزش‌های اسلامی بوده و با برنامه‌ریزی دقیق، ضمن توسعه گردشگری زیارت، زیر ساخت‌ها و نیازهای آن را تأمین کند. در ادامه آمده که« بازاریابی هدف‌گیری موجود در بازار به ویژه در داخل منطقه و بازار داخلی در کوتاه مدت و میان مدت از طریق توسعه انواع گردشگری که یکی از آنها گردشگری زیارتی(مذهبی) است؛ صورت پذیرد. از جمله اهداف بنیادین مطالعات آمایش سرزمین استان قم که در سال 1389 آغاز شده و در سال 1393 در 35 جلد به پایان رسیده است؛ تقویت فرهنگ اسلامی- ایرانی در استان و گردشگري زیارتی پایدار و پیشرفته است. این یافته‌ها تایید کننده فرضیه اول تحقیق هستند. به عبارتی تا سال‌های اخیر، در برنامههای سطوح ملی و منطقهای و حتی محلی، وضعیت گردشگری مذهبی قم در نظام برنامه‌ریزی شهری چندان جایگاه مطلوبی نداشته است.
جایگاه گردشگری در سطوح مختلف برنامه‌ریزی
برای تعیین جایگاه گردشگری در سطوح مختلف برنامه‌ریزی از نظر کارشناسان در خصوص موضوع پژوهش، پرسشنامه‌ای تنظیم شد. سؤالات پرسشنامه با توجه به سطوح مختلف برنامه‌ریزی در سه سطح ملی، منطقهای و محلی تقسیم بندی شد. از 22 سؤال پرسشنامه، 8 سؤال به بخش کلان و سطح ملی پرداخته و 2 سؤال به میزان توجه برنامه‌ریزان به موضوع گردشگری مذهبی و برنامههای شهری در سطح منطقهای اختصاص یافته و 12 سؤال بقیه به استان و شهر قم به عنوان سطح محلی مربوط می شود.
برای آزمون آماری فرضیه‌ها، اگر جامعه مورد نظر نرمال باشد از آزمونهای پارامتریک و اگر جامعه غیرنرمال باشد از آزمونهای ناپارامتریک برای اثبات یا رد فرضیه‌ها استفاده می‌شود. نتایج آزمون کولموگروف – اسمیرنوف نشان داد توزیع داده‌ها نرمال هست. آزمون یک طرفه جهت مقدار مؤلفهها در (جدول5) آورده شده است. مؤلفه‌های مدل، اختلاف معنی‌داری با میانگین داده‌ها و یا اثر معنی‌داری در مدل دارند.
با توجه به مقدار مؤلفه‌های مورد آزمون یک طرفه می‌توان نتیجه گرفت که حد و اندازه 3 مؤلفۀ؛ برنامه‌ریزان سطح ملی و کلان، موضوع گردشگری مذهبی و برنامههای سطح منطقهای در مورد شهر قم کمتر از حد متوسط بوده و نشان از سطح ضعیف این مؤلفهها می باشد و سایر مؤلفهها در مورد شهر قم بیشتر از حد متوسط می باشد که حاکی از تأثیر قوی این مؤلفهها در گردشگری مذهبی می باشد، بازه پراکندگی پاسخ دهندگان طبق طیف لیکرت(1و2و3و4و5) و در بازه پراکندگی حداقل می‌باشد و تلورانس حول میانگین داده‌ها در بازه قابل قبول نرمال می‌باشد و تایید تمام مؤلفه در بازه نرمال استاندارد می‌باشد و این کیفیت دقیق داده‌ها را می‌رساند و مقدار هرکدام از مؤلفهها تأثیری بیشتر از حد متوسط (حد متوسط50 درصد تأثیر‌گذاری را نشان می‌دهد و بلعکس) در تعیین الگوی واحد دارند و دلیل همبستگی متفاوت برای وجود پراکندگی و کشیدگی هر کدام از مؤلفهها می‌باشد. برای دسته بندی هر مؤلفه در هر مدل در مؤلفه‌های مستقل؛ از آزمون فریدمن استفاده شد. آزمون فریدمن برای اولویت بندی و رتبه بندی مؤلفهها بر اساس بیشترین تأثیر بر مؤلفه وابسته می‌باشد. برای بررسی ادعای یکسان بودن رتبه بندی مؤلفهها، فرض‌های آماری زیر مطرح می‌شوند:
H0: اولویت مؤلفهها یکسان است.
H1: دست کم دو اولویت متفاوتند.
برای بررسی رابطه بالا از آزمون فریدمن استفاده شد. چنانچه سطح پوشش آماره آزمون ( Asymمؤلفه Sig.) کمتر از سطح معنی‌داری (05/0) باشد، فرض صفر رد شده و ادعای یکسان بودن رتبه (اولویت) این مؤلفهها پذیرفته نمی‌شود. (جدول 7) میانگین رتبه‌های هر مؤلفه را نشان می‌دهد. نتیجه آزمون نیز در (جدول8) آمده است.
جدول 5. داده‌های توصیفی پرسشنامه
مؤلفه ها | تعداد | میانگین | انحراف استاندارد | میانگین انحراف استاندارد |
برنامه‌ریزان سطح ملی و کلان | 35 | 74/2 | 98/0 | 17/0 |
موضوع گردشگری مذهبی | 35 | 9/2 | 05/1 | 18/0 |
برنامههای سطح منطقهای | 35 | 82/2 | 78/0 | 13/0 |
برنامه‌ریزان و مسئولین سطوح منطقهای | 35 | 74/2 | 82/0 | 13/0 |
گردشگری مذهبی در برنامههای توسعه شهری | 35 | 06/4 | 80/0 | 14/0 |
گنجاندن موضوع گردشگری مذهبی | 35 | 14/4 | 77/0 | 13/0 |
توجه به معماری اسلامی | 35 | 57/3 | 09/1 | 18/0 |
توسعه شهرهای مذهبی | 35 | 34/4 | 73/0 | 12/0 |
گسترش گردشگری مذهبی | 35 | 17/4 | 62/0 | 10/0 |
حرم حضرت معصومه)س( و مسجد مقدس جمکران | 35 | 54/4 | 50/0 | 09/0 |
اماکن مذهبی در توسعه کاربردی | 35 | 48/4 | 56/0 | 10/0 |
کاربریهای مذهبی | 35 | 29/4 | 52/0 | 09/0 |
اماکن مذهبی در توسعه کاربری مسکونی شهر | 35 | 09/4 | 78/0 | 13/0 |
جدول 6. آزمون تی تک نمونه‌ای
معیار تصمیم‌گیری= 0/05 | آماره آزمون | درجه ازادی | سطح معنی‌داری | اختلاف میانگین | فاصله اطمینان با 95 درصد | |
مؤلفه ها | حد پایین | حد بالا | ||||
برنامه‌ریزان سطح ملی و کلان | 55/16- | 34 | 000/0 | 74/2 | 40/2 | 08/3 |
موضوع گردشگری مذهبی | 25/16- | 34 | 000/0 | 88/2 | 52/2 | 25/3 |
برنامههای سطح منطقهای | 31/21- | 34 | 000/0 | 83/2 | 56/2 | 10/3 |
برنامه‌ریزان و مسئولین سطوح منطقهای | 87/19- | 34 | 000/0 | 74/2 | 46/2 | 02/3 |
گردشگری مذهبی در برنامههای توسعه شهری | 92/29 | 34 | 000/0 | 06/4 | 78/3 | 33/4 |
گنجاندن موضوع گردشگری مذهبی | 73/31 | 34 | 000/0 | 14/4 | 88/3 | 40/4 |
توجه به معماری اسلامی | 34/19 | 34 | 000/0 | 57/3 | 20/3 | 95/3 |
توسعه شهرهای مذهبی | 42/35 | 34 | 000/0 | 34/4 | 09/4 | 59/4 |
گسترش گردشگری مذهبی | 95/39 | 34 | 000/0 | 17/4 | 96/3 | 38/4 |
حرم حضرت معصومه)س) و مسجد مقدس جمکران | 17/53 | 34 | 000/0 | 54/4 | 37/4 | 72/4 |
اماکن مذهبی در توسعه کاربردی | 21/47 | 34 | 000/0 | 48/4 | 29/4 | 68/4 |
کاربریهای مذهبی | 89/48 | 34 | 000/0 | 28/4 | 11/4 | 46/4 |
اماکن مذهبی در توسعه کاربری مسکونی شهر | 95/30 | 34 | 000/0 | 09/4 | 82/3 | 35/4 |
جدول 7. میانگین رتبه مؤلفهها
مؤلفه ها | میانگین رتبه |
برنامه‌ریزان سطح ملی و کلان | 61/3 |
موضوع گردشگری مذهبی | 04/4 |
برنامههای سطح منطقهای | 71/3 |
برنامه‌ریزان و مسئولین سطوح منطقهای | 44/3 |
گردشگری مذهبی در برنامههای توسعه شهری | 87/7 |
گنجاندن موضوع گردشگری مذهبی | 11/8 |
توجه به معماری اسلامی | 43/6 |
توسعه شهرهای مذهبی | 01/9 |
گسترش گردشگری مذهبی | 31/8 |
حرم حضرت معصومه)س( و مسجد مقدس جمکران | 04/10 |
اماکن مذهبی در توسعه کاربردی | 70/9 |
کاربریهای مذهبی | 80/8 |
اماکن مذهبی در توسعه کاربری مسکونی شهر | 90/7 |
جدول 8. آزمون فریدمن
حجم نمونه آماری (N) | 35 |
آماره کی دو (chi-square) | 402/204 |
درجه آزادی (df) | 12 |
سطح پوشش آماره آزمون ( Asymمؤلفه Sig.) | 000/0 |
همانطور که مشاهده می‌شود، سطح پوشش آماره آزمون (00/0) کمتر از سطح معنی‌داری آزمون (05/0 ) می‌باشد و این به معنی تفاوت بین آزمون‌هاست؛ به عبارت دیگر فرض مقابل که وجود دست کم دو اولویت متفاوت را تعریف می‌کرد، پذیرفته و فرض صفر رد می‌شود. همچنین با توجه به (جدول 5)، میانگین رتبه مؤلفه‌های حرم حضرت معصومه)س( و مسجد مقدس جمکران و اماکن مذهبی در توسعه کاربری‌ها مهمترین مؤلفهها شناخته شده و مؤلفه‌های برنامه‌ریزان و مسئولین سطوح منطقهای و برنامه‌ریزان سطح ملی و کلان رتبه‌های پایینی از نظر کارشناسان و اساتید دانشگاهی کسب کرده‌اند.
آزمون رتبه‌های دبلیو کندال، که شکل نرمال شده آزمون فریدمن است، به عنوان یک ضریب توافق، به سنجش میزان توافق رتبه‌بندی‌ها در بین پاسخگویان می‌‌پردازد. در این آزمون، هر پاسخگو به عنوان یک قضاوت کننده یا رتبه دهنده، و هر گویه یا سؤال نیز به عنوان یک متغیر تلقی شده و در ادامه برای هر یک از این متغیرها، میانگین رتبه‌ها محاسبه می‌شود. این آزمون با مقایسه میانگین رتبه‌ها در بین متغیرها، تفاوت این میانگین‌ها را بررسی می‌کند. پس از اجرای آزمون کندال، نتایج به ترتیب (جدول9) ارائه شده است.
جدول 9. رتبه‌بندی نشانگرها بر مبنای آزمون کندال
نشانگرها | میانگین رتبه ها |
میزان توجه برنامه‌ریزان سطح ملی و کلان، در برنامههای شهری به گردشگری | 61/3 |
میزان توجه برنامه‌ریزان سطح ملی به موضوع گردشگری مذهبی | 04/4 |
برنامههای سطح منطقهای | 71/3 |
برنامه‌ریزان و مسئولین سطوح منطقهای | 44/3 |
گردشگری مذهبی در برنامههای توسعه شهری | 87/7 |
گنجاندن موضوع گردشگری مذهبی | 11/8 |
توجه به معماری اسلامی | 43/6 |
توسعه شهرهای مذهبی | 01/9 |
گسترش گردشگری مذهبی | 31/8 |
حرم حضرت معصومه)س( و مسجد مقدس جمکران | 04/10 |
اماکن مذهبی در توسعه کاربردی | 70/9 |
کاربریهای مذهبی | 80/8 |
اماکن مذهبی در توسعه کاربری مسکونی شهر | 90/7 |
جدول 10. خروجی آزمون کندال
تعداد | 35 |
آزمون کندال | 687/0 |
کای اسکوئر | 402/204 |
درجه آزادی | 12 |
Sig. | 000/0 |
مقدار آزمون رتبه‌های دبلیو کندال بین صفر تا یک می‌باشد که در آن، مقادیر نزدیک به صفر نشان از توافق کمتر و مقادیر نزدیک به یک نشان از توافق بیشتر بین پاسخگویان در خصوص متغیرهای مورد نظر دارد. در تفسیر نتایج آزمون دبلیو کندال، برای این که پی ببریم آیا تفاوت در میانگین رتبه پاسخگویان معنی‌دار است یا خیر، باید از نتایج (جدول 7) استفاده کنیم. اطلاعات (جدول 10) بیانگر آن است که میان اعضای جامعه آماری در خصوص شاخص‌های مورد نظر با توجه به نتيجه آزمون كندال (687/0) «اتفاق نظر قوی» وجود دارد.
جدول11. گویه‌های مربوط به سؤالات رتبه‌ای
سطح | سؤالات رتبه‌ای | شاخص‌ها | خیلی‌کم | کم | متوسط | زیاد | خیلی‌زیاد | جمع |
ملی | 1. برنامه‌ریزان سطح ملی و کلان، چقدر در برنامههای شهری به گردشگری توجه نموده‌اند؟ | فراوانی | 3 | 11 | 15 | 4 | 2 | 35 |
درصد | 57/8 | 43/31 | 86/42 | 43/11 | 71/5 | 100 | ||
ملی | 2. چقدر در برنامههای سطح ملی به موضوع گردشگری مذهبی توجه شده است؟ | فراوانی | 4 | 7 | 15 | 7 | 2 | 35 |
درصد | 43/11 | 20 | 86/42 | 20 | 71/5 | 100 | ||
منطقه | 3. چقدر در برنامههای سطح منطقهای به موضوع گردشگری توجه شده است؟ | فراوانی | 1 | 11 | 16 | 7 | 0 | 35 |
درصد | 86/2 | 43/31 | 71/45 | 20 | 0 | 35 | ||
منطقه | 4. برنامه‌ریزان و مسئولین سطوح منطقهای، چقدر در برنامههای شهری به گردشگری مذهبی توجه نموده‌اند؟ | فراوانی | 1 | 13 | 16 | 4 | 1 | 35 |
درصد | 86/2 | 14/37 | 71/45 | 43/11 | 86/2 | 100 | ||
ملی | 5. گنجاندن موضوع گردشگری مذهبی در برنامههای توسعه شهری، چه میزان در گسترش و رونق آن مؤثر می‌باشد؟ | فراوانی | 1 | 0 | 4 | 21 | 9 | 35 |
درصد | 86/2 | 0 | 43/11 | 60 | 71/25 | 100 | ||
ملی | 6. گنجاندن موضوع گردشگری مذهبی در برنامههای توسعه شهری، تا چه میزان در توسعه شهرها می تواند نقش داشته باشد؟ | فراوانی | 0 | 1 | 5 | 17 | 12 | 35 |
درصد | 0 | 86/2 | 29/14 | 57/48 | 29/34 | 100 | ||
محلی | 7. توسعه شهرهای مذهبی، مانند مشهد و قم، چه میزان وابسته به مراکز مذهبی بوده است؟ | فراوانی | 0 | 1 | 2 | 16 | 16 | 35 |
درصد | 0 | 86/2 | 71/5 | 71/45 | 71/45 | 100 | ||
محلی | 8. گسترش گردشگری مذهبی در قالب برنامههای توسعه شهر قم، چقدر در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی می‌تواند مؤثر باشد؟ | فراوانی | 0 | 0 | 4 | 21 | 10 | 35 |
درصد | 0 | 0 | 43/11 | 60 | 57/28 | 100 | ||
محلی | 9. حرم حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران، چقدر بر روی برنامههای توسعه شهری قم نقش داشته است؟ | فراوانی | 0 | 0 | 0 | 16 | 19 | 35 |
درصد | 0 | 0 | 0 | 71/45 | 29/54 | 100 | ||
محلی | 10. اماکن مذهبی، خصوصاً حرم حضرت معصومه(س) چقدر در توسعه کاربریهای تجاری شهر قم نقش داشته است؟ | فراوانی | 0 | 0 | 1 | 16 | 18 | 35 |
درصد | 0 | 0 | 86/2 | 71/45 | 43/51 | 100 | ||
محلی | 11. اماکن مذهبی ، خصوصاً حرم حضرت معصومه(س) و مسجد جمکران در توسعه شبکه معابر درون شهری و برون شهری قم، چقدر نقش داشته‌اند؟ | فراوانی | 0 | 0 | 1 | 23 | 11 | 35 |
درصد | 0 | 0 | 86/2 | 71/65 | 43/31 | 100 | ||
محلی | 12. اماکن مذهبی، خصوصاً حرم حضرت معصومه(س) و مسجد جمکران، در توسعه کاربری مسکونی شهر قم، چقدر تأثیر داشته‌اند؟ | فراوانی | 0 | 4 | 7 | 12 | 12 | 35 |
درصد | 0 | 47/11 | 20 | 29/34 | 29/34 | 100 |
با توجه به مؤلفهها و گویه‌های آنها که در جدول 11 آمده است، توضیحات آن ارائه می‌شود. سؤالات داده شده در سه سطح ملی، منطقهای و محلی تنظیم شده و جایگاه گردشگری و گردشگری مذهبی را در برنامه‌ها، کاربری‌ها و نمودهای آنها در سطوح ملی و منطقهای و شهری و محلی را پوشش داده‌اند.
جایگاه گردشگری در سطوح ملی و منطقهای
از بین 12 سؤال داده شده، 6 سؤال موضوع جایگاه گردشگری و گردشگری مذهبی را در برنامه‌ها، کاربری‌ها و نمودهای آنها در سطوح ملی و منطقهای را پوشش داده است. در سؤال اول (جدول11) بیش از 74 درصد از متخصصان گردشگری نظرشان این است که نظام برنامه‌ریزی چندان توجهی به گردشگری نداشته، به همین خاطر گزینه متوسط و کم را انتخاب نموده‌اند، لذا توجه بیشتر دولت مردان را می‌طلبد. در سؤال دوم؛ 43 درصد از متخصصان بر این باورند که میزان توجه برنامههای سطح ملی به موضوع گردشگری مذهبی در حد متوسط است. البته 20 درصد نیز گزینه کم را انتخاب نموده و به صراحت اظهار کرده‌اند که در برنامههای ارائه شده در سطح ملی و از طرف دولت به صورت جدی به مسئله گردشگری و خصوصا گردشگری مذهبی پرداخته نشده است. نظر پاسخگویان با بیش از 77 درصد در سؤال سوم این است که در برنامههای ارائه شده، جایگاه گرشگری چندان جدی دیده نشده و به آن توجه نشده و نسبت به‌این موضوع نظر منفی دارند. طبق نظر صاحب‌نظران امر گردشگری، مسئولین و برنامه‌ریزان در سطح منطقهای نیز به گردشگری و گردشگری مذهبی به عنوان یکی از شاخه‌های آن، توجه چندانی نداشته‌اند. در حدود 46 درصد صاحب‌نظران گردشگری مذهبی در سؤال چهارم، گزینه متوسط و 37 درصد گزینه کم را انتخاب کرده‌اند؛ براساس این نتایج، معلوم می‌شود که متخصصان اشتراک نظر داشته و همانند سه سؤال قبل نسبت به میزان توجه برنامه‌ریزان و مسئولین سطح منطقهای به گردشگری مذهبی در برنامههای شهری نیز منفی است و اظهار می‌دارند که دولت به موضوع گردشگری و زیر گروه آن، گردشگری مذهبی، اهمیت چندانی نداده و عملاً به آن توجهی ننموده است. در مجموع نظر متخصصان به سمت کم و متوسط به پائین تمایل دارد. در سؤال پنجم اکثر افراد با مقدار 60 درصد معتقد هستند که گنجاندن موضوع گردشگری مذهبی در برنامههای توسعه شهری، به میزان زیادی در گسترش و رونق آن مؤثر می‌باشد و حدود 26 درصد هم اعتقاد دارند که با قرار دادن این موضوع در برنامههای توسعه شهری، به میزان خیلی زیادی در گسترش و رونق گردشگری مذهبی تأثیر خواهد داشت و در مجموع حدود 86 درصد از خِبرگان به نقش زیاد و خیلی زیاد آن در گسترش و رونق گردشگری مذهبی اذعان دارند. 83 درصد از کارشناسان گردشگری مذهبی در سؤال ششم با انتخاب گزینه های(خیلی زیاد و زیاد) معتقدند که اگر به گردشگری مذهبی در نظام برنامه‌ریزی شهری توجه شود و در برنامههای توسعه شهری گنجانده شود، به میزان زیاد و متمایل به خیلی زیاد، می‌تواند در توسعه شهرها نقش داشته باشد. در کل نظر متخصصان به سمت خیلی زیاد تمایل دارد.
جایگاه گردشگری در سطح محلی (شهر)
از بین 12 سؤال ارائه شده، 6 سؤال موضوع جایگاه گردشگری و گردشگری مذهبی را در برنامه‌ها، کاربری‌ها و نمودهای آنها در سطح محلی و شهر پوشش داده است. بیش از 91 درصد از پاسخگویان به سؤال هفتم، متفق‌القول هستند که توسعه شهرهای مذهبی، مانند مشهد و قم، به میزان زیاد و خیلی زیادی وابسته به مراکز مذهبی بوده است، که در مشهد حرم مطهر امام رضا علیه السلام و در قم حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها و مسجد جمکران را باید ذکر کرد که ادامه حیات و افزایش جمعیت و ماندگاری آنها در این شهرها و گسترش و توسعه آنها، وابسته به‌این حرم‌های شریف بوده و از پاسخ کارشناسان چنین منتج می‌شود که تمایل آنها به سمت تأثیر خیلی زیاد اماکن مذهبی در توسعه شهرهای مذهبی مثل قم و مشهد است. در سؤال هشتم (جدول 11) میزان 60 درصد از پاسخگویان معتقد هستند که به میزان زیادی گسترش گردشگری مذهبی در قالب برنامههای توسعه شهر قم، می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی این شهر مؤثر باشد. با نگاهی به پاسخ‌ها متوجه می‌شویم که تمایل پاسخگویان به سمت خیلی زیاد است.
تمام کارشناسان گردشگری در سؤال نهم با انتخاب گزینه‌های خیلی زیاد و زیاد اعلام کرده‌اند که حرم حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران، نقش و تأثیر بسیار زیادی بر روی برنامههای توسعه شهری قم و کلاً نظام برنامه‌ریزی شهری آن داشته اند، جالب است که بدانیم هیچ یک از گزینه‌های دیگر توسط پاسخگویان انتخاب نشده است. و با توجه به پاسخ‌ها متوجه می‌شویم که نظر خِبرگان گردشگری به سمت تأثیر خیلی زیاد این اماکن مذهبی بر روی نظام برنامه‌ریزی شهری قم تمایل دارد. اکثریت قاطع پاسخگویان(97 درصد) با انتخاب گزینه‌های خیلی زیاد و زیاد در سؤال دهم، اعتقاد دارند که اماکن مذهبی موجود در شهر قم، خصوصاً حرم حضرت معصومه در توسعه کاربریهای تجاری شهر قم نقش اساسی داشته‌اند. در نهایت با توجه به پاسخ‌ها متوجه می‌شویم که نظر خِبرگان گردشگری به سمت تأثیر خیلی زیاد این اماکن مذهبی بر روی نظام برنامه‌ریزی شهری قم تمایل دارد. همچنین همین تعداد و درصد(97 درصد) در سؤال یازدهم، نظرشان این است که اماکن مذهبی و خصوصاً حرم حضرت معصومه(س) و مسجد جمکران، نقش شان در توسعه شبکه معابر درون شهری و برون شهری قم، خیلی زیاد بوده است. در نهایت با بررسی پاسخ‌ها متوجه می‌شویم که نظر خِبرگان گردشگری به سمت تأثیر خیلی زیاد این اماکن مذهبی بر روی شبکه معابر درون شهری و برون شهری قم متمایل است. طبق نظر کارشناسی حدود 69 درصد خِبرگان در سؤال دوازدهم، اماکن مذهبی، خصوصاً حرم حضرت معصومه و مسجد جمکران، نقش زیاد و خیلی زیادی در توسعه کاربری مسکونی شهر قم داشته‌اند، و معنای آن این است که به خاطر وجود این دو مکان شریف بیشتر مردم به‌این شهر مهاجرت کرده و شروع به خانه سازی نموده و در آنجا ساکن شده‌اند و در نتیجه توسعه مسکونی صورت گرفته در اثر همین اماکن مذهبی است.
نتیجهگیری
پژوهش حاضر با هدف بررسی نقش پذیری گردشگری مذهبی در نظام برنامه‌ریزی شهر قم انجام پذیرفت. یافتههای حاصل از پژوهش نشان داد؛ در اسناد بالادستی در نظام جمهوری اسلامی، تا برنامه پنجم در هیچ سند یا برنامه‌ای به طور مستقیم به گردشگری مذهبی اشاره‌ای نشده است. همچنین نتایج حاصل از پرسشنامه با استفاده از آزمون یک طرفه و جهت مقدار مؤلفهها نشان داد که اندازه و حد 3 گویه (برنامه‌ریزان سطح ملی و کلان، موضوع گردشگری مذهبی و برنامههای سطح منطقهای) در مورد شهر قم کمتر از حد متوسط بوده و نشان از سطح ضعیف این مؤلفهها می باشد و سایر مؤلفهها در مورد شهر قم بیشتر از حد متوسط می باشد که حاکی از تأثیر قوی این مؤلفهها در گردشگری مذهبی است. اولویت‌بندی و رتبه‌بندی مؤلفهها بر اساس بیشترین تأثیر بر مؤلفه وابسته با استفاده از آزمون فریدمن نشان داد میانگین رتبه مؤلفه‌های حرم حضرت معصومه، مسجد مقدس جمکران و اماکن مذهبی در توسعه کاربری‌ها مهمترین مؤلفهها شناخته شده و مؤلفه‌های برنامه‌ریزان و مسئولین سطوح منطقهای و برنامه‌ریزان سطح ملی و کلان رتبه‌های پایینی از نظر کارشناسان و اساتید دانشگاهی کسب کرده‌اند. همچنین نتایج تحلیل سؤالات رتبه‌ای نشان داد میزان نظر متخصصان به 5 سوال رتبه‌ای(توجه نظام برنامه‌ریزی به گردشگری، توجه برنامههای سطح ملی به موضوع گردشگری مذهبی، توجه برنامههای سطح منطقهای به موضوع گردشگری، توجه برنامه‌ریزان و مسئولین سطوح منطقهای، در برنامههای شهری به گردشگری مذهبی) متوسط به پائین و کم است و توجه بیشتر دولت مردان را می‌طلبد و میزان نظر متخصصان به 7 سوال رتبه‌ای (گنجاندن موضوع گردشگری مذهبی در برنامههای توسعه شهری، میزان وابستگی توسعه شهرهای مذهبی مانند مشهد و قم به مراکز مذهبی، تأثیر گسترش گردشگری مذهبی در قالب برنامههای توسعه شهر قم در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی، نقش حرم حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران بر روی برنامههای توسعه شهری قم، نقش اماکن مذهبی خصوصاً حرم حضرت معصومه(س) و مسجد جمکران در توسعه شبکه معابر درون شهری و برون شهری قم، نقش اماکن مذهبی خصوصاً حرم حضرت معصومه(س) و مسجد جمکران در توسعه کاربری مسکونی شهر قم) به سمت زیاد و خیلی زیاد متمایل است.
گردشگری مذهبی به عنوان زیر مجموعه گردشگری فرهنگی می‌تواند به عنوان یک واقعیت اجتماعی و فرهنگی کمک بسیاری به توسعه پایدار گردشگری جامعه بنماید. بررسی قوانین بالا دستی از این لحاظ اهمیت دارد که در این اسناد برای توسعه شهرها طرح‌ها و برنامه‌هایی پیشنهاد شده و برای ابعاد مختلف این توسعه راهکارها و برنامه‌هایی ارائه می‌شود. یکی از این برنامه‌ها موضوع گردشگری و خصوصاً گردشگری مذهبی است که دولت به عنوان محور اصلی و هستۀ مرکزي و پیشران برنامههای توسعه می‌تواند موجبات توسعۀ صنعت گردشگري در ابعاد مختلف آن را فراهم آورد؛ به طوري که برنامه‌ها و طرح‌های دولت به طور مستقیم بیشترین تأثیر را بر ابعاد توسعۀ صنعت گردشگري دارد و در عین حال با تأثیرگذاري بر اماکن خدماتی و تولید خدمات گردشگری و مردمی می‌تواند به صورت غیرمستقیم در توسعه‌ي صنعت گردشگري کشور نیز نقش بازي کند.
نتایج پژوهش حاضر با نتایج مطالعه هادیانی و همکاران(1389) در مورد اثرات اقتصادی گردشگری در شهرهای مذهبی، ابراهیم زاده و همکاران(1390) در مورد جایگاه واقعی کارکردهای مذهبی فرهنگی گردشگری مذهبی شهر قم، احمدی شاپورآبادی و همکاران(1390) در مورد ظرفيت‌هاي توسعة گردشگري مذهبي-فرهنگي كلان شهر قم، مهدی زاده ملاباشی(1395) در مورد راهبردهای عملی برای برنامه‌ریزی رسانه و راه اندازی شبکه‌های اجتماعی با هدف رونق گردشگری مذهبی، عربشاهی و همکاران (1395) در مورد عوامل رفاهی مؤثر در گردشگری مذهبی شهر مشهد، موقرپاک و قربانی(1397) در مورد جایگاه گردشگري در روند توسعه، کالینز- کرینر (1999) در مورد تحولات و پیامدهای جغرافیای زیارت و جهانگردی، تالا و پادورین (2008) در مورد جنبه‌های مرتبط با گردشگری مذهبی، هاردان سلیمان و محمد (2011) در مورد عوامل مؤثر بر بازار گردشگری مذهبی، کارتال و همکاران (2015) در مورد پتانسیل‌های گردشگری مذهبی، شیند (2016) برنامه‌ریزی برای شهرنشینی در مناطق گردشگری مذهبی همخوانی دارد. در مجموع با توجه به تحقیقات و پژوهش‌های انجام شده می‌توان دریافت که با وجود قدمت، گردشگری مذهبی متأسفانه نتوانسته جایگاه واقعی خود را داشته باشد، هر چند در عصر حاضر یک روند روبه رشدی را طی می‌کند. بنابراین راهکارهای ذیل پیشنهاد می‌شود:
- در برنامههای سطح ملی و منطقهای به موضوع گردشگری مذهبی (قم) توجه شود و به موضوع گردشگری مذهبی در برنامههای توسعه شهری قم توجه بیشتری شود.
- امکانات و تسهیلات اماکن مذهبی خصوصاً حرم حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمکران برای هر چه بیشتر شدن جریان‌ها و تقاضاهای گردشگری تقویت شود تا زمینه لازم برای توسعه اجتماعی، اقتصادی و فضایی شهر را فراهم آورد.
- جایگاه گردشگری مذهبی در دیگر شهرهای مذهبی ایران و همچنین در طرح‌های توسعه شهری در سطوح ملی، منطقهای و محلی هم مورد مطالعه قرار‌گیرد و دولت به عنوان محور اصلی برنامههای توسعه، توجه ویژه‌ای به توسعۀ صنعت گردشگري مذهبی نماید.
- در کنار بخش گردشگری، به صورت مجزا در برنامههای توسعه، بخشی به عنوان گردشگری مذهبی و زیارت اختصاص یابد تا به صورت شفاف و ویژه به مسئلۀ گردشگری قم و شهرهای زیارتی بپردازد.
ابراهیم‌زاده، عیسی و شمس الله کاظمی‌زاد و محمد اسکندری‌ثانی (1390) برنامه‌ریزی استراتژیک توسعۀ گردشگری، با تأکید بر گردشگری مذهبی، مورد مطالعه: شهر قم، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 76، صص 41-115.
احمدی شاپورآبادی، محمدعلی و احمد سبزآبادي (1390) تحليلي بر ظرفيت هاي توسعة گردشگري مذهبي-فرهنگي كلان شهر قم، فصلنامة مطالعات ملي، 12 (2)، صص 112-83.
امینی، محمد تقی و محمد مهدي پرهیزگار و اصغر ابوالحسنی و صمد خباز باویل، (1399) طراحی مدل رفتاري توسعۀ صنعت گردشگري ایران، با محوریت جذب گردشگران خارجی، فصلنامه علمی پژوهشی برنامه‌ریزي و توسعه گردشگري، 9 (2).
بزازان، فاطمه و فهیمه آزاددانا (1397). اثرات اقتصادی ورود گردشگران داخلی به قم (رویکرد داده ستانده دومنطقه‌ای)، برنامه‌ریزی و توسعه گردشگری، 7 (25)، 24-8. doi: 10.22080/jtpd.2018.199
بزازان، فاطمه و مهناز اسماعیلی و فرشته فارسی (1399) اثرات اقتصادي ورود گردشگران داخلی به استان خراسان رضوي، فصلنامه علمی پژوهشنامه اقتصادی، 20 (76)، صص 80-55.
حسینی پور، سید احسان (1395) بررسی عوامل کشش و رانش مؤثر بر نیت سفر گردشگري مذهبی و نحوه تأثیر آنها (شهر قم)، فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگري، 11 (36)، صص 124-109.
رهبر معظم انقلاب (1397) فراخوان برای تکمیل و ارتقاء الگوی پایه اسلامی ایرانی پیشرفت، دفتر رهبر انقلاب.
صادقی، علی و ولی اله نظری و محمد غلامی، و محمدامیر امراللهی (1401) تحلیل اثرات اقتصادی- اجتماعی گردشگری‌مذهبی در توسعۀ‌فضایی استان قم، دوفصلنامه مطالعات اجتماعی گردشگری، 10 (19)، صص 220-195.
ضیایی، محمود و داود عباسی کارجگان و غلامرضا کاظمیان و مهدی کروبی (1396) طراحی و تدوین الگوی سه بعدی مدیریت گردشگری شهر تهران، فصلنامه مطالعات مدیریت گردشگری، 12 ( 37)، صص 23-1.
عربشاهی، معصومه و امید بهبودی و روح اله شاه ابراهیمی (1395) شناسائی و رتبه بندي عوامل رفاهی موثر در گردشگري مذهبی در شهر مشهد مقدس با استفاده از تكنيكهاي تصميم گيري چند معياره ( (AHP، فصلنامه خراسان بزرگ، 7 (23)، صص 88-75.
فیروزجائیان، علي اصغر و ندا يوسفي و سيداحمد ميرمحمدتبار (1393) تحليل كاركردي گردشگري مذهبي در ايران (فراتحليلي از تحقيقات موجود)، مجلۀ برنامه‌ريزي و توسعه گردشگري، 3 (8)، صص 165-143.
مجلس شوراي اسلامی (1368) قانون پنج ساله برنامۀ اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسلامی ایران، 1368- 1372.
مجلس شوراي اسلامی (1374) قانون پنج سالۀ برنامۀ دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسلامی ایران، 1374-1378.
----------------- (1379) قانون پنج سالۀ برنامۀ سوم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسلامی ایران، 1379-1383.
----------------- (1382) سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 .
----------------- (1384) قانون پنج سالۀ برنامۀ چهارم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوري اسلامی ایران، 1384-1388.
----------------- (1389) قانون برنامۀ پنج سالۀ پنجم توسعۀ جمهوري اسلامی ایران، 1394-1390.
----------------- (1395) قانون برنامۀ پنج سالۀ ششم توسعۀ جمهوري اسلامی ایران، 1400-1396.
مجلس شورای ملی، قانون برنامه اول تا برنامه پنجم توسعه قبل انقلاب.
موقرپاک، علی و فاطمه قربانی (1397) جایگاه گردشگري در امنیت ملی و روند توسعه کشورها (مطالعه موردي: کشور ایران)، فصلنامه فضای گردشگری، 7 (26).
مهدی زاده ملاباشی، تورج (1395) طراحی الگوی برنامه‌ریزی رسانه‌ای میتنی بر گردشگری مذهبی در ایران (مورد مطالعه آذربایجان)، رساله دکتری، دانشگاه بین المللی امام رضا علیه السلام، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه فرهنگ و ارتباطات. مشهد.
مهندسین مشاور شرق آیند (1393) مطالعه برنامه آمایش استان قم، سند نهایی برنامه آمایش استان قم، جلدهای 3 و 8 و 10و 18 و 27 و 33 و 35، معاونت برنامه‌ریزی و اشتغال، استانداری قم، آبان.
هادیانی، زهره و محسن احدنژاد روشنی و شمس الله کاظمی زاد (1389) بررسی اثرات اقتصادی گردشگری در شهرهای مذهبی، موردشناسی: کلان شهر قم، مجموعه مقالات چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام، زاهدان، ایران.
هیأت دولت جمهوری اسلامی ایران (1399) سند راهبردی توسعه گردشگری.
Božic, Sanja; Spasojević, Bojana; Vujičić, Miroslav D.; and Stamenkovic, Igor (2016) "Exploring The Motives Of Religious Travel By Applying The AHP Method – The Case Study Of Monastery Vujan (Serbia) International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, 4 (4): 1-17.
Collins-Kreiner, Noga (1999). Pilgrimage Holy Sites: A Classification of Jewish Holy Sites in Israel. Journal of Cultural Geography, 18 (2): 57–78. doi:10.1080/08873639909478304.
Conference proceedings, 9th Advances in Hospitality and Tourism Marketing and Management (AHTMM) Conference, Portsmouth, UK.
Durán-Sánchez, Amador, José Álvarez-García, María De la Cruz Del Río-Rama, and Cristiana Oliveira. (2018). Religious Tourism and Pilgrimage: Bibliometric Overview, Religions, 9 (9): 249. https://doi.org/10.3390/rel9090249.
Fang, Wei-Ta (2020) Tourism in Emerging Economies: The Way We Green, Sustainable, and Healthy, Springer Nature Singapore Pte Ltd.
Hardan Suleiman, Jafar Subhi and Mohamed, Badaruddin (2011) Factors Impact on Religious Tourism Market: The Case of the Palestinian Territories, International Journal of Business and Management, 6 (7): 254-260.
Kartal, Burak; Tepeci, Mustafa and Atlı, Hakan (2015) Examining the religious tourism potential of Manisa Turkey with a marketing perspective, Tourism Review, 70 (3): 214 – 231.
Rinschede, Gisbert (1992) Forms of religious tourism, Annals of Tourism Research, 19 (1): 51-67.
Shinde, Kiran A. (2017) Planning for urbanization in religious tourism destinations: insights from Shirdi, India, Planning Practice and Research 32 (2): 132-151
Štefko, Róbert; Kiráľová, Alžbeta & Mudrík, Martin. (2015) Strategic Marketing Communication in Pilgrimage Tourism, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 175: 423 – 430.
Tala, Madalina Lavinia and Padurean, Ana Mihaela (2008) Dimensions of religious tourism. Amfiteatru Economic, 10 (Special 2): 242 - 253.
Vargas-Sánchez, Alfonso (2019) Halal tourism through the perspectives of the new generation in the UAE. 9th Adavances in Hospitality and Torism Marketing and Managment Conference. Conference Proceding.
[1] 1. این مقاله برگرفته از رساله دکتری علی نجات ترکمان با عنوان «نقش پذیری گردشگری مذهبی در نظام برنامه‌ریزی شهر قم» است که با راهنمایی مشترک اسماعیل علی اکبری و سیدمهدی موسی‌کاظمی در گروه جغرافیا دانشگاه پیام نور انجام یافته است.
[2] * استاد گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران aliakbari@pnu.ac.ir
** نویسنده مسئول: دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران moosa_ka@pnu.ac.ir
*** دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران a_torkaman@pnu.ac.ir
[3] . Fatima
[4] . Vrindavan
[5] . El Camino
[6] . Santiago de Compostela
[7] . Collins-Kreiner
[8] . Tala, and Padurean
[9] . Hardan Suleiman & Mohamed
[10] . Kartal
[11] . Shinde
[12] . Shirdi,
[13] . Božic
[14] . Vujan
[15] . Durán-Sánchez
[16] . Web of Science
[17] . Vargas-Sánchez
[18] . Fang