Evaluation and Ranking of Factors Affecting the Perception of Spirituality Sense in the Interior of Mosques; Case study: Nasir Al-Molk Mosque – Shiraz
Subject Areas : Islamic urbanismMOHAMMADREZA MALEKI 1 , Qader Bayzidi 2 * , Ali Yoonessi 3 , Farzin Charehjoo 4
1 - Phd Student, Department of Architecture, Sanandaj Branch, Islamic Azad University, Sanandaj, Iran.
2 - Assistant Professor, Department of Architecture, Sanandaj Branch, Islamic Azad University, Sanandaj, Iran.
3 - Assistant Professor, Department of Neuroscience and Addiction Studies, School of Advanced Technologies in Medicine, Tehran University of Medical Sciences, Tehran, Iran.
4 - Assistant Professor, Department of Urban Planning and Design, Sanandaj Branch, Islamic Azad University, Sanandaj, Iran.
Keywords: Architecture, Sense of Spirituality, Nasir Al-Molk Mosque, Structural Equation Modeling,
Abstract :
The design of mosques in the history of Iranian architecture seems to be the Climax of Islamic art and architecture. The architecture of mosques seeks inspiration of concepts of the divine world in order to create an atmosphere that connect the material world to the immaterial world and creates a single spiritual space. In this study, the effect of factors affecting the perception of spirituality in the interior of Nasir Al-Molk Mosque in Shiraz has been investigated. In this regard, first the parameters that affect the perception of the sense of spirituality are determined and then 120 questionnaires are collected from architecture and urban planning students of Shiraz University, the validity and reliability of which has been confirmed by Cronbach’s alpha. Then, by modeling the structural equations of partial least squares (PLS-SEM), it is analyzed to determine the relationship between the parameters on each other. Factors affecting the perception of spirituality are social, sensory, somatic and environmental factors that the results show that there is a significant difference in the ranking of indicators. In the following, the indicators are arranged based on the degree of impact on the perception of spirituality from rank 1 meaning the most impact to rank 15 meaning the least impact. Findings show that the greatest impact on the perception of spirituality is related to somatic indicators.
احمدیشلمانی، محمدحسین (1390)، معماری معاصر مساجد، فرهیختگان دانشگاه، تهران.
آقابابایی، سارا؛ ملکپور، مختار و احمد عابدی (1388)، «اثربخشي آموزش کارکردهاي اجرايي بر عملکرد تحصیلی کودکان با ناتواني یادگیری املا»، تازههای علوم شناختی، سال 14، شماره 2، 72-63.
بخشوده، پریسا (۱۳۹۴)، «معجزه رنگ و نور در مسجد نصیرالملک شیراز»، اولین کنفرانس سالانه پژوهش های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، موسسه معماری و شهرسازی سفیران راه مهرازی، یزد.
بمانیان، محمدرضا؛ هادیان‌پور، محمد؛ مهدوینژاد، محمدجواد و محمد حق‌شناس (1393)، «ظرفیت‌سنجی به‌کارگیری پوسته‌های دوجداره در طراحی معماری اقلیم گرم و خشک ایران به منظور کاهش مصرف انرژی (نمونه موردی شهر یزد)»، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، شماره 3، 38-29.
بورکهارت، تیتوس (۱۳65)، «مداخلی بر اصول و روش هنر دینی»، مجموعه مقالات هنر معنوی، مطالعات دینی هنر، تهران.
حمزهنژاد، مهدی و مائده عربی (1393)، «بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر؛ مطالعه موردی: طرح مسجدچهارراه ولیعصر (عج) تهران». مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 15، 61-47.
زبردستان، نجمه؛ موحد، خسرو و هادی کشمیری (1395)، «تبیین راهکارهای موثر در بکارگیری ادراکات حسی در فرایند طراحی معماری با رویکرد پدیده شناختی»، مدیریت شهری، ضمیمه شماره ۴۸، 264-245.
زمرشیدی، حسین و زهرا زمرشیدی (1393)، «معماری مساجد ایران و هنرهای قدسی آن»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 15، 20-5.
سبک روح، مرضیه و علی اکبر حیدری (۱۳۹۲)، «تأثیر نور در شکلگیری حس معنویت در مساجد»، اولین کنفرانس ملی معماری و شهرسازی اسلامی و ترسیم سیمای شهری پایدار با گذر از معماری ایرانی-اسلامی و هویت گمشده آن، زاهدان، مرکزآموزش علمی-کاربردی زاهدان.
شاهرودی، عباسعلی؛ حسینی، حمزه و زینب مومنی (1393)، «بررسی میزان انطباق معماری مساجد با نیازهای زنان (مطالعه موردی: مساجد شهرستان ساری)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی و اسلامی. شماره 18، 53-39.
شهیدی. شهریار و سعیده فرج نیا، سعیده (1391)، «ساخت و اعتباریابی پرسشنامه سنجش نگرش معنوی»، روان شناسی و دین، شماره 5 (3)؛ 97-115.
صادقی حبیبآباد، علی؛ مهدی نژاد، جمال الدین و حمیدرضا عظمتی (1397)، «بررسی و بازخوانی مؤلفههای مؤثر بر ارتقاء "حس معنویت" در معماری مساجد»، معماری و شهرسازی پایدار، شماره 6 (1)، 61-78.
صارمی، حمیدرضا؛ خدابخشی، سحر و متین خلاقدوست (1395)، «بررسی تطبیقی جهتگیری شبستان در مساجد سنتی و معاصر»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 24، 84-65.
علینژاد طیبی، نسرین و فرشته بدیعی (۱۳۹۵). «بررسی عوامل موثر بر حس تعلق به مکان مسجد نصیرالملک شیراز»، همایش ملی رویکردهای نوین در برنامه ریزی و توسعه پایدار منطقه ای، مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت.
کاظمی، سید محمد و حسین کلانتریخلیلآباد (۱۳۹۰)، «ابزارهای پیام رسانی معنوی در معماری مسجد با تاکید بر نقش ایدئولوژی اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره ، ۴۶- ۳۱.
لطفی، افسانه و بهادر زمانی (1394)، «نقش مؤلفههای منظرحسی در کیفیت محورهای مجهز محلی؛ (مطالعه موردی: محور علیقلیآقا در اصفهان)»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، شماره 13، 56-43.
معمارزاده طهران، غلامرضا و مهدی صانعی (1390)، «تهیه ابزاری استاندارد جهت سنجش معنویت در نظام اداری ایران»، فصلنامه رسالت مديريت دولتي، شماره 1. 1-27.
مقصودی، میترا؛ شاهرودی، عباسعلی؛ مهنام، امین و محمدجواد مهدوینژاد (1396)، «کاربرد مهندسی علوم اعصاب در بازشناسی احساسات و ادراک پارامترهای محیطی تأثیرگذار بر آسایش انسان در فضاهای باز شهری»، اولین کنگره عمران، معماری و مطالعات شهری، شیراز. 241-228.
مهدینژاد، جمالالدین؛ عظمتی، حمیدرضا و علی صادقی حبیب آباد (1397)، «رتبهبندي شاخصهاي آرامش معنوي در معماري مساجد سنتي مبتني بر ادراک "حس معنويت" با بهره گيري از روش VIKOR»، پژوهشهای هستیشناختی، شماره 14، 59-82.
مهدینژاد، جمالالدین؛ عظمتی، حمیدرضا و علی صادقی حبیب آباد (1397). «تحلیل مولفه های موثر بر درک حس معنویت در کالبد معماری مساجد ایرانی دوره اسلامی»، نخستین کنفرانس ملی شهر ایرانی اسلامی، تهران، پژوهشکده فرهنگ و هنر جهاد دانشگاهی.
مهدی نژاد، جمال الدین؛ عظمتی، حمید و علی صادقی حبیب آباد (1398)، «تبیین راهبردی مؤلفه های حس معنوی در معماری مساجد ایران». مطالعات ملی، 20 (2(78)), 77-94.
مهدی نژاد، جمال الدین، و علی صادقی حبیب آباد (1398)، «تحلیل و اولویتبندی سلسله مراتبی (ANP) مولفههای موثر بر حس معنویت در فضای مساجد با تاکید بر مولفه نور»، شیعهشناسی، 17 (65)، 32-7.
نصر، سید حسین (۱۳۸۱)، معرفت و معنویت، ترجمه انشا ا... رحمتی، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
نقی زاده، محمد (1385)، مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی؛ تجلیات عینی و کالبدی، راهیان، اصفهان.
هومانیراد، مرضیه و منصوره طاهباز (1392). «بررسي نقش نور روز در ايجاد فضاي معنوي در مساجد معاصر». معماری و شهرسازی آرمان شهر، ویژهنامه منتخب مقالات اولین همایش روشنایی و نورپردازی ایران، 23-11.
Basu, J. (2019). “Place Spirituality in the imaginary locus: How real is the nonreal?”. Archive for the Psychology of Religion, 41(1), 33-37.
Cuthbert, A.R., (2008). “The Form of Cities: Political Economy and Urban Design”. Blackwell Publishing.
Fattahi S, Omrani Pour A. (2014). “Analysis of the Role of Qebla in the Spatial Organization of Contemporary Mosques in Ilam City”. Iran University of Science & Technology. 2014; 2 (1) :97-114.
Hashmi, A. (2018). “Philosophy of Interior Design in Mughal Era Mosques of Lahore: A Case Study of Maryam Zamani and Wazir Khan Mosques”. Journal of Art, Architecture and Built Environment.
Kurt, Y., Yamin, M., Sinkovics, N., & Sinkovics, R. R. (2016). “Spirituality as an antecedent of trust and network commitment: The case of Anatolian Tigers”. European Management Journal, 34(6), 686–700. https://doi.org/10.1016/j.emj.2016.06.011.
Mahdi Nejad, J., Azemati, H., & Sadeghi HabibAbad, A. (2019). “Investigating sacred architectural values of traditional mosques based on the improvement of spiritual design quality in the architecture of modern mosques (case study: Traditional mosques in Iran)”. International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning, 29(1), 47-59.
MahdiNejad, J-D., Azemati, H., & Sadeghi Habibabad, A. (2019). “Religion and spirituality: Mental health arbitrage in the body of mosques architecture”. Journal of Religion and Health, 59: 1635–1651.
Morris, A. E. J. (2013). “History of Urban Form Before the Industrial Revolution”. Taylor & Francis. Retrieved from https://books.google.com/books?id=nRBEAgAAQBAJ.
Sadeghi Habibabad, A., Azemati, H., & Matracchi, P. (2019). “Using neurology sciences to investigate the color component and its effect on promoting the sense of spirituality in the interior space of the Vakil Mosque of Shiraz (using quantitative electroencephalography wave recording)”. Journal of Religion and Health, 1-18.
Sadeghi Habibabad, A., MahdiNejad, J. E. D., Azemati, H., & Matracchi, P. (2020). “Examination of the psychological impact and brainwaves functioning of the users of buildings and environments built based on promoting relaxation and spiritual sense”. Journal of Spirituality in Mental Health. 59: 2149–2162.
Salah El Din, R., Hashim, O., & Hussein, A. (2020). “Reviving the architectural heritage values of Al-Aqmar Mosque as an architectural inherited and a source of inspiration for contemporary interior design”. Journal of Design Sciences and Applied Arts, 1(1), 134-143.
Sarram, A., Utaberta, N., & Asif, N. (2019). “Mosque in Compact Cities: Impact of Urbanization on Planning and Design of Contemporary Mosques in Nusantara”. International Journal of Engineering & Technology, 8(1.9), 598-601.
Shamqli, Gh., Yekita, H. (2011). “Basic Concepts in Hospital Architectural Design”, Tehran: Soroush Danesh.
Sheline, A. R. (2019). “Constructing an Islamic Nation: National Mosque Building as a Form of Nation-Building”. Nationalities Papers, 47(1), 104-120.
URL1: https://unsplash.com/s/photos/iran-mosque.
ارزیابی و رتبهبندی عوامل موثر بر ادراک حس معنویت در فضای داخلی مساجد
(نمونه موردی: مسجد نصیرالملک- شیراز)
محمدرضا ملکی1، قادر بایزیدی2*، علی یونسی3، فرزین چارهجو4
1 دانشجوی دکتری معماری، گروه معماری، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران.
2* استادیار، گروه معماری، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران.
2 استادیار، گروه علوم اعصاب، دانشکده فناوریهای نوین پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ایران.
4 استادیار، گروه طراحی و برنامهریزی شهری، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران.
چکیده
طراحی مساجد در تاریخ معماری ایران، همواره نقطه به اوج رسیدن هنر و معماری اسلامی بوده است. معماری مساجد به دنبال الهام از مفاهیم کلام الهی است تا فضایی ایجاد نمابد که عالم ملکوت و عالم ناسوت را قرین هم سازد و فضای معنوی واحدی را بیافریند. در این پژوهش به بررسی میزان تاثیرگذاری عوامل موثر بر ادراک حس معنویت در فضای داخلی مسجد نصیرالملک شیراز پرداخته شده است. در این راستا ابتدا پارامترهایی که در ادراک حس معنویت موثر هستند مشخص میشود و سپس تعداد 120 پرسشنامه از دانشجویان معماری و شهرسازی دانشگاه شیراز جمعآوری میگردد که روایی و پایایی آن توسط آلفای کرونباخ مورد تایید قرار گرفته است. سپس با استفاده از مدلسازی معادلات ساختاری حداقل مربعات جزئی(PLS-SEM) به تجزیه و تحلیل پرداخته تا رابطه بین پارامترها بر یکدیگر مشخص گردد. عوامل موثر بر ادراک حس معنویت، عوامل اجتماعی، عوامل حسی، عوامل کالبدی و عوامل محیطی میباشد که نتایج نشان میدهد تفاوت معنیداری در رتبه شاخصها وجود دارد. در ادامه شاخصها بر اساس میزان تاثیر بر ادراک معنویت از رتبه 1 به معنای بیشترین تاثیر تا رتبه 15 به معنای کمترین تاثیر مرتب شدهاند. یافتهها نشان میدهد بیشترین تاثیر بر ادراک معنویت مربوط به شاخصهای کالبدی است.
کلید واژه : معماری، حس معنویت، مسجد نصیرالملک، روش معادلات ساختاری.
* Email: q_Bayzidi@yahoo.com
این مقاله برگرفته از رساله دکتری نویسنده اول با عنوان « ارزیابی عوامل موثر بر ادراک حس معنویت در فضای داخلی مساجد با رویکرد معماری عصبمحور» میباشد که با راهنمایی دکتر قادر بایزیدی و دکتر علی یونسی و مشاوره دکتر فرزین چارهجو تدوین گردیده است.
مقدمه
ایران کشوری با معماری طولانی و احیاکننده ارزشهای گذشته است (Sarram et al,2019). مساجد در تاریخ معماری ایران همیشه در اوج هنر و معماری اسلامی بودهاند. معماری مساجد به دنبال الهام گرفتن از مفاهیم کلام الهی است تا فضایی را ایجاد کند که از دنیای مادی به دنیای آسمانی بپیوندد و یک محیط معنوی واحد ایجاد کند (Sadeghi Habibabad et al,2020). مساجد بخش مهمی از هر جامعه اسلامی است و در درجه اول مکانی است که ارتباطات معنوی و اجتماعی میان مسلمانان بیان و برقرار میشود و نقش اساسی در ترويج فرهنگ، تمدن، اسلامي، تربيت و... داشته و دارد (Morris et al,2013). استدلال تئوریک اصلی این است که، در حالی که دین میتواند بهعنوان یک پل عمل کند (مهدینژاد و همکاران، 1397، 60) و از این طریق بسیاری از پیوندهای ضعیف را در یک کالبد ایجاد کند، معنویت میتواند این روابط را عمیقتر کرده که از طریق طراحی کالبد مناسب، بکارگیری رنگها و طیفهای گوناگون، فضایی آرام این ادراک حسی را بوجود آورد ( Kurt et al, 2016). بررسی مؤلفههای محیطی در یک اثر معماری، به ویژه مساجد اسلامی، مستلزم درک دقیق این مفهوم و عوامل مؤثر آن است. در معماری مساجد گذشته، الگوهای خاص همیشه از یک روند مداوم پیروی کردهاند که باعث ایجاد رابطهی منطقی با زمان قبل و بعد میشود، اما این استمرار و روند امروزه دیده نمیشود. در فرآیند ادراك محیط، بخش زیادي از شناخت و تماس با دنیاي خارج به وسیله اندامهاي حسی حاصل میشود (لطفی، 1394) و بخشی دیگر مربوط به ویژگیهای فردی و اجتماعی شخص است. در این مقاله ابتدا به بررسی عوامل موثر بر ادارک حس معنویت در فضای داخلی مساجد پرداخته و سپس این عوامل در مسجد نصیرالملک بررسی و نهایتاً رتبهبندی شده است.
سوال اساسی پژوهش: عوامل موثر بر ادراک حس معنویت در فضای داخلی مساجد چیست و اولویتبندی آن به چه صورت است؟
فرضیه پژوهش: میان عوامل موثر بر ادراک حس معنویت در فضای داخلی مساجد رابطهی معناداری وجود دارد.
روش تحقیق
در این پژوهش، رابطهی بین متغیرها با استفاده از روش همبستگی و سپس از طریق معادلات ساختاری انجام شده است. جامعه آماری بر اساس فرمول کوکران شامل 120 نفر میباشد که از میان دانشجویان معماری و شهرسازی دانشگاه شیراز و به صورت «تصادفی ساده» انتخاب شده است . ابزار پژوهش پرسشنامه است و پیوند آن به صورت آنلاین در دسترس جامعهی آماری قرار گرفت. از روش معادلات ساختاری1 در نرمافزار آماری SPSS و pls برای آزمون مدل رگرسیون و تناسب استفاده شد. از آزمون همبستگی پیرسون نیز برای تعیین رابطه بین متغیرهای تحقیق استفاده شد.
ادبیات و مبانی نظری پژوهش
مفهوم معنویت سرشار از معانی مختلف و پیچیده است؛ این کلمه به صورت پراکنده در زمینه های مختلفی چون دین، معماری، موسیقی، نقاشی، ادبیات و نجوم پراکنده شده است. دستیابی به معنویت با شناخت تواناییهای نهادینه شده در وجود بشریت برجسته است. ایجاد فاصله معماری امروز مساجد از بعد معنوی، تامل و تحقیق زیادی دارد، زیرا در کلیه جوامع جهانی، این موضوع در زندگی روزمره انسان یک ارزش محسوب میشود و تا جایی پیش رفته است که علم پزشکی آن را عنوان میکند. (Sadeghi Habibabad et al,2019). معنویت، مجموعه جنبههای فکری، اخلاقی، فرهنگی و عاطفی انسان یا محصولات فکری او بوده و نیز به معنای غیر مادی آورده میشود. «حالت یا کیفیت مرتبط بودن به جوهرهای معنوی» و نیز «دل بستگی به چیزهای معنوی». همچنین، معنویت یعنی، آن چه مربوط به روح است (basu et al,2019). اصطلاح معنویت و مشتقات آن گرچه در متون اصلی اسلامی مورد استفاده قرار نمیگیرد، اما در ادبیات مسلمانان چه در فارسی و چه در زبان عربی رواج دارد (MahdiNejad et al, 2019).
معماري مساجد بهعنوان فضاهاي عبادتگاهي، مهمترين نمود معماري اسلامي محسوب ميشود كه در پهنة گسترده سرزمینهاي اسامي از تنوّع و گوناگوني خاصي از نظر نحوة طرّاحي و چگونگي برخورد با اقليم خاص آن مناطق برخوردار است (حمزهنژاد و عربی، 1393، 48). مساجد و مؤلفههای اساسی آنها به افرادی منتهی میشوند که از فضای غیر معنوی به معنوی میروند و باید جنبههای بصری و معنوی را فراهم کنند. معماری مسجد از موضوعهای حساس هنر معماری است؛ چرا که مکان تعامل نفس انسانی با مراتب عالیه عالم وجود است. معماری مسجد میتواند در جریان ارتباط نفس ذی وجود انسانی با مراتب عالیه وجود، دخیل و مؤثر بوده و تسهیل کنندة ادراکات معنوی و عرفانی باشد (صارمی و همکاران، 1395، 66). معماری هر ساختمان حول یک سیستم سلسله مراتبی کاربردی، مکانی، بصری و رسمی شکل میگیرد و در مورد موضوع خاص مساجد، این سیستم با توجه به اهمیت محور قبله به عنوان یک جهتگیری معنوی (Fattahi & Omrani Pour, 2014) بنا شده است. با بررسی سوابق پژوهشی موضوع حس معنویت در معماری مشاهده خواهیم نمود که اندیشمندانی چون نصر و بورکهارت به بیان مفاهیم و ریشههای پنهان احساسات روحانی و معنوی در کالبد معماری از طریق بازخوانی رمزپردازی و حکمتهای متعالی نهفته در معماری ایرانی اسلامی به صورت کیفی پرداختهاند (نصر، ۱۳81: ۸) (بورکهارت، ۱۳۶۵: ۱۰) (نقی زاده، ۱۳۸۵: ۷). در علم روانشناسی و پزشکی منابع و پژوهشهایی در باب معنویت انجام شده که اکثراً به روش آزمایشگاهی علوم اعصاب شناختی و تأثیر بعد معنوی بر بهبود بیماران دلالت دارد؛ در پژوهش دیگری (هومانی راد و طاهباز، ۱۳۹۲)، نقش نور روز در ایجاد فضای معنوی در مساجد معاصر بررسی شده است و نقش مؤلفههای ایجاد حس معنویت؛ در پژوهشهای (شهیدی و فرج نیا، ۱۳۹۱: ۹۷)؛ و (معمارزاده طهران و صانعی، ۱۳۹۰: ۲) به چشم میخورد. همچنین در پژوهش صورت گرفته توسط مهدینژاد و همکاران (۱۳۹۷)، با عنوان «رتبهبندی شاخصهای آرامش معنوی در معماری مساجد سنتی مبتنی بر ادراک حس معنویت، با بهرهگیری از روش ویگور»، معماری مساجد یزد از لحاظ شاخههای معنوی بررسی میشود. در پژوهش دیگری از مهدینژاد و همکاران (1398) با عنوان «تبیین راهبردی مولفههای حسی در معماری مساجد مبتنی بر درک حس معنویت» به مولفههای حسی همچون بینایی، بویایی، شنوایی و لامسه و میزان تاثیرگذاری آن بر ادراک حس معنویت پرداخته است. همچنین در پژوهش دیگری از مهدینژاد و همکاران (1398) با عنوان «تحلیل و اولویتبندی سلسله مراتبی (ANP) مولفههای موثر بر حس معنویت در فضای مساجد با تاکید بر مولفه نور» در مسجد شیخ لطفالله اصفهان پرداخته است و میزان تاثیرگذاری رنگها در ایجاد حس معنویت را بررسی میکند. سبکروح و همکاران (1392)، در مقالهای به بررسی تعاریف معنویت و نقش نور و شکلگیری حس معنویت در فضای معماری پرداختهاند. ادراک تجربه حسی ما از دنيای پيرامونمان، مستلزم بازشناسی و شناخت محرکهای محيطی و نيز اقدامات واکنشی به این محرکهاست. در این راستا به مولفههای تاثیرگذار در ادراک تجربه حسی اشاره خواهد شد.
جدول(1): عوامل موثر بر حس معنویت؛ مأخذ: نگارندگان
الف) مولفههای ظاهری(کالبدی): صادقیحبیبآباد و همکاران (1397)، در پژوهش خود و طبق آنالیز در نمونهها، طیف رنگی فیروزه از نظر ایجاد حس آرامش در اولویت اول و به ترتیب سبز، آبی، سفید رنگهای زرد، قرمز و سیاه اولویتهای بعدی را در ایجاد فضای معنوی به خود اختصاص داده بودند. شلین (Sheline, 2019)، در مقالهای، طراحی مساجد بر اساس ادراک را مورد بررسی قرار دادند که یافتهها دلالت بر درک استفاده از ساختارهای مذهبی نمادین به عنوان ابزاری برای بومی سازی دارد که غالباً به دلیل تمایل به پیوند ناسیونالیسم با دیدهای سکولار مدرنیته مورد غفلت واقع میشوند. در پژوهش علی نژادطیبی و همکاران (1395)، از میان ویژگیهای کالبدی (تزیینات، نفوذپذیری و دسترسی) مولفهی دسترسی به مکان بیشترین تاثیر را در ایجاد حس تعلق به مکان مسجد نصیرالملک داشته و تعاملات اجتماعی استفادهکنندگان و همچنین ویژگیهای شناختی و ادراکی فرد همچون خاطره و عادت تاثیر بسزایی در استفاده و ایجاد حس تعلق به مسجد نصیرالملک داشتهاند. صلاحالدین و همکاران (Salah El Din et al, 2020)، در مطالعهای همچنین نشان میدهند که چگونه مواد، بافت، رنگ، سایه و نور تأثیر میگذارد. محصول معماری و روشهای معماری در شکلگیری معماری و حس معنویت تاثیر داشته است. براساس بررسی تحقیقات فوق، معیارهای کالبدی سازه (رنگ، فرم، تزیینات و...) بر ایجاد حس معنویت تاثیرگذار است.
ب) مولفههای حسی: مهدینژاد و همکاران (1397)، در پژوهش خود به بررسی راهبردی مولفههای حسی (شنوایی، بویایی، لامسه، بینایی) و تاثیر آن بر درک حس معنویت در معماری داخلی مساجد پرداختند. نتایج حاصله از این پژوهش نشان میدهد که در مولفههای بینایی، بویایی و شنوایی بر درک حس معنویت تاثیر معناداری داشته است؛ همچنین در مولفهی لامسه بر درک حس معنویت بر اساس تحلیل دادهها رابطه معناداری مشاهده نشده است. زبردستان و همکاران (1396)، در مقالهای بررسی کردند بکارگیری ادراکات حسی در فرآیند طراحی معماری امریست که از اهمیت ویژهای برخوردار است.
ج) مولفههای فردی اجتماعی: شاهرودی و همکاران (1393)، در مقالهای بررسی کردند جنسيت يكي از عوامل تعيينكننده در مطلوبيت شاخصهاي كالبدي مسجد از ديدگاه استفادهكنندگان آن است که در پي يافتن ارتباط معنادار بين جنسيت و معماري مساجد با هدف رضايتمندي تمامي گروههاي استفادهكننده به خصوص زنان و بالا بردن احساس معنويت آنان در فضاي مسجد با در نظر گرفتن نيازهاي فيزيكي و رواني زنان در طراحي معماري مساجد است. بررسی تحقیقات فوق، معیارهای فردی-اجتماعی بر ایجاد حس معنویت تاثیرگذار است.
د) مولفههای محیطی: عوامل محیطی همچون زمان حضور در فضا، دمای محیط، رطوبت محیط و فشار هوا از عوامل مهم در ادراک محیط و بروز احساسات میباشد. در پژوهش مقصودی و همکاران (1396) مشخص گردید در دماهای مختلف، متناسب با هندسه فضا و نحوه قرارگیری پوشش گیاهی فعالیت امواج مغزی متفاوت بوده و احساس خوشایندی، آرامش و راحتی و نوآوری و هیجانانگیزی نیز در افراد تغییر خواهد کرد. بنابراین عوامل محیطی با حس معنویت تاثیر معناداری دارد. ولی در این پژوهش با توجه به اینکه افراد فضای مسجد را از طریق تماشای عکس مشاهده میکنند (و حضور فیزیکی در فضا ندارند) این عامل را برای همهی آزمودنیها یکسان و صفر در نظر گرفته شده است.
با توجه به مباحث مطرح شده مدل مفهومی (شکل 1) ارائه میگردد که مبنای ادامه پژوهش خواهد بود.
شکل (1): مدل مفهومی تحقیق؛ مأخذ: نگارندگان
مطالعه موردی تحقیق؛ مسجد نصیرالملک
مسجد نصیرالملک شیراز یکی از مساجد قدیمی و مهم شهر شیراز است که در دوره قاجار ساخته شده است. این مسجد دارای دو شبستان شرقی و غربی است که هر دوی این شبستانها برخلاف معمول به خاطر جهتگیری ساختمان، در امتداد محور قبله واقع شدهاند. شبستان غربی پوشش آجری داشته و بیشتر بر روی آن کار شده و زیباتر است. شبستان شرقی به زیبایی شبستان غربی نیست و در واقع شبستان زمستانه بوده و دارای هفت ستون بدون طرح و ساده است که در وسط قرار گرفتهاند. طاق این شبستان بر روی ستونهای سنگی و با طرح مارپیچ بر روی آن در دو ردیف ششتایی و به تعداد دوازده عدد قرار گرفته و همچنین دارای هفت درگاه با هفت در چوبی و شیشههای رنگارنگ میباشد که این شبستان را به صحن مسجد مرتبط میکند. طاق و دیوارهای این شبستان با کاشیکاریهای فیروزهای و سقف آن با نقش گل و بوته و آیات قرآنی مزین گشته است. این شبستان در واقع شبستان تابستانه محسوب میشود (احمدیشلمانی، 1390، 24). شد. شبكهبندي پنجرههاي اورسي اين مسجد و مفروشسازي شيشههاي الوان در پنجره هاي اورسي، رسميبندي و طاسهسازي از كاشي خشتي خُرد هفت رنگي و بسياري ديگر، از ویژگیهای بارز این مسجد میباشد (زمرشیدی و زمرشیدی، 1393، 11). بازی با رنگ و نور در این مسجد، یکی از شاهکارهای معماری مساجد محسوب میشود که میراثدار سنتهای معماری زندیه و قاجاریه میباشد. حضور رنگ و نور در این فضا بیانگر اوج تسلط و توان معماران ایرانی به خلق فضایی ملکوتی بوده است (بخشوده،1394). شکل 2 نمای داخلی از شبستان غربی میباشد.
شکل (2): پلان و نمای داخلی مسجد نصیرالملک شیراز (منبع: https://www.findatour.co )
بحث و تحلیل یافتهها
تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از نرمافزارهای آماری SPSS 25 و Smart PLS 3 انجام شد. در بخش استنباطی از آزمون تحلیل عاملی تاییدی، آزمون تی تک نمونهای و آزمون رتبهبندی فریدمن استفاده شد. از آزمون تحلیل عاملی تاییدی برای بررسی اعتبار و پایایی پرسشنامه و وجود رابطه بین متغیرهای اصلی با مولفهها و سوالات استفاده شد. در آزمون تی تک نمونهای، میانگین شاخصهای موثر بر ادراک معنویت بررسی شد و رتبهبندی 15 شاخص با آزمون رتبهبندی فریدمن صورت گرفت.
در جدول (2) توصیف متغییرهای پژوهش و نرمال بودن آن ارائه شده است.
جدول(2): توصیف متغیرهای پژوهش و نتایج نرمال بودن؛ مأخذ: نگارندگان
بالاترین میانگین را شاخص سن با میانگین 89/3 و وضعیت اعتقادی با میانگین 68/3 دارد. بررسی میانگین شاخصهای عوامل حسی نشان میدهد بالاترین میانگین را شاخص بینایی با میانگین 18/4 و شنوایی با میانگین 77/3 دارد. بررسی میانگین شاخصهای عوامل کالبدی نشان میدهد بالاترین میانگین را شاخص تزیینات با میانگین 28/4 و مصالح با میانگین 28/4 دارد.
نمودار(2): توصیف متغیر عوامل فردی-اجتماعی؛ مأخذ: نگارندگان
نمودار(3): توصیف متغیر عوامل کالبدی؛ مأخذ: نگارندگان
نمودار(4): توصیف متغیر عوامل حسی؛ مأخذ: نگارندگان
با توجه به نمودار (2)، (3)، (4) میانگین و میانه عوامل کالبدی سطح معنادارتری نسبت به پارامترهای حسی، عوامل فردی-اجتماعی دارد.
آزمون مدل: مدل پژوهش در این بخش مورد سنجش قرار گرفت و جهت بررسی اعتبار و پایایی پرسشنامه و مدل پژوهش از تکنیک تحلیل عاملی تاییدی و شاخصهای بارعاملی، میانگین واریانس استخراج شده، پایایی ترکیبی و آلفای کرونباخ استفاده شد. نتایج در جدول (3) و شکلهای (3) و (4) آمده است.
شکل (3): مدل اندازهگیری مقیاس ادراک معنویت در حالت مقدار تی یا معنیداری؛ مأخذ: نگارندگان
شکل (4): مدل اندازهگیری مقیاس ادراک معنویت در حالت ضرایب استاندارد؛ مأخذ: نگارندگان
یافتهها نشان داد تمامی بارهای عاملی معنیدار هستند و از نظر آماری، وجود همبستگی بین سوالات با مولفهها و با ادراک معنویت مورد تایید قرار میگیرد. بررسی بارهای عاملی نشان از تایید اعتبار تمامی سوالات مقیاس ادراک معنویت دارد. تمامی بارهای عاملی بدست آمده مقادیر مناسب و بالاتر از 40/0 دارند و به معنای تایید اعتبار تمامی سوالات یا شاخصها است.
جدول(3): نتایج تحلیل عاملی تاییدی: بررسی روایی و پایایی پرسشنامه؛ مأخذ: نگارندگان
نتایج جدول4 نشان میدهد مقادیر پایایی ترکیبی عاملها از حداقل 87/0 برای عوامل اجتماعی تا حداکثر 93/0 برای عوامل حسی بدست آمده است. تمامی مقادیر آلفای کرونباخ نیز بیشتر از 70/0 است که کمترین مقدار مربوط به عامل عوامل اجتماعی با مقدار 81/0 است. نتایج بدست آمده از آزمون مدل اندازهگیری بدین معناست که سوالات و عاملهای مربوط به ادراک معنویت دارای اعتبار و پایایی مناسبی هستند.
میزان تاثیر عاملها و شاخصها بر ادراک معنویت
جهت سنجش میانگین عاملها و شاخصها و مقایسه آن با مقداری استاندارد یا مفروض از آزمونt تك نمونهاي استفاده شد. آزمونt تك نمونهاي زماني مورد استفاده قرار ميگيرد كه يك نمونه از جامعه داشته باشيم و ميخواهيم ميانگين آن را با يك حالت معمول يا استاندارد و يا حتي با يك عدد فرضي و مورد انتظار مقايسه كنيم. دامنه نمرات پرسشنامه طیف لیکرت 5 گزینهای و از 1 تا 5 است و در اين آزمون ما ميانگين نمونه را با مقدار 5/3 که مقداری بین متوسط تا زیاد است مقایسه میکنیم. نتایج آزمون تی تک نمونهای نشان داد که تاثیر عاملها را میتوان در دو دسته متوسط تا زیاد قرار داد. نتایج نشان داد تاثیر عامل اجتماعی مقدار متوسط و تاثیر دو عامل حسی و کالبدی مقداری زیاد است. یافتهها نشان داد میانگین عامل اجتماعی برابر با 61/3 است که اختلاف معنیداری با مقدار مفروض 5/3 ندارد و نشان از تاثیر متوسط عامل اجتماعی بر ادراک معنویت دارد. میانگین عامل حسی و کالبدی به ترتیب 86/3 و 14/4 است که اختلاف معنیداری با مقدار متوسط دارد و نشان از تاثیر زیاد عامل حسی و کالبدی بر ادراک معنویت است (05/0>p).
جدول (4): آزمون تی تک نمونهای جهت بررسی میانگین عاملها و شاخصها موثر بر ادراک معنویت با مقدار استاندارد (معیار =5/3) ؛ مأخذ: نگارندگان
رتبهبندی شاخصها
در این بخش با استفاده از آزمون رتبهبندی فریدمن، شاخصها یا سوالات پرسشنامه که شامل 15 شاخص است بر اساس نمرات بدست آمده اولویتبندی شدند. نتایج آزمون فریدمن نشان میدهد که رتبهبندی شاخصها از نظر میزان تاثیر بر ادراک معنویت در مقایسه با یکدیگر چگونه است. نتايج آزمون فريدمن در جدول 6 آمده است.
جدول(6): نتیجه آزمون فریدمن جهت رتبهبندی شاخصها؛ مأخذ: نگارندگان
همانطور که در جدول 6 مشاهده گردید، از میان عوامل تاثیرگذار در ادراک حس معنویت، 45% مربوط به عوامل کالبدی، 26% مربوط به عوامل حسی و 22% مربوط به عوامل فردی-اجتماعی میباشد.
نتیجهگیری
اهميت پرداختن به مؤلفه «حس معنویت» برای شناخت و الگوگيری موفق جهت بهکارگيری در معماری مساجد امروزی بر هيچ کس پوشيده نيست. اهميت معنویت و رشد معنوی در انسان، در چند دههی گذشته به صورتی روزافزون توجه روانشناسان و متخصصان بهداشت روانی را به خود جلب کرده است. این ضرورت ایجاب مینماید که معماران با تلاش هرچه بيشتر و پژوهشهای ارزشمند در این حوزه؛ به معماری بناهای مذهبی توجه ویژه داشته باشند. توجه ویژه به ارزشهای مقدس برای معماری امروز مساجد در جهت برقراری و ایجاد مسائل معنوی و به خصوص توان فضای معماری در جهت ایجاد «حس معنویت»، ارزش محسوب شده و توجه معماران و طراحان در این زمينه مهم تلقی میگردد. در این پژوهش، ابتدا مدلی جهت عوامل موثر بر ادراک حس معنویت ارائه شده است که با استفاده از روش معادلات ساختاری در نرمافزار آماری SPSS و SmartPLS در نمونه موردی که فضای داخلی مسجد نصیرالملک بوده است، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافتهها نشان میدهد: حس معنویت با عوامل کالبدی بیشترین ارتباط را دارد و طبق فرضیات بدست آمده میانگین پارامترهای آن نظیر: تزئینات، مصالح، رنگ، نور، فرم و هندسه بیشتر است. در صورتیکه حس معنویت با عوامل فردی-اجتماعی رابطه معنادار کمتری دارد و به این معناست که مشخصات هر فرد (وضعیت اقتصادی، تحصیلات، تاهل) تاثیری آنچنانی بر دریافت حس معنویت ندارد. همچنین عوامل حسی (بویایی، بینایی، لامسه و شنوایی)، بر دریافت حس معنویت تاثیر داشتهاند و میانگین پارامترهای آن در حد متوسطی قرار دارد. بیشترین تاثیر حواس در ادراکِ حس معنویت، حس بینایی بوده است و حواس بویایی، لامسه و شنوایی در مراتب بعدی قرار میگیرند. بدین تریتب با آگاهی از نتایج این پژوهش و دانستن اهمیت عوامل کالبدی در ایجاد حس معنویت، ضرروت توجه و بکارگیری عناصری همچون نور، فرم هندسی، رنگ و تزئینات در طراحیهای آتی مساجد توسط معمارن تاکید میشود. همچنین پیشنهاد میگردد در پژوهشهای بعدی بر تک مولفهها همچون رنگ، نور و یا هندسه تمرکز گردد و نقش تک مولفه در ایجاد حس معنویت در فضای داخلی مساجد مورد بررسی قرار گیرد بگونهای که بتوان در مقیاس خردتر و به موضوعاتی همچون مکان قرار گیری بازشوها، میزان نور وارد شده، طیف رنگها و ... پرداخته شود.
پینوشتها
فهرست منابع
1. احمدیشلمانی، محمدحسین (1390). معماری معاصر مساجد، تهران: فرهیختگان دانشگاه.
2. آقابابایی، سارا، ملکپور، مختار، عابدی، احمد (1388). «اثربخشي آموزش کارکردهاي اجرايي بر عملکرد تحصیلی کودکان با ناتواني یادگیری املا»، تازههای علوم شناختی، سال 14، شماره 2، 72-63.
3. بخشوده، پریسا (۱۳۹۴). «معجزه رنگ و نور در مسجد نصیرالملک شیراز»، اولین کنفرانس سالانه پژوهش های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، یزد، موسسه معماری و شهرسازی سفیران راه مهرازی.
4. بمانیان، محمدرضا، هادیان‌پور، محمد، مهدوینژاد، محمدجواد، حق‌شناس، محمد (1393). «ظرفیت‌سنجی به‌کارگیری پوسته‌های دوجداره در طراحی معماری اقلیم گرم و خشک ایران به منظور کاهش مصرف انرژی (نمونه موردی شهر یزد)»، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی. شماره 3. 38-29.
5. بورکهارت، تیتوس (۱۳65). «مداخلی بر اصول و روش هنر دینی»، مجموعه مقالات هنر معنوی، تهران: مطالعات دینی هنر.
6. حمزهنژاد، مهدی و عربی، مائده (1393). «بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر؛ مطالعه موردی: طرح مسجدچهارراه ولیعصر (عج) تهران». مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 15، صص 61-47.
7. زبردستان، نجمه، موحد، خسرو ، کشمیری، هادی (1395). «تبیین راهکارهای موثر در بکارگیری ادراکات حسی در فرایند طراحی معماری با رویکرد پدیده شناختی»، مدیریت شهری، ضمیمه شماره ۴۸. 264-245.
8. زمرشیدی، حسین و زمرشیدی، زهرا (1393). «معماری مساجد ایران و هنرهای قدسی آن»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 15، صص 20-5.
9. سبک روح، مرضیه، حیدری، علی اکبر (۱۳۹۲). «تأثیر نور در شکلگیری حس معنویت در مساجد»، اولین کنفرانس ملی معماری و شهرسازی اسلامی و ترسیم سیمای شهری پایدار با گذر از معماری ایرانی-اسلامی و هویت گمشده آن، زاهدان، مرکزآموزش علمی-کاربردی زاهدان.
10. شاهرودی، عباسعلی، حسینی، حمزه، مومنی، زینب (1393). «بررسی میزان انطباق معماری مساجد با نیازهای زنان (مطالعه موردی: مساجد شهرستان ساری)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی و اسلامی. شماره 18، 53-39.
11. شهیدی. شهریار و فرج نیا، سعیده، (1391). ساخت و اعتباریابی پرسشنامه سنجش نگرش معنوی. روان شناسی و دین. 5(3)؛ 97-115.
12. صادقی حبیبآباد، علی، مهدی نژاد، جمال الدین، عظمتی، حمیدرضا (1397). «بررسی و بازخوانی مؤلفههای مؤثر بر ارتقاء «حس معنویت» در معماری مساجد. معماری و شهرسازی پایدار. 6(1), 61-78.
13. صارمی، حمیدرضا، خدابخشی، سحر، خلاقدوست، متین (1395). «بررسی تطبیقی جهتگیری شبستاندر مساجد سنتی و معاصر»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 24، صص 84-65.
14. علینژاد طیبی، نسرین.، بدیعی، فرشته (۱۳۹۵). «بررسی عوامل موثر بر حس تعلق به مکان مسجد نصیرالملک شیراز»، همایش ملی رویکردهای نوین در برنامه ریزی و توسعه پایدار منطقه ای، مرودشت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت.
15. کاظمی، سید محمد، کلانتریخلیلآباد، حسین (۱۳۹۰). «ابزارهای پیام رسانی معنوی در معماری مسجد با تاکید بر نقش ایدئولوژی اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 6. ۴۶- ۳۱.
16. لطفی، افسانه، زمانی، بهادر (1394). «نقش مؤلفههای منظرحسی در کیفیت محورهای مجهز محلی مطالعه موردی: محور علیقلیآقا در اصفهان»، فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات شهری، شماره 13. 56-43.
17. معمارزاده طهران، غلامرضا و صانعی، مهدی (1390). «تهیه ابزاری استاندارد جهت سنجش معنویت در نظام اداری ایران»، فصلنامه رسالت مديريت دولتي، شماره 1. 27-1.
18. مقصودی، میترا، شاهرودی، عباسعلی، مهنام، امین، مهدوینژاد، محمدجواد (1396). «کاربرد مهندسی علوم اعصاب در بازشناسی احساسات و ادراک پارامترهای محیطی تأثیرگذار بر آسایش انسان در فضاهای باز شهری»، اولین کنگره عمران، معماری و مطالعات شهری، شیراز. صص 241-228.
19. مهدینژاد، جمالالدین، عظمتی، حمیدرضا، صادقی حبیب آباد، علی (1397). رتبهبندي شاخصهاي آرامش معنوي در معماري مساجد سنتي مبتني بر ادراک «حس معنويت» با بهره گيري از روش »VIKOR»، پژوهشهای هستیشناختی، صص 82-59.
20. مهدینژاد، جمالالدین، عظمتی، حمیدرضا، صادقی حبیب آباد، علی (1397). «تحلیل مولفه های موثر بر درک حس معنویت در کالبد معماری مساجد ایرانی دوره اسلامی»، نخستین کنفرانس ملی شهر ایرانی اسلامی، تهران، پژوهشکده فرهنگ و هنر جهاد دانشگاهی.
21. مهدی نژاد، ج.، و عظمتی، ح.، و صادقی حبیب آباد، ع. (1398). «تبیین راهبردی مؤلفه های حس معنوی در معماری مساجد ایران». مطالعات ملی. 20(2 (78) ), 77-94.
22. مهدی نژاد، ج.، و صادقی حبیب آباد، ع. (1398). «تحلیل و اولویتبندی سلسله مراتبی (ANP) مولفههای موثر بر حس معنویت در فضای مساجد با تاکید بر مولفه نور». شیعهشناسی, 17 (65), 32-7.
23. نصر، سید حسین (۱۳۸۱). معرفت و معنویت، ترجمه انشا ا... رحمتی، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
24. نقی زاده، محمد (1385). مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی؛ تجلیات عینی و کالبدی. اصفهان: راهیان.
25. هومانیراد، مرضیه و طاهباز، منصوره (1392). «بررسي نقش نور روز در ايجاد فضاي معنوي در مساجد معاصر». معماری و شهرسازی آرمان شهر، ویژهنامه منتخب مقالات اولین همایش روشنایی و نورپردازی ایران صص23-11.
26. Basu, J. (2019). “Place Spirituality in the imaginary locus: How real is the nonreal?”. Archive for the Psychology of Religion, 41(1), 33-37.
27. Cuthbert, A.R., (2008). “The Form of Cities: Political Economy and Urban Design”. Blackwell Publishing.
28. Fattahi S, Omrani Pour A. (2014). “Analysis of the Role of Qebla in the Spatial Organization of Contemporary Mosques in Ilam City”. Iran University of Science & Technology. 2014; 2 (1) :97-114
29. Hashmi, A. (2018). “Philosophy of Interior Design in Mughal Era Mosques of Lahore: A Case Study of Maryam Zamani and Wazir Khan Mosques”. Journal of Art, Architecture and Built Environment.
30. Kurt, Y., Yamin, M., Sinkovics, N., & Sinkovics, R. R. (2016). “Spirituality as an antecedent of trust and network commitment: The case of Anatolian Tigers”. European Management Journal, 34(6), 686–700. https://doi.org/10.1016/j.emj.2016.06.011.
31. Mahdi Nejad, J., Azemati, H., & Sadeghi HabibAbad, A. (2019). “Investigating sacred architectural values of traditional mosques based on the improvement of spiritual design quality in the architecture of modern mosques (case study: Traditional mosques in Iran)”. International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning, 29(1), 47-59.
32. MahdiNejad, J-D., Azemati, H., & Sadeghi Habibabad, A. (2019). “Religion and spirituality: Mental health arbitrage in the body of mosques architecture”. Journal of Religion and Health, 59: 1635–1651.
33. Morris, A. E. J. (2013). “History of Urban Form Before the Industrial Revolution”. Taylor & Francis. Retrieved from https://books.google.com/books?id=nRBEAgAAQBAJ
34. Sadeghi Habibabad, A., Azemati, H., & Matracchi, P. (2019). “Using neurology sciences to investigate the color component and its effect on promoting the sense of spirituality in the interior space of the Vakil Mosque of Shiraz (using quantitative electroencephalography wave recording)”. Journal of Religion and Health, 1-18.
35. Sadeghi Habibabad, A., MahdiNejad, J. E. D., Azemati, H., & Matracchi, P. (2020). “Examination of the psychological impact and brainwaves functioning of the users of buildings and environments built based on promoting relaxation and spiritual sense”. Journal of Spirituality in Mental Health. 59: 2149–2162
36. Salah El Din, R., Hashim, O., & Hussein, A. (2020). “Reviving the architectural heritage values of Al-Aqmar Mosque as an architectural inherited and a source of inspiration for contemporary interior design”. Journal of Design Sciences and Applied Arts, 1(1), 134-143.
37. Sarram, A., Utaberta, N., & Asif, N. (2019). “Mosque in Compact Cities: Impact of Urbanization on Planning and Design of Contemporary Mosques in Nusantara”. International Journal of Engineering & Technology, 8(1.9), 598-601.
38. Shamqli, Gh., Yekita, H. (2011). “Basic Concepts in Hospital Architectural Design”, Tehran: Soroush Danesh.
39. Sheline, A. R. (2019). “Constructing an Islamic Nation: National Mosque Building as a Form of Nation-Building”. Nationalities Papers, 47(1), 104-120.