سیر تحولات فضایی شهر سیرجان در دوران اسلامی با اتکاء به شواهد باستان شناختی و منابع مکتوب تاریخی
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامیحسن کریمیان 1 , احمد پوراحمد 2 , زینب افضلی 3 *
1 - دانشیار گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، ایران
2 - استاد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران، ایران
3 - دکتری باستان شناسی دوران اسلامی، دانشگاه تهران، ایران
کلید واژه: شهرهای اسلامی, شهر قدیم سیرجان, قلعه سنگ, باغ بمید, سعید آباد,
چکیده مقاله :
سیرجان یکی از شهرهای مهم ایالت کرمان از دورۀ ساسانی تا به امروز به دلیل قرارگیری بر سر راه های ارتباطی و موقعیت جغرافیایی مناسب، نقش بسیار کلیدی در تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جنوب شرق ایران ایفاء نموده است. هر چند منابع مکتوب اطلاعات ذیقیمتی از این شهر ارائه می دهند، لیکن پرسش های زیادی درباره شکل یابی، توسعه و جابجایی ها مکانی آن در دوره های مختلف باقی مانده است. در پاسخ پرسش هایی از این دست نگارندگان بر آن شدند تا ضمن بهره گیری از منابع مکتوب و نتایج بررسی های میدانی فشرده دشت سیرجان، روند شکل گیری و تحولات شهر سیرجان را معلوم و جابجائی های این شهر در دوران اسلامی را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. در نتیجه پژوهش حاضر مشخص گردید که موقعیت مکانی شهر سیرجان در دوران اسلامی چند بار تغییر کرده تا آن که در دوره قاجار در جای فعلی مستقر شده است. بنا بر شواهد موجود هستۀ اولیه این شهر به احتمال در دوره اشکانی در محوطه شهر قدیم شکل گرفته و در دوره ساسانی اهمیت یافته و طی چند سدۀ اولیه اسلامی به عنوان مرکز ایالت کرمان بوده تا این که در اواخر دورۀ سلجوقی از رونق افتاده و بتدریج محوطه قلعه سنگ جای آن را گرفته است. شواهد باستان شناسانه همچنین مؤید آن است که قلعه سنگ در سده های 7 تا اواخر سده 9 ﻫ..ق مهم ترین استقرارگاه دشت سیرجان بوده، لیکن با خرابی آن به دست آق قویونلو ها از رونق افتاده و مرکزیت شهر به مکانی که امروز به باغ بمید شهرت دارد، منتقل شده است. اگرچه باغ بمید در دورۀ صفوی مهم ترین استقرار دشت سیرجان بوده، لیکن با عمران سعیدآباد در دورۀ قاجار، حاکم نشین و مرکز شهری به اینجا منتقل و تا به امروز استمرار یافته است.
One of the major cities of Kerman province since the Sasanian period, Sirjan has played a key role in the political, economic, and cultural developments of southeastern Iran due to its geographical location and adjacency to trade routes. Written sources provide detailed information about Sirjan during the period; however, issues such as formation, development and decline, and settlements in different periods, as well as the social structure and the economic and cultural activities of the inhabitants have remained mostly neglected, which calls for archaeological studies and evidence. Despite its importance in the Islamic period, Sirjan has received little attention from archaeologists, and there are many uncertainties about its formation and relocations in different periods. Surprisingly, there is no archaeological information about the city even from an period as recent as the Safavid period. This study attempts to examine the process of Sirjan’s formation, development, and decline during the Islamic period, using written historical sources and archaeological evidence obtained in field research. The study also tries to explore the city’s site selection during the Islamic period and the causes of these relocations from an archaeological viewpoint, using archaeological excavations in Sirjan plain and analysis of the resulting data. The finding of the present study indicated that Sirjan, which was one of the strategic centers in southeastern Iran during the historical period, flourished in the early Islamic centuries and was of great importance as the center of Kerman province for several centuries. However, the city declined and was later abandoned in the late Seljuk period until Ghal’eh Sang gradually replaced the Shahre Qhadem. Evidence also showed that Ghal’eh Sang was the most important settlement in the Sirjan plain from the 13th to the late 15th century. After the destruction of the castle by the Aq Qoyunlu rulers in the late 15th century, this area lost its appeal and was replaced by Bagh Bamid Garden. During the Safavid period, Bagh Bamid was the most important settlement on the Sirjan plain. However, the governor’s seat and the urban center were transferred to Sa’iid Abad after its development and expansion.
ابن خردادذبه، عبیدالله (1371)، مسالک و ممالک، ترجمه سعید خاکرند تهران: میراث ملل.
ابن خلدون، عبدالرحمن (1352)، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن خلدون، عبدالرحمن (1363)، العبر، ترجمه عبدالمحمد آبتی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن حوقل، محمدبن حوقل (1366)، سفرنامه، ترجمه جعفرشعار، تهران: امیرکبیر.
ابوالفداء، اسماعیل (1349)، تقویم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن رسته، احمدبن عمر (1365)، اعلاق النفیسه، مترجم حسین قره چانلو، تهران: امیر کبیر.
اصطخری، ابواسحاق (1373)، مسالک و ممالک، ترجمه محمد بن تستری، تهران: انتشارات افشار.
ابوریحان بیرونی، محمد (1352)، تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن، ترجمه احمد آرام، تهران: دانشگاه تهران.
عبد الحق بغدادى، صفى الدين (1412ه.ق)، مراصد الإطلاع علي أسماء الأمكنة و البقاع، بیروت: دار الجيل.
افضل الدین کرمانی، حمید الدین (1326)، بدایع الازمان فی وقایع کرمان؛ تصحیح مهدی بیانی؛ تهران: دانشگاه تهران.
افضل الدین کرمانی، حمید الدین (2536)، عقد العلی للموقوف العلی، تصحیح عامری نائینی و باستانی پاریزی، تهران: روزبهان.
ادریسی، محمد (1388)، ایران در کتاب نزهة المشتاق فی الاختراق و الافاق، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد ایرانشناسی.
امیرحاجلو، سعید و حسین صدیقیان، 1395، «کاوش قلعه سنگ شهر کهن سیرجان، استان کرمان»، گزارش های پانزدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران، به کوشش حمیده چوبک، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری: صص 16-22.
امینی، امین (1392)، سکه شناسی آخرین شاهان ساسانی، تهران، پازینه.
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم (1357)، حماسه کویر، تهران: امیر کبیر.
باستانی پاریزی محمد ابراهیم (1378)، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران: صفی علیشاه.
بلاذری، احمد (1319)، فتوح البلدان، طبع کتب العربیه، مصر: طبع بمطیعه الموسوعات.
بروسوی، محمد (1397)، اوضح المسالک الی معرفه البلدان و الممالک، ترجمه حسین قرچانلو، تهران: نگارستان اندیشه.
تاریخ شاهی، ناشناخته (2535)، تصحیح محمد ابراهیم باستانی پاریزی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
تَتَوی، قاضی احمد (1378)، تاریخ الفی، تصحیح علی آل داود- تهران: فکر روز.
جیهانی، ابوالقاسم (1363)، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، مشهد: آستان قدس رضوی.
حاج ولیئی، مهدی؛ محمدی فر، یعقوب؛ قیاسی، کی آرش؛ لامعی رشتی، محمد؛ اولیائی، پروین (1388)، «مطالعه و تحلیل 30 سکۀ نقره ای دوره ساسانی موزۀ همدان با استفاده از روش PIXE»، مجله مطالعات ایرانی، شماره 16، صص 140-150.
حاتمی، ابوالقاسم (1380)، سیرجان قدیم مرکز صنعت و هنر اسلامی، کرمان: کرمان شناسی.
حاتمی، ابوالقاسم (1374)، بررسی تحلیلی باستان شناسی سیرجان قدیم، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس: منتشر نشده.
حافظ ابرو، عبدالله (1378)، جغرافیای حافظ ابرو، جلد دوم، تهران، آینۀ میراث.
حمدالله مستوفی، حمدالله (1396)، نزهه القلوب، تصحیح میرهاشم محدث، جلد دوم، تهران: سفیر اردهال.
حسینی، خورشاه (1965)، تاریخ قطبی، دهلی: جامعه ملّیه اسلامیه نئی دهلی.
حموى، ياقوت بن عبد الله (1380)، معجم البلدان، جلد اول، تهران: سازمان ميراث فرهنگي كشور.
حمیری، محمد (1984)، الروض المعطار فی خبر الاقطار، بیروت: مکتبه لبنان، الطیعه الثانیة.
حدود العالم من المشرق الی المغرب (1340)، به کوشش دکتر منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهران.
خوافی، فصیح احمد (1339)، مجمل فصیحی، تصحیح محمود فرخ، مشهد: کتابفروشی باستان.
چوبک، حمیده (1391)، «سفالینه های دوران اسلامی شهر کهن جیرفت»، مطالعات باستان شناسی، دوره 4، ش 1، صص: 83-112.
رضایی باغ بیدی، حسن (1393)، سکه های ایران در دورۀ اسلامی، تهران: سمت.
روزبهان اصفهانی، فضل الله (1382)، عالم آرای امینی، تصحیح محمد اکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
روملو، حسن (1349)، احسن التواریخ، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
سایکس، سرپرسی (1336)، سفرنامه، ترجمه حسین سعادت نوری، تهران: ابن سینا.
سایکس، سرپرسی (1391)، تاریخ ایران، ترجمه فخر داعی گیلانی، جلد 1 و 2 تهران: نگاه.
سهرابی نیا، احمد (1396)، مطالعۀ باستان شناختی سفال های دورۀ ایلخانی شهر قدیم سیرجان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه مازندران، منتشر نشده.
شبانکاره‌ای، محمد (1381)، مجمع الأنساب، مصحح میر هاشم محدث، جلد 1 و 2، تهران: امير کبير.
شرف الدین علی یزدی (1387)، ظفرنامه، تهران : کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
شیروانی، حاجی زین العابدین (1339)، ریاض السیاحه، تصحیح: اصغر حامد ربانی، تهران: سعدی.
طبری، محمد بن جریر (1375)، تاریخ طبری، ترجمه ابولقاسم حالت، جلد پنجم و هشتم، تهران: اساطیر.
طبری، محمد بن جریر (1368)، تاریخ الرسل و الملوک، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد چهارم، تهران: اساطیر.
طوسی همدانی، محمد (1382)، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات، تهران: علمی و فرهنگی.
عبدالرزاق سمرقندی، کمال الدین (1383)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، جلد 1، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.
فرهنگ جغرافیائی ایران (2535)، استان هشتم کرمان و مکران، جلد 8، تهران: سازمان جغرافیایی کشور.
قدامه بن جعفر (1981م)، الخراج و صناعة الكتابة، 1جلد، بغداد: دار الرشيد للنشر.
کتبی، محمود (1364)، تاریخ آل مظفر، به اهتمام دکتر عبدالحسن نوائی، تهران: امیرکبیر.
کریمیان، حسن، افضلی، زینب (1398)، «سیرجان قدیم یکی از مراکز مهم شیشه گری جنوب شرق ایران»، مجله مطالعات باستان شناسی، زیر چاپ.
گابریل، آلفونس (1381)، مارکوپولو در ایران، ترجمه پرویز رجبی، تهران: اساطیر.
گیبونز، ریچارد، 1395، سفرنامه، مترجم امید شریفی، تهران: ایران شناسی.
محمد بن ابراهیم (1343)، تاریخ کرمان، به تصحیح باستانی پاریزی، تهران: طهوری.
مرتضایی، محمد و محمدیوسف کیانی (1385)، «مطالعه و تحلیل سفالینه های مکشوفه از کاوش های باستان شناختی سا ل های 1381 تا 1384 محوطه تاریخی جرجان»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دوره 57، شماره 5، صص. 129-112.
مرعشی صفوی، میرزا محمد (1362)، مُجمع التواریخ، تصحیح عباس اقبال، تهران: کتابخه سنائی و طهوری.
مسکویه، ابوعلی (1376)، تجارب الامم، جلد 5 و 6؛ ترجمه علی نقی منزوی، تهران: توس.
مقدسی، ابوعبدالله (1385)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه دکتر علینقی منزوی، تهران: کومش.
معلم یزدی، معین الدین (1326)، مواهب الهی، تصحیح سعید نفیسی، تهران: اقبال.
منشی کرمانی، محمد امین (1391)، جغرافیای ایالت کرمان در عهد ناصری، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی.
منشی کرمانی، ناصرالدین (1394)، سمط العلی للحضرة العلیا، تصحیح مریم میرشمسی، تهران: محمود افشار.
مؤمن کرمانی، ملامحمد (1384)، صحیفه الارشاد، تصحیح باستانی پاریزی، تهران: نشر علم.
میرخواند، میر محمد خواوندشاه (1338)، روضة الصفا، جلد اول، تهران: خیام و پیروز.
وزیری، احمدعلی خان (1352)، تاریخ کرمان، به تصحیح باستانی پاریزی، تهران: ابن سینا.
وزیری، احمد علی خان (1376)، جغرافیای کرمان، تصحیح باستانی پاریزی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
هدایت، رضا قلی خان (1339)، روضه الصفای ناصری، جلد نهم و دهم، تهران: خیام و پیروز.
یزدی، تاج الدین حسن (1987)، جامع التّواریخ حسنی، کراچی: مؤسسه تحقیقات علوم آسیای میانه و غربی و دانشگاه کراچی.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (1342)، البلدان، دکتر محمد آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Azarnoush, M. (1994), The Sasanian Manor house at Hājīābād, Iran. Florence.
Bivar, A. D. H., Fehervari, G., Baker, P. L., Errington, N., Shokoohy, M., Errington, E., & Tyler-Smith, S. (2000). Excavations at Ghubayrā, Iran. School of Oriental & African Studies.
Kervran. M. (1984). Les niveaux islamiques du secteur oriental du tepe de IApadana,III. Les objets en verre, en pierre et metal. Delegation Archeologiqus Francaise en Iran, pp 211- 237.
Markwart, J. (1931). A Catalogue of the Provincial Capitals of Eranshahr, Pahlavi Text, Version and Commentary, ed. G. Messina, Rome: Pontificio Istiuto Biblico.
Morgan, P., & Leatherby, J., (1987), “Excavated Ceramics from Sirjan”, Syria and Iran, Tree Studies in Medieval Ceramics, Edited by James Allan and Caroline Roberts, Oxford Studies in Islamic Art IV, University of Oxford, pp 23-172.
Whitcomb, D.S. (1985). Before the Roses and the Nightingales. Excavations at Qasr-i Abu Nasr, Old Shiraz. Metropolitan Museum of Art: New York.
Whitehouse. D. (2009), Sīrāf. History; topography and environment. The British Institute of Persian Studies Archaeological Monographs Series I. Oxbow: Oxford.