کد مقاله : 1403082948628 بازدید : 7 صفحه: 109 - 125

نوع مقاله: پژوهشی

تبیین عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری اجتماعی بافت¬های فرسوده در شهرهای ایرانی- اسلامی (مورد پژوهی: منطقه 12 تهران)

محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی

سینا غیورانه ^{1
*} , حسین کلانتری خلیل آباد ² , صبا جهانگیر ³

1 - دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی، واحد آیت الله آملی، دانشگاه آزاد اسلامی، مازندران، ایران
2 - استاد گروه شهرسازی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی، جهاددانشگاهی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه شهرسازی، واحد آیت الله آملی، دانشگاه آزاد اسلامی، مازندران، ایران

تاریخ دریافت : 1403/09/04 تاریخ پذیرش : 1404/05/27 تاریخ انتشار : 1404/07/15

کلید واژه: زیست‌پذیری, زیست‌پذیری اجتماعی, تعلق مکانی, بافت فرسوده, منطقه 12 تهران,

چکیده مقاله :

امروزه، شهرها مکان اصلی کار و زندگی بخش عمدۀ بشر شده‌اند، به‌طوری که بیش از 50% از جمعیت 7 میلیارد نفری جهان در شهرها زندگی می‌کنند. از این رو، توجه به کیفیت زندگی، شرایط، امکانات و نیازهای ساکنان شهرها، مسئله‌ای حیاتی است. نظر به مشکلات متعدد شهرها، رویکردهای مختلفی برای ارتقاء و بهبود شرایط زندگی در آنها پیشنهاد و مطرح شده است که زیست‌پذیری شهری یکی از آنها است. امروزه زیست‌پذیری در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته به‌عنوان یک اصل راهنما در چارچوب گفت‌مان پایداری در سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی شهری گسترش پیدا کرده است. پژوهش حاضر با هدف تبیین عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری اجتماعی بافت‌های فرسوده در شهرهای ایرانی- اسلامی تدوین شد. مطالعه حاضر ازنظر هدف، کاربردی و ازنظر روش توصيفی است. جامعه آماری پژوهش را ساکنان منطقه 12 شهر تهران تشکیل میداد، حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 373 نفر برآورد گردید. روایی ابزار تحقیق با استفاده از مدل تحلیل عاملی تأییدی و پایایی آن با استفاده از آلفای کرونباخ محاسبه شده است. تجزیه ‌وتحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزارهای SPSSو SMART PLS با روش آمار توصیفی و مدل‌سازی معادلات ساختاری انجام شد. یافتهها نشان داد که مشارکت، امنیت اجتماعی، همبستگی و تعاملات اجتماعی و تعلق مکانی بر زیست‌پذیری اجتماعی تأثیر مثبت و معناداری دارد. از بین متغیرهایی مورد بررسی متغیر تعلق مکانی با ضریب مسیر 258/0 دارای بیشترین تأثیر بر زیست‌پذیری اجتماعی بود.

چکیده انگلیسی:

Explaining the Factors Affecting the Social Livability

of Dilapidated Urban Areas in Islamic Iranian Cities

(Case Study: District 12, Tehran)

Sina Ghayuraneh*

Hossein Kalantari Khalilabad **

Saba Jahangir***

Today, cities have become the main place of working and living for most of the people, so that more than 50% of the world's 7 billion people live in cities. Therefore, paying attention to the quality of life, conditions, facilities, and needs of city residents is a vital issue. Given the numerous problems of cities, various approaches have been proposed and put forward to promote and improve living conditions, of which urban livability is one of them. Today, livability has spread in most developed countries as a guiding principle within the framework of the sustainability discourse in urban policymaking and planning. The present study was developed with the aim of explaining the factors affecting the social livability of dilapidated urban areas in Islamic Iranian cities. This study is applied in terms of purpose and descriptive in terms of method. The statistical population of the study consisted of residents of District 12 of Tehran, and the sample size was estimated to be 373 people using the Cochran formula. The validity of the research tool was calculated using the confirmatory factor analysis model and its reliability was calculated using Cronbach's alpha. Data analysis was performed using SPSS and SMART PLS software with descriptive statistics and structural equation modeling. The findings showed that participation, social security, solidarity, and social interactions, and spatial belonging have a positive and significant effect on social livability. Among the variables studied, the spatial belonging variable with a path coefficient of 0.258 had the greatest effect on social livability.

Keywords: livability, social livability, spatial belonging, dilapidated texture, District 12 of Tehran.

Introduction

According to the World Cities Report published by the United Nations in 2020, urbanization will continue to be a driver of global growth and a basis for poverty, unemployment, inequality, climate change and other global challenges we face (Xiao et al., 2022: 145) Unplanned and improper management and the emergence of socio-economic and environmental problems in today's cities have led to a decrease in living standards and, consequently, a decrease in the sustainability and livability of cities, which has placed attention to livability indicators as the key to solving many urban issues and problems at the forefront of planning (Karbasi and Kargar,1402: 19) In general, today, the lack of attention to human and social needs in urban planning and management creates significant obstacles to improving the quality of life and satisfaction of residents (Hekmat-Niya et al., 1400: 32). In this regard, the concept of livability as a new approach to improving the quality of life has been on the agenda of urban planners and managers. This concept has played an important role in urban planning and development, however, this concept is fluid and has been used in various situations (Kashef, 2023: 242).

District 12 of Tehran is no exception to this rule, as this area has begun its downward trend since the mid-20th century. The decrease in population in the neighborhoods of the city's initial cores and the movement of the population towards the outer layers are among the most important challenges it has faced. As the population of this region has decreased from 343,633 people in 1979 to 241,831 people in 2016, which shows a negative growth rate of -14.1 percent (Statistical Center of Iran, 2016). The problems mentioned on the one hand and the tendency to develop and invest in the suburbs and outer layers of the city for various reasons, including cheap land and housing prices, ecological attractions such as clean and healthy air, etc., on the other hand, have caused a decline in the quality of life, a decrease in vitality, a decrease in livability and a decrease in the prosperity of social life, and physical and functional deterioration in this region (Zare et al., 1400: 800). The aforementioned conditions are the product of macro factors, forces and processes outside the boundaries of Region 12 and its neighborhoods and even outside Tehran, such as general urban management policies, the national role of commercial areas and axes (Salehi et al., 1401: 86). Considering the above issues, the initial research question is “What factors affect social livability in the worn-out fabric of District 12 of Tehran?”

Research Method

This study is applied in terms of purpose and descriptive in terms of method. Documentary and field methods were used to collect data. The statistical population of the study consisted of citizens living in District 12 of Tehran, whose number is 241,831 people. The sample size was estimated to be 373 people using the Cochran formula. The sampling method was simple random sampling. A questionnaire was used to collect field data. The reliability of the questionnaire was measured by calculating Cronbach's alpha and calculating the composite reliability coefficient (cr). The value of Cronbach's alpha and the composite reliability coefficient for each variable are between zero and one, and if the value obtained is higher than 0.7, the questionnaire has appropriate reliability. The results of the value of Cronbach's alpha and composite reliability of the questionnaire confirm the appropriate reliability of the questionnaire used. In this study, structural equation modeling in the PLS software environment was used to analyze the data.

Research findings

Regarding the effect of participation on social livability, the results indicate that the value of the T-statistic obtained is equal to 2.134, so that this value is greater than 1.96. Also, the path coefficient obtained is equal to (β=0.158), since the path coefficient obtained is positive, this effect is direct.

Regarding the effect of social security on social livability, the results indicate that the value of the T-statistic obtained is equal to 2.607, so that this value is greater than 1.96. Also, the path coefficient obtained is equal to (β=0.207), since the path coefficient obtained is positive, this effect is direct. So it can be said that social security has a positive and significant effect on social livability.

Regarding the effect of solidarity and social interactions on social livability, the results indicate that the value of the T-statistic obtained is equal to 2.604, so that this value is greater than 1.96. Also, the path coefficient obtained is equal to (β=0.216), since the path coefficient obtained is positive, this effect is direct. So it can be said that solidarity and social interactions have a positive and significant effect on social livability. Regarding the effect of place attachment on social livability, the results indicate that the value of the T-statistic obtained is equal to 4.602, so that this value is greater than 1.96. Also, the path coefficient obtained is equal to (β=0.258), since the path coefficient obtained is positive, this effect is direct. So it can be stated that place attachment has a positive and significant effect on social livability.

Conclusion

The findings of this study showed that in relation to the impact of participation on social livability, the results confirmed that the path coefficient obtained was equal to (β=0.158), considering the path coefficient obtained, the impact coefficient is evaluated as moderate. In explaining the results of this section, it can be stated that the issue of people's and citizens' participation in the economic and social development of cities has been considered in urban development studies and planning for several decades.

Regarding the effect of social security on social livability, the results indicated that the effect of social security on the promotion of social livability was confirmed. The path coefficient obtained was 0.207, and according to the path coefficient obtained, this effect is assessed as moderate. In explaining the results of this section, it can be stated that if worn-out structures gradually deteriorate on a large scale, they will become unsafe and crime-prone areas. If these areas are not addressed properly, due to poor design and even undesirable lighting, it will create problems for residents that may ultimately lead to leaving the structure. Therefore, in order to increase livability in terms of security, it is possible to widen the passages and construct appropriate lighting for them.

Regarding the effect of solidarity and social interactions on social livability, the results indicate that solidarity and social interactions have a positive and significant effect on social livability, considering the value of the path coefficient, which is equal to 0.216, this effect is assessed as moderate. Regarding the effect of place belonging on social livability, the results indicate confirmation of the hypothesis, and considering the value of the path coefficient obtained, this effect is assessed as moderate. A sense of belonging to a place is a higher level of a sense of place that leads to high-quality environments and humans consider themselves part of it and respect it. Place belonging means that people define themselves with the help of the place where they were born and grew up. This connection affects people in a deep and lasting way, and the memory of place strengthens human identity and power.

Reference

Kashef, M. (2023) Urban livability across disciplinary and professional boundaries. Frontiers of Architectural Research, 5(2), 239–253. https: //doi.org/10.1016/j.foar.2016.03.003

Zhu, Y., & Du, R. (2024) Evaluating the impact of urban landscape elements on the sense of security and local belonging-case study: Tongdejie, China. Frontiers in Environmental Science, 12, 1340394. https: //doi.org/10.1016/S0169-2024(02)00232-3

Aulia, D. N., & Marpaung, B. O. (2025) Assessment of Livability factors as an Adaptation of Settled Behavior to Improve Sustainable Housing. Future Cities and Environment, 11. https: //cspub-fce-submission.org/index.php/fce/article/view/54

Long, Y., Wu, Y., Huang, L., Aleksejeva, J., Iossifova, D., Dong, N., & Gasparatos, A. (2024) Assessing urban livability in Shanghai through an open source data-driven approach. npj Urban Sustainability, 4(1), 7. https: //www.nature.com/articles/s42949-024-00146-z

Daviran, E. (2024) The Functional Effect of Public Spaces in the Stability of the Sense of Place Belonging the Case Study: Public Spaces in the Central Texture of Zanjan City. Sustainable city, 7(1), 97-115. https: //doi.org/10.22034/jsc.2024.432435.1756

Jodder, P. K., Hossain, M. Z., & Thill, J. C. (2025) Urban Livability in a Rapidly Urbanizing Mid-Size City: Lessons for Planning in the Global South. Sustainability, 17(4), 1504. https: //doi.org/10.3390/su17041504

Zhan, D., Kwan, M. P., Zhang, W., Fan, J., Yu, J., & Dang, Y. (2018) Assessment and determinants of satisfaction with urban livability in China. Cities, 79, 92-101. https: //doi.org/10.1016/j.cities.2018.02.025

* Corresponding Author: Ph.D Student, Urban Planning Department, Ayatollah Amoli Branch, Islamic Azad University, Mazandaran, Iran.

S.gh1375@yahoo.com

** Professor of the Department of Urban and Regional Planning and Management, Insitute for Humanities and Social Studies in ACECR, Tehran, Iran.

H_kalantari2005@yahoo.com

*** Assistant Professor, Urban Planning Department, Ayatollah Amoli Branch, Islamic Azad University, Mazandaran, Iran.

saba.jahangir@yahoo.com

منابع و مأخذ:

آسیابانی پور، الهام و علی پناهی و حسن احمد زاده (1400) سنجش و ارزیابی بعد عینی زیست‌پذیری شهری در مناطق دهگانۀ کلانشهر تبریز. پژوهشهای جغرافیای انسانی. 53 (2)، صص 545-565.
https: //doi.org/10.22059/jhgr.2020.286057.1007981.
احمدی، مصطفی و صدرالدین متولی و غلامرضا جانباز قبادی و سارا غلامی (1403) شناسایی عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری بافت‌های فرسوده (محدوده مورد‌ مطالعه: بافت فرسوده منطقه 1 شهر ساری)، نشریه جغرافیا، 11 (42)، صص 930-945.
https: //doi.org/10.22034/jgeoq.2023.213674.2265.
اکبری، نعمت اله و رومینا مویدفر و فرزانه میرزایی (1396) تحليل زيست‌پذيري در بافت فرسوده شهر اصفهان با تاکيد بر استراتژي توسعه شهري. فصلنامه اقتصاد و مدیریت شهری، 6 (1)، صص 33-50.
https: //dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23452870.1396.6.21.3.0.
بیرانوند، مسلم و حیدر جهانبخش (1401) افزایش زیست‌پذیری بافت‌های فرسوده شهری از طریق اعمال برنامه‌ های راهبردی مداخله گر بوم‌گرا، پژوهش موردی: شهر خرم آباد، نشریه پژوهش¬های بوم شناسی، 13 (3)، صص 1-22.
https: //doi.org/10.30473/grup.2021.46793.2371.
پیری، فاطمه و سعید ملکی و زهرا عابدی (1400) شناسایی عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری شهری با رویکرد مدل‌سازی ساختاری- تفسیریISM (نمونه موردی: شهر ایلام).. جغرافیا و توسعه ناحیه ای، 19 (1)، صص 53-87.
https: //doi.org/10.22067/jgrd.2021.48827.0.
پوراحمد، احمد و یعقوب ابدالی و سارا الله قلی پور (1399) تحلیل فضایی آثار حکمروایی مطلوب بر زیست‌پذیری شهری؛ مطالعة موردی: کانون‌های جرم‌خیز مناطق 11 و 12 شهر تهران. برنامه ریزی فضایی، 10 (2)، صص 83-104.
https: //dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22287485.1399.10.2.5.3.
حسنی میانرودی، نسیم (1402) رویکرد ادراک حسی محیط و میزان اثر گذاری آن در ایجاد حس تعلق، حس مکان و دل‌بستگی مکانی، کنفرانس ملی شهرسازی و معماری دانش بنیان. https: //sid.ir/paper/1082904/fa حکمت نیا، حسن و میرنجف موسوی و نوبخت سبحانی، و سینا سلمان زاده (1400) تأثیر آسیب های اجتماعی بر زیست‌پذیری در فضاهای شهری (مطالعه موردی: شاهین دژ). پژوهش های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 9 (1 )، صص 29-50.
https: //doi.org/10.22059/jurbangeo.2021.301572.1273.
حیدری، محمدتقی (1397). واکاوی تیپولوژیک رویکرد زیست‌پذیری در بافت‌های فرسوده شهری (مطالعة موردی: بافت فرسودة بخش مرکزی شهر زنجان).، مجله جغرافیای اجتماعی شهری، 5 (1)، صص 10- 25.
https: //dor.isc.ac/dor/20.1001.1.26457784.1397.5.1.6.8.
حسین¬زاده، رباب؛ صفرعلی¬زاده، اسماعیل؛ خبازی، حسین. (1400). سنجش زیست‌پذیری محلات شهری در راستای توسعه پایدار از دیدگاه شهروندان، موردمطالعه: محله شهر کهنه و شهرک سیدمرتضی-کاشمر. فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 40 (10)، صص 120-133.
https: //dorl.net/dor/20.1001.1.20087845.1400.10.40.8.6.
خزاعی نژاد، فروغ، سلیمانی مهرنجانی، محمد، و زنگانه، احمد. (1397). ارزیابی زیست‌پذیری محله های منطقه 12 شهر تهران. جغرافیا و توسعه فضای شهری، 5 (1 (پیاپی 8) )، صص 45-70.
https: //dor.isc.ac/dor/20.1001.1.25383531.1397.5.1.3.6.
زارع، الهام و آرش ثقفی اصل و مهسا فریدی ثانی (1400) تحلیل زیست‌پذیری در بخش مرکزی شهر تهران (مورد مطالعه: منطقه 12). مطالعات برنامه ریزی سکونت‌گاه‌های انسانی (چشم انداز جغرافیایی)، 16 (4)، صص 799-821.
https: //journals.iau.ir/article_676990.html.
زیاری، کرامت اله و احمد حاتمی و ابولحسن صفرپور (1400) ارزیابی ابعاد و مولفه های زیست‌پذیری در نواحی شهری با رویکرد توسعه پایدار ( نمونه موردی نواحی شهر خرم آباد. فصلنامه چشم انداز شهرهای آینده. ۲ (۲)، صص 33-50.
http: //jvfc.ir/article-1-100-fa.html.
زیاری، کرامت اله؛ حاتمی، احمد؛ مصباحی، سحر؛ عاشوری، حسن. (1398). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مولفه¬های زیست‌پذیری شهرهای کوچک در راستای توسعه پایدار نمونه موردی: بندر دیلم. فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی منطقه ای، 9 (4)، صص 569-586.
https: //dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1398.9.4.7.7.
زین العابدین زاده، سمیه و بختیار عزت پناه وکریم حسین زاده دلیر (1402) ارزیابی مؤلفه‌های مؤثر بر حس تعلق مکانی با رویکرد شهر شاد مطالعه موردی: کلان‌شهر ارومیه. مجله شهر پایدار, 6 (2)، صص 21-37.
https: //doi.org/10.22034/jsc.2023.375310.1672.
صالحی معوا، فاطمه و سیدمهدی خاتمی و احسان رنجبر (1401) تحلیل و مقایسه میزان رویدادمداری فضاهای عمومی شهری مورد مطالعه: منطقه 12 شهر تهران. باغ نظر، 19 (106 )، صص 85-98.
https: //doi.org/10.22034/bagh.2021.269717.4780.
کرباسی، امین و بهمن کارگر (1402) تبیین ابعاد اجتماعی زیست‌پذیری در سکونت‌گاه‌های غیررسمی (مطالعه موردی: محله کشتارگاه). نشریه جغرافیا و آینده پژوهی منطقه‌ای، 1 (2)، صص 17-32.
https: //doi.org/10.30466/grfs.2023.54897.1019.
مرادپور، نبی، و کرامت اله زیاری (1401) تحلیل فضایی-زمانی جرایم سرقت در منطقه 12 شهر تهران. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی (علوم جغرافیایی)، 22 (65 )، صص 103-117.
http: //dx.doi.org/10.52547/jgs.22.65.103.
نوروزی، نسترن و علیرضا شیخ الاسلامی . محمد جلیلی (1402) زیست‌پذیری در شهر و پیراشهر مسجد سلیمان، نشریه توسعه فضاهای پیراشهری، 5 (1)، صص 203-216.
https: //doi.org/10.22034/jpusd.2023.354132.1224.
Altrock, U. (2022). Urban livability in socially disadvantaged neighborhoods: The experience of the German program “socially integrative city”. Frontiers of Architectural Research, 11 (5), 783-794. https: //doi.org/10.1016/j.foar.2021.12.006.
Aulia, D. N., & Marpaung, B. O. (2025). Assessment of Livability factors as an Adaptation of Settled Behavior to Improve Sustainable Housing. Future Cities and Environment, 11. https: //cspub-fce-submission.org/index.php/fce/article/view/54.
Badland, H., Villanueva, K., Alderton, A., Davern, M., & Goldfeld, S. (2019). An urban neighbourhood framework for realising progress towards the New Urban Agenda for equitable early childhood development. Children's geographies, 21 (6), 1087-1105. https: //doi.org/10.1016/j.habitatint.2021.102502.#3 Daviran, E. (2024). The Functional Effect of Public Spaces in the Stability of the Sense of Place Belonging the Case Study: Public Spaces in the Central Texture of Zanjan City. Sustainable city, 7 (1), 97-115. https: //doi.org/10.22034/jsc.2024.432435.1756.#3 Fu, X., Adejoke, A. B., Salaripour, A., Zali, N., & Reihani, Z. S. (2024). Does Urban Livability Lead to Place Attachment and Behavioural Intentions? Case Study: Isfahan City. Environment and Urbanization ASIA, 15 (1), 156-174. https: //doi.org/10.22059/jurbangeo.2024.276471.1063.
Jodder, P. K., Hossain, M. Z., & Thill, J. C. (2025). Urban Livability in a Rapidly Urbanizing Mid-Size City: Lessons for Planning in the Global South. Sustainability, 17 (4), 1504. https: //doi.org/10.3390/su17041504.
Kashef, M. (2023). Urban livability across disciplinary and professional boundaries. Frontiers of Architectural Research, 5 (2), 239–253. https: //doi.org/10.1016/j.foar.2016.03.003.#3.
Liang, X., Yaolin, L., Tianqi, Q. (2022). Livability Assessment of Urban Communities considering the Preferences of Different Age Groups, Complexity, 1 (4)., 1-15. https: //doi.org/10.1155/2020/8269274.
Long, Y., Wu, Y., Huang, L., Aleksejeva, J., Iossifova, D., Dong, N., & Gasparatos, A. (2024). Assessing urban livability in Shanghai through an open source data-driven approach. npj Urban Sustainability, 4 (1), 7. https: //www.nature.com/articles/s42949-024-00146-z.
Mouratidis, K., De Vos, J., Yiannakou, A., & Politis, I. (2023). Sustainable transport modes, travel satisfaction, and emotions: Evidence from car-dependent compact cities. Travel behaviour and society, 33, 100613. https: //doi.org/10.1016/j.tbs.2023.100613.
Newton, P. W. (2018). Liveable and sustainable? Socio-technical challenges for twenty-first-century cities. Journal of Urban Technology, 19 (1), 81-102. https: //doi.org/10.1016/j.futures.2018.05.010.
Tan, M., Zhao, H., Li, G., & Qu, J. (2020). Assessment of potentially toxic pollutants and urban livability in a typical resource-based city, China. Environmental Science and Pollution Research, 27 (15), 18640-18649. https: //doi.org/10.1007/s11356-020-08182-9.
Xiao, Y., Lan, G., Ou, Y., Zhang, L., & Xia, J. (2023). Impact of urbanization on the spatial and temporal evolution of the water system pattern: A study of the Wuhan metropolitan area in China. Ecological Indicators, 153, 110408. https: //doi.org/10.1016/j.ecolind.2023.110408.
Yang, C., Guo, W., Zhang, C., Cui, A., Li, X., Zhao, T., ... & Wu, G. (2022). Characteristics and trends of hillside urbanization in China from 2007 to 2017. Habitat International, 120, 102502. https: //doi.org/10.1016/j.habitatint.2021.102502.
Zhan, D., Kwan, M. P., Zhang, W., Fan, J., Yu, J., & Dang, Y. (2018). Assessment and determinants of satisfaction with urban livability in China. Cities, 79, 92-101. https: //doi.org/10.1016/j.cities.2018.02.025.
Zhu, Y., & Du, R. (2024). Evaluating the impact of urban landscape elements on the sense of security and local belonging-case study: Tongdejie, China. Frontiers in Environmental Science, 12, 1340394. https: //doi.org/10.1016/S0169-2024 (02)00232-3.

متن کامل:

فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»

شماره پنجاه و هشتم، زمستان 1403: 32-1

تاريخ دريافت: 04/09/1403

تاريخ پذيرش: 27/05/1404

نوع مقاله: پژوهشی

تبیین عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری اجتماعی بافتهای فرسوده در شهرهای ایرانی- اسلامی

(مورد پژوهی: منطقه 12 تهران)

سینا غیورانه¹

حسین کلانتری خلیل‌آباد ²

صبا جهانگیر³

چکیده

واژگان کلیدی: زیست‌پذیری، زیست‌پذیری اجتماعی، تعلق مکانی، بافت فرسوده، منطقه 12 تهران

مقدمه

براساس گزارش شهرهای جهانی که توسط سازمان ملل متحد در سال 2020 انتشار یافته است شهرنشینی همچنان محرک رشد جهانی خواهد بود و زمینهای برای فقر، بیکاری، نابرابری و تغییرات آب و هوایی و سایر چالشهای جهانی که با آنها روبرو هستیم، خواهد بود ((Xiao et al, 2023: 145. نداشتن برنامه و عدم مدیریت صحیح و ظهور مشکلات اجتماعی اقتصادی و زیست‌محیطی در شهرهای امروزی منجر به کاهش استانداردهای زندگی و به تبع آن کاهش پایداری و افت زیست‌پذیری شهرها شده است که توجه به شاخص‌های زیست‌پذیری به‌عنوان شاه‌کلید حل بسیاری از مسائل و مشکلات شهری در سطر اول برنامهریزیها قرار داده است (کرباسی و کارگر، 1402: 19).

به‌طور کلی امروزه عدم توجه به برنامه‌ریزی و مدیریت شهری به نیازهای انسانی و اجتماعی، موانع مهمی را برای ارتقاء کیفیت زندگی و رضایت ساکنان ایجاد میکند با توجه به درصد بالای فقر و تعداد زیاد جمعیت در سکونت‌گاه‌های شهری، کیفیت زندگی در این سکونت‌گاه‌ها به یک موضوع اساسی تبدیل شده است. این در حالی است که کیفیت زندگی به‌عنوان یکی از شاخص‌های اصلی توسعه پایدار شهری مورد توجه قرار گرفته است (حکمتنیا و همکاران، 1400: 32).

در این راستا مفهوم زیست‌پذیری به‌عنوان رویکردی نوین در جهت بهبود وضعیت کیفیت زندگی در دستور کار برنامهریزان و مدیران شهری قرار گرفته است. این مفهوم نقش مهمی در برنامه‌ریزی و توسعه شهری داشته است با این‌حال این مفهوم سیال است و در موقعیت‌های مختلفی به‌کار رفته است (Kashef, 2023: 242). «احداث و ایجاد شهرهای زیست‌پذیر و قابل سکونت یکی از اهداف پایهای در راستای توسعه پایدار شهری است از این‌رو زیست‌پذیری شهری موضوعی است که در تمامی جنبههای فرایند شهرنشینی باید مورد توجه قرار بگیرد (Mouratidis, 2020: 267)».

زیست‌پذیری شهری مناسب‌ترین زمینه برای مطالعه و بررسی وضعیت زیست و افزایش سرزندگی و شور و هیجان در محلات شهری است. چرا که محصول عملکرد مناسب و مطلوب سیستم‌های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، محیطی و مدیریتی شهر، سرانجام در زیست‌پذیری شهری خود را نشان میدهد که تاکید آن بر مفاهیمی چون سرزندگی، حس تعلق به مکان، کیفیت زندگی و به‌طور کلی تاکید بر بعد انسانی است (Yang et al, 2022: 3).

یکی از جنبههای حائز اهمیت که هم علت و هم معلول بسیاری از معضلات شهری بوده و به‌ویژه در دهههای اخیر در مرکز توجهات زیست‌پذیری قرار گرفته است، موضوع زیست‌پذیری بافت‌های فرسوده شهری بوده است (وجود شهر کهن در دل شهر امروزین) (‌پور‌احمد و همکاران، ۱۳۹9: 8۳).

زیرا چنین بافتهایی در بستر استمرار خود؛ زلزله‌ای خزنده و خاموش به حساب می‌آید و با شدت یافتن ضرب‌آهنگ تغییر فضایی- کالبدی شهرها؛ اغلب سبب افت منزلت‌های اجتماعی؛ نابه‌سامانی در سازمان فضایی- کالبدی، زوال اقتصادی و ناکارآمدی زیست محیطی آن گردیده است (احمدی و همکاران، 1403: 937).

در عین حال این هستههای ارزشمند شهر، فضاها و مکان‌های همگانی برجسته‌ای هستند که سامان‌بخشی کیفیات محیطی آنها می‌تواند نماد سامان‌بخشی و سرزندگی تمامیت شهر یا هر نوع باهمستان دیگر باشد (بیرانوند و جهانبخش، 1401: 3).

ایده زیست‌پذیری در مناطق فرسوده و مسئله دار شهری به دنبال حل مشکلات فرسودگی شهری از طریق به‌سازی مناطق محروم و در حال اضمحلال شهرها بوده و با طرح مباحث گسترده‌تری همچون ارتقاء کیفیت زندگی به‌خصوص برای کسانی که در محلات فقیر‌نشین و ناکارآمد شهری زندگی می‌کنند، سرو‌کار دارد (اکبری و همکاران، 1396: 12).

کلان‌شهر تهران از جمله شهرهاي تاریخی ایران محسوب می‌شود که وجود بافت‌هاي فرسوده در نواحی مرکزي و حاشیه‌اي شهر، سبب ناکارآمدي مراکز شهري و بروز مسائل عمده‌اي در نظام کالبدي- کارکردي آنها شده است. این شهر با پیشینه‌اي بسیار قدیمی و با جایگاهی بسیار مؤثر و استراتژیک (به‌عنوان پایتخت) در کشور داراي مرکز شهري قدیمی، فرسوده، تاریخی، قدرتمند، و داراي ماهیت و ارزش سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بسیار با اهمیتی است که تمام تحولات و تغییرات این مرکز مهم در کل شهر قابل احساس و نفوذ است. بخش مرکز شهر تهران از جمله منطقه 12 امروزه با مسائلی مانند آلودگی محیطی، کاهش منابع، عدم دست‌رسی مناسب به خدمات شهری، جرم، فقر، بدمسکنی و بافت‌های فرسوده مواجه‌اند که پیش از این افراد با آن روبه‌رو نبوده‌اند (مرادپور و زیاری، 1401: 110).

با این چالش‌های جدی، شاید راه‌کار مؤثر استفاده از ایده‌های زیست‌پذیری به‌ویژه در بافت‌های فرسوده در راستای ارتقای کیفیت سکونت برای این محدوده‌ها باشد. وجود مشکلاتی مانند، فرسودگی ساختمان‌ها، مشکلات ترافیکی، مشکلات اقتصادی، عدم دسترسی مناسب به خدمات شهری، آلودگی، پایین بودن امنیت اجتماعی و روانی و افزایش جمعیت در محدوده‌های فرسوده شهر تهران زیست‌پذیری این اجتماعات را روز به روز کاهش داده است. این‌گونه بافت‌ها مشکلات فراوانی را به‌وجود آورده و این دگرگونی عمل‌کردي باعث صدمه به پیشینۀ فرهنگی- اجتماعی و تاریخی محله‌ها شده و آنها را از جریان زندگی خارج و از پایداري و زیست‌پذیري دور کرده است (خزاعی نژاد و همکاران، 1397: 49).

منطقه 12 شهر تهران نیز از این قاعده مستثنی نبوده، به گونه‌ای که این منطقه از نیمه‌های قرن حاضر روند نزولی خود را آغاز کرده است. کاهش جمعیت در محله‌های هسته‌های آغازین شهر و حرکت جمعیت به سوی لایه‌های بیرونی‌تر از جمله مهم‌ترین چالش‌هایی است که با آن مواجه شده است. چنانکه جمعیت این منطقه از 343633 نفر در سال 1359 به 241831 نفر در سال 1395 کاهش یافته است که نرخ رشد منفی 14/1- درصدی را نشان می‌دهد. مشکلات ذکر شده از یک‌سو و تمایل به توسعه و سرمایه‌گذاری در حومه و لایه‌های بیرونی‌تر شهر به علل مختلف از جمله ارزانی قیمت زمین و مسکن، جاذبه‌های اکولوژیکی چون هوای پاک و سالم و... از سوی دیگر، باعث افت کیفیت زندگی، کاهش سرزندگی، افت زیست‌پذیری و کاهش رونق زندگی اجتماعی، زوال فیزیکی- کالبدی و کارکردی در این منطقه شده است (زارع و همکاران، 1400: 800).

شرایط مذکور محصول عوامل، نیروها و فرآیندهای کلان خارج از محدوده منطقه 12 و محله‌های آن و حتی خارج از شهر تهران همچون سیاست‌های کلی مدیریت شهری، نقش ملی پهنه‌ها و محورهای تجاری به‌ویژه بازار بزرگ تهران؛ و عوامل خرد؛ همچون شرایط و وضعیت درون محله‌های این منطقه (نظیر: مهاجرت، جرائم، بضاعت مالی اندک ساکنان، پایین بودن ارزش ملک، قدمت و کیفیت پایین و فرسودگی بناها، سکونت افراد و خانواده‌های با نژاد و آداب و رسوم مختلف و خارج کردن محله از یک‌دستی قبل و... است (صالحی و همکاران، 1401: 86). با توجه به موارد مطرح شده سؤالات آغازین پژوهش به شرح زیر است: چه عواملی بر زیست‌پذیری اجتماعی در بافت فرسوده منطقه 12 شهر تهران تأثیرگذار است؟

مبانی نظری و پیشینه تحقیق

نوروزی و همکاران (1402) پژوهشی با عنوان «زیست‌پذیری در شهر و پیراشهر مسجد سلیمان» به این نتیجه رسیدند که از مجموع روابط 2970، حدود 55 رابطه بدون تأثیر؛ 1195 رابطه دارای تأثیرگذاری کم؛ 1169 رابطه دارای تأثیرگذاری متوسط و درنهایت 606 رابطه دارای تأثیرگذاری قوی و بالا بوده است. از سوی دیگر نتایج نشان می‌دهد که پایداری زیست‌پذیری در شهر مسجدسلیمان و فضای پیرامونی آن بسیار نامناسب است. آسیابانی پور و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان «سنجش و ارزیابی بعد عینی زیست‌‌پذیری شهری در مناطق ده‌گانه‌ کلان‌شهر تبریز» به این نتیجه رسیدهاند که به‌طور کلی زیست‌پذیری شهر تبریز از حد متوسط پایین‌تر بوده است که مناطق 5 و2 به‌ترتیب با میانگین رتبه‌ای10/71 و 33/69 زیست‌پذیرترین و منطقه‌ی 7 با میانگین رتبه‌ای10/10 در رتبة آخر زیست‌پذیری در بین مناطق ده‌گانه قرار گرفته است. همچنین، از نظر شاخص‌های خدمات و زیرساخت‌های شهری، محیط شهری، اقتصاد شهری، مدیریت شهری، تاریخ شهری، و اجتماع شهری به‌ترتیب مناطق 2، 6، 2، 5، 8، و 5 در اولویت اول رتبه‌بندی و همچنین با توجه به نتایج آزمون کروسکال والیس، در سطح معنا‌‌داری 99 درصد مشخص شد بین مناطق ده‌گانه‌ی شهر تبریز از لحاظ مطلوبیت شاخص‌های زیست‌پذیری تفاوت معنا‌داری وجود داشته است. حسین زاده و همکاران (1400) در پژوهشی با عنوان «سنجش زیست‌پذیری محلات شهری در راستای توسعه پایدار از دیدگاه شهروندان، موردمطالعه: محله شهر کهنه و شهرک سیدمرتضی-کاشمر» به این نتیجه رسیدهاند که بین پایگاه اجتماعی- اقتصادی شهروندان و زیست‌پذیری ارتباط مستقیمی وجود دارد. میزان رضایت از شاخص‌های کلی زیست‌پذیری در شهر کهنه پایین است و رضایت نسبی از شاخص اقتصادی در شهر کهنه با میانگین 43/2 وجود دارد که شاخص کلی زیست‌پذیری در شهرک سیدمرتضی (35/0) بالاتر از میانگین کمتر از میانگین متوسط است. پوراحمد و همکاران (1399) در پژوهشی با عنوان «تحلیل فضایی آثار حکم‌روایی مطلوب بر زیست‌پذیری شهری؛ مطالعه موردی: کانون‌های جرم‌خیز مناطق 11 و 12 شهر تهران» به این نتیجه رسیدهاند که وضعیت شاخص‌های حکم‌روایی خوب شهری و زیست‌پذیری در کانون‌های جرم‌خیز بخش مرکزی شهر تهران نامطلوب است. همچنین بین شاخص‌های حکم‌روایی خوب شهری و زیست‌پذیری شهری رابطه ضعیف تا متوسطی وجود دارد.آلتروک⁴ (2022) در پژوهشی با عنوان «زیست‌پذیری شهری در محلههای آسیب‌دیده اجتماعی: تجربه برنامه آلمانی شهر یک‌پارچه اجتماعی» به این نتیجه رسیده است که ارتقاء سیاستهای ارتقاء کالبدی نیازمند هم‌آهنگی و همپیوندی با سیاستها و برنامههای اجتماعی است. که این امر نیازمند توانمندسازی ساکنان محلههای فقیر و آسیب‌دیده اجتماعی است. زاهو⁵ و همکاران (2022) پژوهشی با عنوان «آیا احداث راهآهن شهری باعث بهبود زیست‌پذیری شهرها میشود؟» شواهدی از شهرهای چین انجام دادهاند. نتایج این پژوهش نشان داده است که احداث قطارهای سریع السیر شهری ضمن این‌که زمینه را برای توسعه صنعتی شهرها فراهم مینماید باعث رشد اقتصادی مناطق شده و این امر باعث جذب افراد متخصص شده است. شواهد حاصل از احداث قطارهای سریع السیر در مناطق شهری حاکی از آن است که زیست‌پذیری شهری 13 درصد افزایش داشته است. لیانگ⁶ و همکاران (2022) در پژوهشی با عنوان «پیاده‌مداری و زیست‌پذیری شهری: آیا جذابیتهای شهری باعث ارتقاء نشاط شهروندان میشود؟» به این نتیجه رسیدهاند که پیاده‌مداری شهرها ضمن افزایش زمینه جذابیت شهری با تشویق بیشتر مردم به ورزش و فعالیتهای همگانی از جمله ورزشهای گروهی باعث ارتقاء زیست‌پذیری شهرها میشود. بدلند⁷ و همکاران (۲۰۱۹) در پژوهشی به «بررسی زیست‌پذیری شهری: درس‌هایی از استرالیا برای کشف شاخص‌های اندازه‌گیری سلامت اجتماعی» پرداختند؛ نتایج بیان‌گر آن است که یازده حوزه کلی در ارتباط با سلامت اجتماعی و رفاه مشخص شد و ارتباط‌شان با سلامت و رفاه تأیید شد که عبارت‌اند از: جرم و امنیت، آموزش، شغل و درآمد، سلامت و خدمات اجتماعی، مسکن، تفریح و فرهنگ، غذای محلی و دیگر کالاها، محیط طبیعی، فضای باز عمومی، حمل‌و‌نقل و انسجام اجتماعی و دموکراسی محلی. نیوتن⁸ (۲۰۱۸) به ارزیابی زیست‌پذیری و پایداری چالش‌های تکنیکی- اجتماعی شهرهای قرن بیستم اقدام کرد؛ نتایج بیان‌گر آن است که بسیاری از زیرساخت‌های اصلی شهر، که باعث زیست‌پذیری شهرهای استرالیا شده است، از منابع ناپایدار تأمین می‌شود و به عبارتی، پایدار نیست.

در جمعبندی پیشینه پژوهش میتوان به این مطلب اذعان داشت که پژوهشی به که بررسی تأثیر گذاری عوامل مورد بررسی در این پژوهش یعنی متغیرهای مشارکت، امنیت اجتماعی، همبستگی و تعاملات اجتماعی و تعلق مکانی بر زیستپذیری اجتماعی در بافت‌های فرسوده شهرهای ایرانی و اسلامی پرداخته باشد، مشاهده نشد که این امر گویای نوآوری این پژوهش نسبت به پیشینه تحقیق است.

زیست‌پذیری به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عناصر کیفیت زندگی و جاذبه شهری در شهرهای مختلف مورد توجه روزافزون قرار گرفته است (Long et al, 2024: 34). اما با این‌حال هنوز تعریف واحدی برای آن وجود ندارد. زیست‌پذیری به دلیل ماهیت پیچیده و چند بعدی، آن از نظرگاههای مختلف مورد تعریف قرار گرفته است به‌عنوان مثال زیست‌پذیری که معادل عبارت انگلیسی Livability است در فرهنگ لغت وبستر زیست‌پذیری به‌عنوان مناسب بودن برای انسان تعریف شده است رابرت کوان در فرهنگ شهرسازی واژه زیست‌‌پذیر را مناسب برای زندگی فراهم آوردندهی کیفیت زندگی خوب تعریف مینماید (زیاری و همکاران، 1400: 34). به نظر هیلن⁹ (2006) مفهوم زیستپذیری مانند چتری برای معانی مختلف است که هم به شاخص‌های اندازه‌گیری و هم به دیدگاه کسانی که آن را اندازهگیری می‌کنند بستگی دارد. به گفته وی، بیشتر محققان موافقند که زیست‌پذیری از دیدگاه فرد به محیط اشاره دارد و همچنین شامل ارزیابی ذهنی از کیفیت مکان است (پیری و همکاران، 1400: 38). نیومن¹⁰ (1999) اظهار داشت که زیست‌پذیری یکی از نیازهای انسان برای آسایش اجتماعی، سلامتی و رفاه است و شامل رفاه فردی و اجتماعی است (Jodder, et al, 2025: 11). از نظر روت و فرانکلین (2014)¹¹ نیز زیست‌پذیری از دو عنصر تشکیل شده است: محیط شهر و جمعیت. به‌طور کلی، این تعریف بر تعامل بین مردم و محیط تأکید دارد (ر.ک: (Liang, et al, 2022. عنصر اول یعنی جمعیت، نیازهای اساسی همچون خدمات، کالاها، سرپناه، انرژی، آب، غذا، بهداشت، امنیت، آموزش، سرگرمی، مشارکت اجتماعی و اقتصادی، خلاقیت و نیازهای دیگر دارد. در این دیدگاه، زیست‌پذیری از لنز نیازها و خواسته‎‌های ساکنان شهر قضاوت می‌شود. عنصر دیگر که محیط شهر است با ویژگی‌های فیزیکی و بیولوژیکی آن تعریف میشود و به زیرساخت‌های تامین کننده کالا و خدمات که زندگی شهری به آن وابسته است؛ میپردازد. مفهوم شهر زیست‌پذیر به معنای واقعی نیاز به این دو عنصر دارد که با یک‌دیگر هم‌آهنگ باشند (زیاری و همکاران، 1398: 571).

زیستپذیری شهری میتواند در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و کالبدی مورد بررسی قرار گیرد (نوروزی و همکاران، 1402). در بین این ابعاد، بعد اجتماعی زیست‌پذیری پیچیدهتر است و تعریف و عملیاتی کردن آن دشوار است و در نتیجه اندازه‌گیری آن از نظر نتایج سیاست زیستپذیری دشوارتر است. جیکوبز¹² (1961)، زیست‌پذیری اجتماعی شهر را مظهر تنوع ناشی از تعامل بین فعالیت‌های انسانی و فضای شهری میدانست. (Zhan et al., 2018: 9). از نظر لندری¹³ شهر سرزنده و زیست‌پذیر به لحاظ اجتماعی می‌تواند به‌واسطه سطوح پایین محرومیت، پیوستگی اجتماعی قوی، ارتباطات خوب و پویایی میان لایه‌های اجتماعی، روحیه جمعی و غرور مدنی، دامنه وسیعی از شیوه‌های زندگی، روابط موزون و جامعه شهری با طراوت توصیف گردد (نوروزی و همکاران، 1402: 210). شهر زیست‌پذیر از نظر اجتماعی را شهری دانست که در آن تعاملات و معاشرت اجتماعی، احترام به ارزش‌ها و هنجارها، مشارکت واقعی مردم، آموزش و یادگیری اجتماعی، احساس امنیت و اعتماد به هم‌دیگر به شکل شایستهای وجود دارد. زیست‌پذیری اجتماعی تحت تأثیر عوامل گوناگونی قرار دارد از جمله این عوامل میتوان به امنیت، مشارکت، تعلق مکانی و تعامل اشاره کرد (ر.ک: زارع و همکاران، 1400).

حس تعلق مکان عاملی است که میان انسان و مکان ارتباط برقرار می‌کند و وحدت به‌وجود میآورد در نتیجه مکان دارای سلسله مراتبی از بی‌تفاوتی نسبت به مکان تا فداکاری نسبت به مکان است (Daviran , 2024: 99). در مجموع حس مکان به معنای ادراک ذهنی مردم از محیط و احساسات کم و بیش آگاهانه آنها از محیط خود است که شخص را در ارتباطی درونی با محیط قرار می‌دهد به‌طوری که فهم و احساس فرد با زمینه معنایی محیط پیوند خورده و یک‌پارچه میشود (حسنی، 1402: 54). این حس عاملی است که موجب تبدیل یک فضا به مکانی با خصوصیات حسی و رفتاری ویژه برای افراد خاص میگردد. حس تعلق مکانی علاوه بر این‌که موجب احساس راحتی از یک محیط می‌شود، از مفاهیم فرهنگی مورد نظر مردم روابط اجتماعی و فرهنگی جامعه در یک مکان مشخص حمایت کرده و باعث یادآوری تجارب گذشته و دست‌یابی به هویت برای افراد می‌شود (زین العابدین زاده و همکاران، 26: 1402). حس مکان و یا تعلقاتی که شهروندان نسبت به جامعه دارند یک پتانسیل مؤثر و یک مقیاس پایداری برای زیست‌پذیری اجتماعی است چراکه با حفظ و ارتقاء این حس به‌عنوان یکی از عوامل پایداری محیط‌های زیستی و کالبدی میتوان پایداری انسانی و به تبع آن زیست‌پذیری اجتماعی را تقویت نمود (Fu et al, 2024: 159).

زیست‌پذیری هنگامی درسکونت‌گاه‌های فرسوده شهری تحقق پیدا میکند که تغییراتی در شرایط زندگی از لحاظ فردی و اجتماعی ایجاد شود؛ زیرا ناحیه‌ای که به لحاظ زیست‌محیطی و اجتماعی در سطح پایداری قرار نداشته باشد از لحاظ زیست‌پذیری در رتبه پایینی قرار خواهد گرفت (Zhu et al, 2024: 55). بنابراین، برای دست‌یابی به زیست‌پذیری و پی‌آیند آن بهبود سکونت‌گاه‌های فرسوده مشارکت اجتماعی امری ضروری تلقی میشود. مشارکت اجتماعی شرط موفقیت هر برنامه و ره‌یافت کلان ، اقتصادی اجتماعی و زیست‌محیطی به‌شمار میرود که علت آن گستردگی و تنوع زمینه‌های مشارکت است که شامل انواع فعالیت‌های فردی یا اجتماعی تأثیرگذار بر تصمیم گیری‌های اجتماعی بوده که از سطح پایین تا سطوح بالاتر را در بر می‌گیرد (Aulia, D & Marpaung, 2025: 45). بر این مبنا مشارکت اجتماعی به معنی دخالت همه جانبه آنان در امور زیست‌محیطی اجتماعی و اقتصادی است که این امکان را برای آنان فراهم می سازد تا در فرآیند زیست‌پذیری نقش و مشارکت فعالی داشته باشند چراکه مشارکت اجتماعی نقش بنیادینی در بالا‌بردن سطح زیست‌پذیری در سکونت‌گاه‌ها دارد که بی‌گمان هدف بایسته همه برنامهریزیها در جهت بهبود و ارتقاء توسعه جامعه است.به سخن دیگر، یکی از بن‌مایه‌های بنیادین در زمینه ارتقاء محیط زیست مشارکت مثبت و سازگار ساکنین است (ر.ک: Tan et al, 2020).

امروزه امنیت از شاخصههای کیفی زندگی در شهرها است. امنیت و آسایش همان حلقه گم شده‌ای است که مردمان را به محیطی آرام و پاک شهری میکشاند تا در آرامش محیطی سرزنده و بیدار، نه فضایی مرده و بی‌روح دمی به‌آسایند. چرا که جیکوبز معتقد است نشانه‌های یک ناحیه شهری موفق آن است که فرد در خیابان‌های مملو از بیگانگان احساس امنیت فردی و اطمینان کند. او نباید خود‌به‌خود احساس کند که مورد تهدید قرار دارد امنیت یک معیار کیفی است که سبب ارتقاء کیفیت محیط و زیست‌پذیری فضای شهری می‌شود. به‌طوری که نبود امنیت در مکان‌های عمومی یکی از مهم‌ترین عوامل کاهش جذابیت و عدم زیست‌پذیری فضاها محسوب می‌شود (حیدری، 1397: 12). متناسب با سؤال پژوهش و براساس مبانی و پیشینه ارائه شده، مدل مفهومی به صورت زیر است:

شکل1: مدل مفهومی پژوهش

متناسب با مدل مفهومی پژوهش فرضیههای پژوهش به صورت زیر است:

امنیت اجتماعی بر زیست‌پذیری اجتماعی تأثیرگذار است.

مشارکت شهروندان بر زیستپذیری اجتماعی تأثیرگذار است.

همبستگی و تعاملات اجتماعی بر زیستپذیری اجتماعی تأثیرگذار است.

تعلق مکانی بر زیستپذیری اجتماعی تأثیرگذار است.

روش پژوهش

پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی، و از نظر روش توصیفی است. در راستای گردآوری دادهها از روش اسنادی و میدانی استفاده شد. جامعه آماری پژوهش را شهروندان ساکن منطقه 12 تهران که تعداد آنها برابر با 241831 نفر است، تشکیل میداد، حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران برابر با 373 نفر برآورد گردید. روش نمونه‌گیری به صورت نمونهگیری تصادفی ساده بود. برای گردآوری دادههای میدانی از پرسشنامه استفاده شد. پایایی پرسشنامه از طریق محاسبه آلفای کرونباخ و محاسبه ضریب پایایی ترکیبی (cr) سنجیده شد، مقدار آلفای کرونباخ و ضریب پایایی ترکیبی برای هر متغیر، بین صفر و یک میباشد و چنانچه مقدار بدست آمده بالاتر از 7/0 باشد، پرسشنامه پایایی مناسبی دارد. نتایج حاصل از مقدار آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی، تایید کننده پایایی مناسب پرسشنامه مورد استفاده میباشد. در این پژوهش به منظور تجزیه و تحلیل دادهها از مدل سازی معادلات ساختاری در محیط نرم افزار pls استفاده شده است.

معرفي محدوده موردمطالعه

محدوده منطقه ۱۲ با مساحت ۱۶۰۰ هکتار است و عمر ۷۳ درصد بافت منطقه ۱۲ بیش از ۲۰۰ سال است. ۴۳/۳ درصد محدوده منطقه از گستره‌ها و پهنه‌های شاخص تشکیل شده و در ۱۵/۵ درصد از طول لبه‌های شهری (سیمای خیابان هنوز بدنه‌های ارزشمند یافت می‌شود مجموع طول خیابان‌های اصلی منطقه نزدیک به ۵۸ کیلومتر است. به خیابان‌های تهران قدیم باید میدان‌ها و فضاهای شهری ممتاز را نیز افزود. منطقه ۱۲ از شمال به خیابان انقلاب دارای نقاط عطف میدان فردوسی, پیچ شمیران , لاله‌زار, پل‌چوبی, از غرب به خیابان حافظ و خیابان وحدت اسلامی با نقاط عطف میدان تاریخی حسن‌آباد (هشت‌گنبدان)، میدان وحدت اسلامی (میدان شاهپور)، چهارراه وحدت‌اسلامی (چهارراه شاهپور) و از جنوب به خیابان شوش با نقاط عطف خیابان جهان‌پهلوان‌تختی، یخچال و میدان‌غار و از شرق خیابان ۱۷‌شهریور (شهباز‌سابق) با نقاط عطف خیابان شهید‌کفایی‌امانی و خیابان خورشید, خیابان مجاهدین, زیرگذر امیرکبیر و اتوبان شهید‌محلاتی محدود میشود.

شکل 2. محدوده موردمطالعه

یافتههای پژوهش

برای آزمون فرضیههای این پژوهش از روش مدل‌سازی معادلات ساختاری با نرم‌افزار SMART PLS استفاده ‌شده است. این نرم‌افزار، نسبت به‌وجود شرایطی مانند هم‌خطی متغیرهای مستقل، نرمال نبودن دادهها و کوچک بودن حجم نمونه سازگار است. در این پژوهش، برازش مدل در مدل‌سازی معادلات ساختاری با نرم‌افزار SMART PLS در دو بخش انجام‌ شده است: 1) برازش مدل‌های اندازه‌گیری 2) برازش مدل کلی.

برازش مدل اندازه‌گیری

مدل اندازه‌گیری، مربوط به بخشی از مدل کلی می‌شود که دربرگیرنده یک متغیر به همراه سؤالات مربوط به آن است. براي بررسی برازش مدل‌های اندازه‌گیری، سه معیار پایایی، روایی هم‌گرا و روایی واگرا استفاده می‌شود.

پایایی و روایی هم‌گرا

پایایی شاخص، توسط سه معیار موردسنجش قرار می‌گیرد: 1) ضرایب بار عاملی 2) آلفاي کرونباخ و پایایی ترکیبی (CR)

ضرایب بارعاملی

بارهای عاملی از طریق محاسبه مقدار هم‌بستگی شاخصهای یک سازه با آن سازه محاسبه میشوند که اگر این مقدار برابر و یا بیشتر از مقدار4/0 شود، مؤید این مطلب است که واریانس بین سازه و شاخص‌های آن، از واریانس خطای اندازه‌گیری آن سازه بیشتر بوده و پایایی در مورد آن مدل اندازه‌گیری قابل‌قبول است. بنابراین، مقدار ملاک برای مناسب بودن ضرایب بارهای عاملی 4/0 است؛ چنانچه پس از اجرای مدل، بار عاملی سؤالاتی کمتر از 4/0شد، آن سؤال حذف می‌شود تا بررسی سایر معیارها تحت تأثیر آن قرار نگیرد. مطابق شکل3، تمامی بارعاملی سؤالات بیشتر از 4/0 است از این‌رو حذف هیچ‌کدام لازم نیست و میتوان نتیجه گرفت که مدل، پایایی مناسبی دارد.

آلفای کرونباخ، روایی هم‌گرا و پایایی مرکب (ترکیبی)

پایایی ترکیبی بیان‌گر میزان هم‌بستگی سؤالات یک بعد به یک‌دیگر برای برازش کافی مدلهای اندازه‌گیری را مشخص می‌کند. هرگاه یک یا چند خصیصه از طریق دو یا چند روش اندازه‌گیری شوند هم‌بستگی بین این اندازه‌گیری‌ها دو شاخص مهم اعتبار را فراهم می‌سازد. اگر هم‌بستگی بین نمرات آزمون‌هایی که خصیصه‌ی واحدی را اندازه‌گیری می‌کند بالا باشد، پرسشنامه دارای اعتبار هم‌گرا است، وجود این هم‌بستگی برای اطمینان از این‌که آزمون آنچه را که باید سنجیده شود می‌سنجد، ضروری است. برای روایی هم‌گرا میانگین واریانس استخراج¹⁴ (AVE) و پایایی مرکب¹⁵ (CR) محاسبه می‌شود. باید روابط زیر برقرار باشد:

CR>0.7

AVE>0.5

به‌منظور محاسبه روايي هم‌گرا، از معیار AVE و ضریب پایایی ترکیبی از معیارCR استفاده شد. اگر AVE حداقل برابر با 5/0 باشد، بیان‌گر آن است که متغیرها از روایی هم‌گرای مناسبی برخوردارند. به این معنی که یک متغير پنهان قادر است بیش از نیمی از واریانس شاخص‌های خود را به‌طور متوسط توضيح دهد (غیاثوند، 45: 1397). با توجه به این‌که در این تحقیق شاخص میانگین واريانس استخراج‌شده (AVE) برای تمامی متغیرهای تحقیق بالای 5/0 است، لذا روایی هم‌گرای متغیرهای مدل تأييد میشود. ضریب پایایی ترکیبی (CR) و ضریب آلفای کرونباخ، پایایی ابزار اندازه‌گیری را می‌سنجند. همان‌گونه که جدول (2) نشان می‌دهد، با توجه به این‌که مقدار ضریب پایایی ترکیبی (CR) و ضریب آلفای کرونباخ برای تمامی متغیرهای پژوهش بیشتر از 7/0 است، بنابراین پایایی سؤال‌های متغیرهای موجود در پرسشنامه در حد قابل‌پذیرش هستند.

جدول شماره2. نتایج روایی هم‌گرا ، پایایی مرکب و آلفای کرونباخ

متغیرهای پژوهش	میانگین واریانس استخراجی (AVE>0.5)	ضریب پایایی ترکیبی (CR>0.7)	ضریب آلفای کرونباخ (Alpha>0.7)
مشارکت	592/0	877/0	820/0
امنیت اجتماعی	543/0	852/0	783/0
هم‌بستگی و تعاملات اجتماعی	633/0	893/0	853/0
تعلق مکانی	572/0	867/0	805/0
زیست‌پذیری اجتماعی	500/0	833/0	756/0

با توجه به جدول فوق:

مقدار میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE) بزرگ‌تر از 5/0 است بنابراین روایی هم‌گرا تأیید می‌شود.

مقدار پایایی مرکب (CR) در تمامی موارد از آستانه 7/0 بزرگ‌تر است بنابراین پایایی مرکب تأیید میشود

مقدار آلفای کرونباخ در تمامی موارد از آستانه 7/0 بزرگ‌تر است بنابراین پایایی پرسشنامه تأیید میشود.

روایی واگرا

برای بررسی روایی واگرا، از مقایسه میزان هم‌بستگی یک سازه با شاخص‌هایش در مقابل هم‌بستگی آن سازه با سایر سازه‌ها با استفاده از روش فورنل و لاکر بهره گرفته شد. روایی واگرا وقتی در سطح قابل‌قبول است که میزان AVE برای هر سازه بیشتر از واریانس اشتراکی بین آن سازه و سازه‌های دیگر (یعنی مربع مقدار ضرایب هم‌بستگی بین سازه‌ها) در مدل باشد. همان‌گونه که در جدول شماره (3) مشخص است، مقدار جذر AVE متغیرهای مکنون در پژوهش حاضر، از مقدار هم‌بستگی میان آن‌ها، بیشتر است. ازاین‌رو، می‌توان اظهار داشت که در پژوهش حاضر، سازه‌ها (متغیرهای مکنون) در مدل، تعامل بیشتری با شاخص‌های خود دارند تا با سازه‌های دیگر. به بیان دیگر، روایی واگرای مدل در حد مناسبی است.

جدول شماره3. نتایج روایی واگرا

زیست‌پذیری اجتماعی	تعلق مکانی	هم‌بستگی و تعاملات اجتماعی	امنیت اجتماعی	مشارکت
زیست‌پذیری اجتماعی	تعلق مکانی	هم‌بستگی و تعاملات اجتماعی	امنیت اجتماعی	مشارکت
				769/0	مشارکت
			737/0	564/0	امنیت اجتماعی
		796/0	655/0	416/0	هم‌بستگی و تعاملات اجتماعی
	757/0	522/0	529/0	661/0	تعلق مکانی
707/0	654/0	682/0	521/0	576/0	زیست‌پذیری اجتماعی

برازش مدل ساختاری

مطابق با الگوریتم دادهها در PLS بعد از برازش مدلهای اندازه‌گیری نوبت به برازش مدل ساختاری میرسد. مدل ساختاری برخلاف مدل اندازهگیری به سؤالات (متغیرهای آشکار) کاری ندارد و تنها متغیرهای پنهان و همراه با روابط میان آنها بررسی میگردد.

معیار R2 و شاخص افزونگی (CV red) یا آزمون ارتباط پیشبین یا :

R2 معیاری است که برای متصل‌کردن بخش اندازه‌گیری و بخش ساختاری مدل‌سازی معادلات ساختاری به‌کار میرود و نشان از تأثیری دارد که یک متغیر برون‌زا بر یک متغیر درون‌زا میگذارد. هرچه مقدار R2 مربوط به سازه‌های درون‌زای مدل بیشتر باشد، نشان از برازش بهتر مدل است. چین¹⁶ (1998: 303) سه مقدار 19/0، 33/0 و 67/0 را به‌عنوان مقادیر ضعیف، متوسط و قوی برای برازش مدل معرفی کرده است مطابق با جدول زیر، مقدار R2 با توجه به سه مقدار ملاک، میتوان مناسب بودن برازش مدل ساختاری را تأیید ساخت. دومین شاخص برازش مدل ساختاری، شاخص Q2 است. این معیار که توسط گیسر¹⁷ (۱۹۷۵: 324) معرفی شد، قدرت پیش‌بینی مدل در سازه‌های درون‌زا را مشخص می‌کند. به اعتقاد آنها مدل‌هایی که دارای برازش ساختاری قابل‌قبول هستند، باید قابلیت پیش‌بینی متغیرهای درون‌زای مدل را داشته باشند. به این معنی است که اگر در یک مدل، روابط بین سازه‌ها به‌درستی تعریف‌شده باشند، سازه‌ها تأثیر کافی بر یک‌دیگر گذاشته و از این‌راه فرضیه‌ها به‌درستی تأیید شوند.هنسلر و همکاران¹⁸ (۲۰۰۹: 4) سه مقدار 15/0، 2/0 و 35/0 را به‌عنوان قدرت پیش‌بینی کم، متوسط و قوی تعیین نموده‌اند. مقادیر مربوط به شاخص Q2 متغیرها در جدول شماره (4) نمایش داده‌شده است. با عنایت به مقدار منعکس‌شده دارای قدرت پیش‌بینی قوی هستند، و می‌توان عنوان نمود که نتایج نشان‌دهنده برازش قوی مدل ساختاری پژوهش است.

جدول شماره4. مقادیر ضریب تعیین و مقادیرQ2

مقادیرR2	مقادیرQ2

491/0	385/0	زیست‌پذیری اجتماعی

برازش مدل کلی

برای بررسی برازش مدل کلی تنها یک معیار به نام GOF استفاده میشود این معیار از طریق رابطه زیر محاسبه میشود.

GOF=

Communalities نشانة ميانگين مقادير اشتراكي هر سازه است و R2 نيز مقدار ميانگين مقادير سازههاي درونزاي مدل است. سه مقدار 10/0 ، 25/0 و 36/0 مقادير ضعيف، متوسط و قوي برای GOF هستند (Henseler et al., 2009: 5). با توجه به مقدار محاسبه‌شده برابر با 474/0 است و نشان‌دهنده برازش قوی مدل کلی پژوهش است.

آزمون فرضیهها

پس از بررسی برازش مدل اندازهگیری، مدل ساختاری و مدل کلی، نوبت به بررسی و آزمون فرضیههای تحقیق میرسد. مدل اجراشده در محیط نرم‌افزار pls برای آزمون فرضیه اصلی پژوهش به شرح شکلهای زیر ارائه‌شده است.

$D:\New folder\New folder (2)\شهر اسلامی زارع\32.png$

شکل3. مدل ساختاری پژوهش در حالت معناداری

$D:\New folder\New folder (2)\شهر اسلامی زارع\assssss.png$

شکل4. مدل ساختاری در حالت ضریب استاندارد

با عنایت به نتایج مندرج در شکل 3، در ارتباط با تأثیر مشارکت بر زیست‌پذیری اجتماعی، نتایج حاکی از آن است که مقدار آمارهT به‌دست‌‌آمده برابر با 134/2 است به‌گونه‌ای که این مقدار بزرگ‌تر از 96/1 است، و میتوان عنوان نمود که مشارکت مردم بر زیست‌پذیری اجتماعی تأثیر معناداری دارد. همچنین با توجه به شکل4، ضریب مسیر به‌دست‌آمده برابر با (158/ 0=β) است، ازآنجاکه ضریب مسیر به‌دست‌آمده مثبت است این تأثیر به‌صورت مستقیم است، پس میتوان عنوان نمود مشارکت مردم بر زیست‌پذیری اجتماعی تأثیر مثبت و معناداری دارد.

با عنایت به نتایج مندرج در شکل 3، در ارتباط با تأثیر امنیت اجتماعی بر زیست‌پذیری اجتماعی نتایج حاکی از آن است که مقدار آمارهT به‌دست‌آمده برابر با 607/2 است به‌گونه‌ای که این مقدار بزرگ‌تر از 96/1 است، و میتوان عنوان نمود که امنیت اجتماعی تأثیر معناداری بر زیست‌پذیری اجتماعی دارد. همچنین با توجه به شکل 4، ضریب مسیر به‌دست‌آمده برابر با (207/ 0=β) است، ازآنجاکه ضریب مسیر به‌دست‌آمده مثبت است این تأثیر به‌صورت مستقیم است، پس میتوان عنوان نمود امنیت اجتماعی تأثیر مثبت و معناداری بر زیست‌پذیری اجتماعی دارد.

با عنایت به نتایج مندرج در شکل 3، در ارتباط با تأثیر هم‌بستگی و تعاملات اجتماعی بر زیست‌پذیری اجتماعی نتایج حاکی از آن است که مقدار آمارهT به‌دست‌آمده برابر با 604/2 است به‌گونه‌ای که این مقدار بزرگ‌تر از 96/1 است، و میتوان عنوان نمود که هم‌بستگی و تعاملات اجتماعی بر زیست‌پذیری اجتماعی تأثیر معناداری دارد. همچنین با توجه به شکل 4، ضریب مسیر به‌دست‌آمده برابر با (216/ 0=β) است، ازآنجاکه ضریب مسیر به‌دست‌آمده مثبت است این تأثیر به‌صورت مستقیم است، پس میتوان عنوان نمود هم‌بستگی و تعاملات اجتماعی بر زیست‌پذیری اجتماعی تأثیر مثبت و معناداری دارد.

با عنایت به نتایج مندرج در شکل 3، در ارتباط با تأثیر تعلق مکانی بر زیست‌پذیری اجتماعی نتایج حاکی از آن است که مقدار آمارهT به‌دست‌آمده برابر با 602/4 است به‌گونه‌ای که این مقدار بزرگ‌تر از 96/1 است، و میتوان عنوان نمود که تعلق مکانی بر زیست‌پذیری اجتماعی تأثیر معناداری دارد. همچنین با توجه به شکل 4، ضریب مسیر به‌دست‌آمده برابر با (258/ 0=β) است، ازآنجاکه ضریب مسیر به‌دست‌آمده مثبت است این تأثیر به‌صورت مستقیم است، پس میتوان عنوان نمود تعلق مکانی بر زیست‌پذیری اجتماعی تأثیر مثبت و معناداری دارد.

نتیجه‌گیری

مفهوم زیست‌پذیری و در این میان زیست‌پذیری اجتماعی یک مفهوم ساده است. زیست‌پذیری اجتماعی ارزیابی میکند که کدام مکان‌ها در دنیا بهترین یا بدترین شرایط زندگی را فراهم میکنند همین مقوله ارزیابی شرایط زندگی به زیرساخت‌های، شهری فرصت‌های شغلی شرایط زیست‌محیطی امکانات و خدمات بهداشتی امکانات فرهنگی و اجتماعی موجود در یک شهر اشاره میکند که ارتقا و بهبود این امکانات و فرصت‌ها میتواند در زیست‌پذیر بودن شهر برای ساکنان آن تأثیر به‌سزایی داشته باشد. زیست‌پذیری اجتماعی به نظام شهری اشاره میکند که به رفاه، فیزیکی اجتماعی و روحی روانی و رشد شخصی همه ساکنان آن کمک میکند با توجه به این که زیست‌پذیری یک گفت‌مان جدید در عرصه برنامه‌ریزی شهری است بنابراین تلاش در جهت شناساندن عوامل تأثیر‌گذار آن امری مهم و ضروری است. یافتههای حاصل از این پژوهش نشان داد که در ارتباط با تأثیر مشارکت بر زیست‌پذیری اجتماعی، نتایج حاکی از تایید آن بود مقدار ضریب مسیر به‌دست آمده برابر با (158/ 0=β)، با توجه به مقدار ضریب مسیر به‌دست آمده، میزان ضریب تأثیر در حد متوسط ارزیابی میگردد. در تبیین نتایج این بخش میتوان عنوان نمود که موضوع مشارکت مردم و شهروندان در توسعه اقتصادی و اجتماعی شهرها که از چند دهه قبل در بررسی‌ها و برنامه‌ریزیهای توسعه شهری مورد توجه قرارگرفته است. از دیدگاه صاحب‌نظران مهم و تأثیرگذار است تجربه نشان داده است که مشارکت مردمی در شهرها باعث بهبود کارایی، تخصیص هزینه به سوی اولویت‌های اجتماعی و پروژه‌های زیربنایی می‌گردد و به تأمین ملزومات یک جامعه بر مبنای نیازها و ظرفیت‌های افراد آن جامعه منجر میشود. بنابراین جامعه‌ای زیست‌پذیر خواهد بود که به نیازهای افراد آن جامعه اعتنا دارد و به خواستههای آنها احترام می‌گذارد و از مشارکت شهروندان در امور شهر غافل نمی‌ماند.

در ارتباط با تأثیر امنیت اجتماعی بر زیست‌پذیری اجتماعی نتایج حاکی از تایید تأثیر امنیت اجتماعی بر ارتقای زیست‌پذیری اجتماعی بود مقدار ضریب مسیر به‌دست آمده برابر با 207/0 و با توجه به مقدار ضریب مسیر به‌دست آمده این تأثیر در حد متوسط ارزیابی میگردد. در تبیین نتایج این بخش میتوان عنوان نمود که اگر بافتهای فرسوده به مرور دچار فرسودگی در مقیاس گسترده شده باشند بستری بدون امنیت و جرم‌زا خواهند بود. اگر رسیدگی به این مناطق به شیوه صحیح صورت نگیرد، به دلیل ضعف طراحی و حتی نورپردازی نامطلوب مشکلاتی را برای ساکنین به‌وجود خواهد آورد که ممکن است نهایتا منجر به ترک بافت شود به این جهت میتوان برای افزایش زیست‌پذیری در بعد ، امنیتی اقدام به تعریض معابر و احداث روشنایی مناسب برای آن نمود ایجاد کاربری‌هایی همچون احداث مکان‌های تفریحی مثل پارک که مستلزم مشارکت مردم برای انجام فعالیت است مانع خلوت بودن بافت شده و بر امنیت آن میافزاید.

در ارتباط با تأثیر هم‌بستگی و تعاملات اجتماعی بر زیست‌پذیری اجتماعی نتایج حاکی از آن است هم‌بستگی و تعاملات اجتماعی بر زیست‌پذیری اجتماعی تأثیر مثبت و معناداری دارد با توجه به مقدار ضریب مسیر که برابر با 216/0 است این تأثیر در حد متوسط ارزیابی میشود. در ارتباط با تأثیر تعلق مکانی بر زیست‌پذیری اجتماعی نتایج حاکی تایید فرضیه بود و با توجه به مقدار ضریب مسیر به‌دست آمده این تأثیر در حد متوسط ارزیابی می‌گردد. حس تعلق به مکان سطح بالاتری از حس مکان است که به محیط‌های باکیفیت منجر می‌شود و انسان خود را جزئی از آن می‌داند و به آن احترام می‌گذارد تعلق مکانی به این معنا است که افراد خود را به کمک مکانی تعریف می‌کنند که در آن به دنیا آمده اند و رشد کرده اند. این ارتباط افراد را به گونه‌ای عمیق و ماندگار تحت تأثیر قرار میدهد و خاطره مکان هویت و قدرت انسان را تقویت میکند.

با توجه به یافته‌های پژوهش پیشنهادهایی به شرح زیر ارائه میگردد:

-گسترش فرصت‌های مختلف آموزشی برای فراگیری مهارت‌های مختلف زندگی، مهارت‌های شهروندی و... برای شهروندان

-بسترسازی پیشگیری از ناامنی اجتماعی که هم شامل اقدامات حفاظتی و هم اقدامات فرهنگی و آموزشی است.

-ايجاد حس صميميت و دوستي در بين همسايگان و هم‌محلهای‌ها از طريق تقويت فعاليت‌هاي که حضور جمعي آنها را مي‌طلبد.

-توجه به مشارکت واقعی مردم در برنامه‌ریزی و مدیریت مخصوصا در سطح محله که هم می‌تواند موجب ایجاد هویت و تعلق محله‌ای شود و هم حس مسئولیت در قبال محله و شهر را به‌وجود آورد.

منابع

آسیابانی پور، الهام و علی پناهی و حسن احمد زاده (1400) سنجش و ارزیابی بعد عینی زیست‌پذیری شهری در مناطق دهگانۀ کلانشهر تبریز. پژوهشهای جغرافیای انسانی. 53 (2)، صص 545-565.

https: //doi.org/10.22059/jhgr.2020.286057.1007981

احمدی، مصطفی و صدرالدین متولی و غلامرضا جانباز قبادی و سارا غلامی (1403) شناسایی عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری بافت‌های فرسوده (محدوده مورد‌ مطالعه: بافت فرسوده منطقه 1 شهر ساری)، نشریه جغرافیا، 11 (42)، صص 930-945.

https: //doi.org/10.22034/jgeoq.2023.213674.2265

اکبری، نعمت اله و رومینا مویدفر و فرزانه میرزایی (1396) تحليل زيست‌پذيري در بافت فرسوده شهر اصفهان با تاکيد بر استراتژي توسعه شهري. فصلنامه اقتصاد و مدیریت شهری، 6 (1)، صص 33-50.

https: //dor.isc.ac/dor/20.1001.1.23452870.1396.6.21.3.0

بیرانوند، مسلم و حیدر جهانبخش (1401) افزایش زیست‌پذیری بافت‌های فرسوده شهری از طریق اعمال برنامه‌ های راهبردی مداخله گر بوم‌گرا، پژوهش موردی: شهر خرم آباد، نشریه پژوهشهای بوم شناسی، 13 (3)، صص 1-22.

https: //doi.org/10.30473/grup.2021.46793.2371

پیری، فاطمه و سعید ملکی و زهرا عابدی (1400) شناسایی عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری شهری با رویکرد مدل‌سازی ساختاری- تفسیریISM (نمونه موردی: شهر ایلام).. جغرافیا و توسعه ناحیه ای، 19 (1)، صص 53-87.

https: //doi.org/10.22067/jgrd.2021.48827.0

پوراحمد، احمد و یعقوب ابدالی و سارا الله قلی پور (1399) تحلیل فضایی آثار حکمروایی مطلوب بر زیست‌پذیری شهری؛ مطالعة موردی: کانون‌های جرم‌خیز مناطق 11 و 12 شهر تهران. برنامه ریزی فضایی، 10 (2)، صص 83-104.

https: //dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22287485.1399.10.2.5.3

حسنی میانرودی، نسیم (1402) رویکرد ادراک حسی محیط و میزان اثر گذاری آن در ایجاد حس تعلق، حس مکان و دل‌بستگی مکانی، کنفرانس ملی شهرسازی و معماری دانش بنیان. https: //sid.ir/paper/1082904/fa

حکمت نیا، حسن و میرنجف موسوی و نوبخت سبحانی، و سینا سلمان زاده (1400) تأثیر آسیب های اجتماعی بر زیست‌پذیری در فضاهای شهری (مطالعه موردی: شاهین دژ). پژوهش های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 9 (1 )، صص 29-50.

https: //doi.org/10.22059/jurbangeo.2021.301572.1273

حیدری، محمدتقی (1397). واکاوی تیپولوژیک رویکرد زیست‌پذیری در بافت‌های فرسوده شهری (مطالعة موردی: بافت فرسودة بخش مرکزی شهر زنجان).، مجله جغرافیای اجتماعی شهری، 5 (1)، صص 10- 25.

https: //dor.isc.ac/dor/20.1001.1.26457784.1397.5.1.6.8

حسینزاده، رباب؛ صفرعلیزاده، اسماعیل؛ خبازی، حسین. (1400). سنجش زیست‌پذیری محلات شهری در راستای توسعه پایدار از دیدگاه شهروندان، موردمطالعه: محله شهر کهنه و شهرک سیدمرتضی-کاشمر. فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، 40 (10)، صص 120-133.

https: //dorl.net/dor/20.1001.1.20087845.1400.10.40.8.6

خزاعی نژاد، فروغ، سلیمانی مهرنجانی، محمد، و زنگانه، احمد. (1397). ارزیابی زیست‌پذیری محله های منطقه 12 شهر تهران. جغرافیا و توسعه فضای شهری، 5 (1 (پیاپی 8) )، صص 45-70.

https: //dor.isc.ac/dor/20.1001.1.25383531.1397.5.1.3.6

زارع، الهام و آرش ثقفی اصل و مهسا فریدی ثانی (1400) تحلیل زیست‌پذیری در بخش مرکزی شهر تهران (مورد مطالعه: منطقه 12). مطالعات برنامه ریزی سکونت‌گاه‌های انسانی (چشم انداز جغرافیایی)، 16 (4)، صص 799-821.

https: //journals.iau.ir/article_676990.html

زیاری، کرامت اله و احمد حاتمی و ابولحسن صفرپور (1400) ارزیابی ابعاد و مولفه های زیست‌پذیری در نواحی شهری با رویکرد توسعه پایدار ( نمونه موردی نواحی شهر خرم آباد. فصلنامه چشم انداز شهرهای آینده. ۲ (۲)، صص 33-50.

http: //jvfc.ir/article-1-100-fa.html

زیاری، کرامت اله؛ حاتمی، احمد؛ مصباحی، سحر؛ عاشوری، حسن. (1398). ارزیابی و تحلیل ابعاد و مولفههای زیست‌پذیری شهرهای کوچک در راستای توسعه پایدار نمونه موردی: بندر دیلم. فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی منطقه ای، 9 (4)، صص 569-586.

https: //dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1398.9.4.7.7

زین العابدین زاده، سمیه و بختیار عزت پناه وکریم حسین زاده دلیر (1402) ارزیابی مؤلفه‌های مؤثر بر حس تعلق مکانی با رویکرد شهر شاد مطالعه موردی: کلان‌شهر ارومیه. مجله شهر پایدار, 6 (2)، صص 21-37.

https: //doi.org/10.22034/jsc.2023.375310.1672

صالحی معوا، فاطمه و سیدمهدی خاتمی و احسان رنجبر (1401) تحلیل و مقایسه میزان رویدادمداری فضاهای عمومی شهری مورد مطالعه: منطقه 12 شهر تهران. باغ نظر، 19 (106 )، صص 85-98.

https: //doi.org/10.22034/bagh.2021.269717.4780

کرباسی، امین و بهمن کارگر (1402) تبیین ابعاد اجتماعی زیست‌پذیری در سکونت‌گاه‌های غیررسمی (مطالعه موردی: محله کشتارگاه). نشریه جغرافیا و آینده پژوهی منطقه‌ای، 1 (2)، صص 17-32.

https: //doi.org/10.30466/grfs.2023.54897.1019

مرادپور، نبی، و کرامت اله زیاری (1401) تحلیل فضایی-زمانی جرایم سرقت در منطقه 12 شهر تهران. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی (علوم جغرافیایی)، 22 (65 )، صص 103-117.

http: //dx.doi.org/10.52547/jgs.22.65.103

نوروزی، نسترن و علیرضا شیخ الاسلامی . محمد جلیلی (1402) زیست‌پذیری در شهر و پیراشهر مسجد سلیمان، نشریه توسعه فضاهای پیراشهری، 5 (1)، صص 203-216.

https: //doi.org/10.22034/jpusd.2023.354132.1224

Altrock, U. (2022). Urban livability in socially disadvantaged neighborhoods: The experience of the German program “socially integrative city”. Frontiers of Architectural Research, 11 (5), 783-794. https: //doi.org/10.1016/j.foar.2021.12.006

Aulia, D. N., & Marpaung, B. O. (2025). Assessment of Livability factors as an Adaptation of Settled Behavior to Improve Sustainable Housing. Future Cities and Environment, 11. https: //cspub-fce-submission.org/index.php/fce/article/view/54

Badland, H., Villanueva, K., Alderton, A., Davern, M., & Goldfeld, S. (2019). An urban neighbourhood framework for realising progress towards the New Urban Agenda for equitable early childhood development. Children's geographies, 21 (6), 1087-1105. https: //doi.org/10.1016/j.habitatint.2021.102502

Daviran, E. (2024). The Functional Effect of Public Spaces in the Stability of the Sense of Place Belonging the Case Study: Public Spaces in the Central Texture of Zanjan City. Sustainable city, 7 (1), 97-115. https: //doi.org/10.22034/jsc.2024.432435.1756

Fu, X., Adejoke, A. B., Salaripour, A., Zali, N., & Reihani, Z. S. (2024). Does Urban Livability Lead to Place Attachment and Behavioural Intentions? Case Study: Isfahan City. Environment and Urbanization ASIA, 15 (1), 156-174. https: //doi.org/10.22059/jurbangeo.2024.276471.1063

Jodder, P. K., Hossain, M. Z., & Thill, J. C. (2025). Urban Livability in a Rapidly Urbanizing Mid-Size City: Lessons for Planning in the Global South. Sustainability, 17 (4), 1504. https: //doi.org/10.3390/su17041504

Kashef, M. (2023). Urban livability across disciplinary and professional boundaries. Frontiers of Architectural Research, 5 (2), 239–253. https: //doi.org/10.1016/j.foar.2016.03.003

Liang, X., Yaolin, L., Tianqi, Q. (2022). Livability Assessment of Urban Communities considering the Preferences of Different Age Groups, Complexity, 1 (4)., 1-15. https: //doi.org/10.1155/2020/8269274

Long, Y., Wu, Y., Huang, L., Aleksejeva, J., Iossifova, D., Dong, N., & Gasparatos, A. (2024). Assessing urban livability in Shanghai through an open source data-driven approach. npj Urban Sustainability, 4 (1), 7. https: //www.nature.com/articles/s42949-024-00146-z

Mouratidis, K., De Vos, J., Yiannakou, A., & Politis, I. (2023). Sustainable transport modes, travel satisfaction, and emotions: Evidence from car-dependent compact cities. Travel behaviour and society, 33, 100613. https: //doi.org/10.1016/j.tbs.2023.100613.

Newton, P. W. (2018). Liveable and sustainable? Socio-technical challenges for twenty-first-century cities. Journal of Urban Technology, 19 (1), 81-102. https: //doi.org/10.1016/j.futures.2018.05.010

Tan, M., Zhao, H., Li, G., & Qu, J. (2020). Assessment of potentially toxic pollutants and urban livability in a typical resource-based city, China. Environmental Science and Pollution Research, 27 (15), 18640-18649. https: //doi.org/10.1007/s11356-020-08182-9

Xiao, Y., Lan, G., Ou, Y., Zhang, L., & Xia, J. (2023). Impact of urbanization on the spatial and temporal evolution of the water system pattern: A study of the Wuhan metropolitan area in China. Ecological Indicators, 153, 110408. https: //doi.org/10.1016/j.ecolind.2023.110408

Yang, C., Guo, W., Zhang, C., Cui, A., Li, X., Zhao, T., ... & Wu, G. (2022). Characteristics and trends of hillside urbanization in China from 2007 to 2017. Habitat International, 120, 102502. https: //doi.org/10.1016/j.habitatint.2021.102502.

Zhan, D., Kwan, M. P., Zhang, W., Fan, J., Yu, J., & Dang, Y. (2018). Assessment and determinants of satisfaction with urban livability in China. Cities, 79, 92-101. https: //doi.org/10.1016/j.cities.2018.02.025

Zhu, Y., & Du, R. (2024). Evaluating the impact of urban landscape elements on the sense of security and local belonging-case study: Tongdejie, China. Frontiers in Environmental Science, 12, 1340394. https: //doi.org/10.1016/S0169-2024 (02)00232-3

[1] * نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری، گروه شهرسازی، واحد آیت الله آملی، دانشگاه آزاد اسلامی، مازندران، ایران S.gh1375@yahoo.com

[2] ** استاد گروه شهرسازی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی، جهاددانشگاهی، تهران، ایران H_kalantari2005@yahoo.com

[3] *** استادیار گروه شهرسازی، واحد آیت الله آملی، دانشگاه آزاد اسلامی، مازندران، ایران saba.jahangir@yahoo.com

[4] . Altrock

[5] . Zhao

[6] . Liang

[7] . Badland

[8] . Newton

[9] . Heylen

[10] 6. Newman

[11] 7. Ruth and Franklin

[12] 1. Jacobs

[13] 2. Landry

[14] . Average Variance Extracted (AVE)

[15] . Composite Reliability (CR)

[16] . Chin

[17] 2. Gieser

[18] 3. Henseler et al

مقالات مرتبط

نقش نهاد وقف در شکل گیری و گسترش شهرهای اسلامی (مطالعه موردی بافت تاریخی شهر بیرجند)
تاریخ چاپ : 1399/10/11
ژنوتایپ طراحی، تاملی بر ژرف ساخت های نهفته در بطن معماری فضای باز
تاریخ چاپ : 1399/10/11
نقش بادگیر در تامین دمای آسایش، در اقلیم گرم و خشک کویری معماری مسکونی ایران"مطالعه موردی - خانه عطارهای کاشان"
تاریخ چاپ : 1399/10/11
ریخت شناسی پلان محیط های مسکونی ،هندسه و گرایشهای ژنوتایپکال در طراحی مسکن *نمونه موردی: شهرک غرب
تاریخ چاپ : 1399/10/11
بازاندیشی مفهوم محله؛ بازنگری انگاره ها و پنداره ها در عصر جهانی شدن
تاریخ چاپ : 1399/10/11
مقایسه تطبیقی دستور زبان شکل ها و نحو فضا؛ عرصه های کنکاش ریاضیات گسسته در طراحی معماری
تاریخ چاپ : 1399/10/11

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

تبیین عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری اجتماعی بافت¬های فرسوده در شهرهای ایرانی- اسلامی (مورد پژوهی: منطقه 12 تهران)