مقایسه تطبیقی تناسب و تزئینات ورودی خانه¬های دوره قاجار و پهلوی دزفول
محورهای موضوعی : مطالعات محله در شهرهای ایرانی اسلامی
1 - دانشیار گروه معماری، دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول، دزفول، ایران
کلید واژه: نمای شهری, دزفول, تناسبات طلایی, گشتالت.,
چکیده مقاله :
بررسی نماهای شهری اطلاعات ارزشمندی در فهم ابعاد زیباییشناسانه و کارکرد آن به دست میدهد. در این میان نماهای بافت تاریخی دزفول به علت استفاده از خوونها جایگاه ویژهای دارند. با تغییر در نحوه ساخت و سازمان شهری در دوران پهلوی، بافت میانه در کنار بافت تاریخی شکل گرفت. در بافت جدید، نماهای شهری تعریف و ریخت نوینی یافت که از منظر استفاده از مصالح وابسته به آجر بوده اما به علت نیاز به ساخت سریع، از ارزشهای زیباییشناسانه متفاوتی برخوردار بود. در این تحقیق تلاش میشود تا به مقایسه هندسی و گشتالتی خوون در نمای این دو دوره پرداخته شود. هدف از انجام این کار، دست یافتن به جامعیتی در کلیات و جزئیات نمای شهری دو دوره تاریخی یاد شده است. روش انجام این پژوهش، مقایسه تطبیقی مبتنی بر توصیف و تحلیل هندسی نمای خانههای دوره قاجار و پهلوی دزفول است اطلاعات برمبنای مشاهده و برداشت میدانی و نیز مطالعات اسنادی-کتابخانهای جمعآوری شده است. یافتههای تحقیق نشان میدهد که تناسب هندسی در نمای خانه در دو دوره رویکرد متفاوتی داشته است. تزئینات خوونچینی در هر دو دوره از اصول گشتالتی مشابه بهره میبرد؛ اما در دوره پهلوی عناصری بهعلت کاهش پیچیدگی هندسی کمتر دیده میشود. نسبتها در خانههای تاریخی در بازه اعداد 1.41 تا 1.73 قرار دارد و نسبت در مواردی نیز به مربع نزدیک شده است. با این حال تناسب هندسی در دوره میانه عمدتاً به مربع نزدیک است. نتیجه تحقیق نشان میدهد؛ نماهای دوره میانه علیرغم تفاوتهای مشخص با دوران گذشته، تداوم زیباییشناسی دوره تاریخی است.
Comparative Analysis of Proportions and Ornaments of the Entrance of Houses from the Qajar and Pahlavi Eras in Dezful
Behzad Vasigh*
Studying the facade provides information about aesthetic dimensions and its function. The facades of the Dezful texture have a special place due to the use of Xowoon. With the change in the way of urban structure during the Pahlavi era, the Myaneh texture was formed alongside the historical texture. This research attempts to compare the Geometric-Gestalt comparison of Xowoon in the facades of these periods. The research method is geometric analysis of the facades of houses from the Qajar and Pahlavi eras in Dezful. The information is based on field observation as well as documentary-library studies. The results show that the geometric proportion in the facades of houses had a different approach in the two periods. The Xowoon in both periods use similar Gestalt principles. Therefore, the facades of the Myaneh period, despite their differences with the historical period, are a continuation of the aesthetics of the historical period.
Keywords: Urban landscape, Dezful, golden ratio, Gestalt.
Introduction
The historical buildings of Iran have diversified according to climate, culture, or construction technologies. The entrance is one of the elements that has a special identity in every architecture, and by studying its plan and the proportion of the doorway, this element can be studied. The facade of the house in north of Khuzestan, both in terms of its structure and its arrays, has a different form and, unlike the central plateau areas, has many decorations. Brick is a tool for making decorations in the architecture of Dezful, and this type of brickwork is called Xowoonchini. In this research, the aesthetic values of the art of Xowoonchini and the proportions of the facade are discussed based on geometric and Gestalt analysis. The purpose of this research is to make a comparative comparison of the facades of historical Qajar and Pahlavi houses. Therefore, the definition of the golden proportions has been discussed based on the degree of matching of the selected samples. the question is "how proportions have been used in the design of the facades of traditional and myaneh houses in Dezful? One of the methods of examining proportions is to use the golden proportion measure. The golden proportions, which are related to the numbers and the square, have been used in historical and Islamic monuments in Iran; therefore, they are called Islamic-Iranian proportions.
Research Method
The method of conducting this research is descriptive-analytical of the output data from the input size calculations and geometric analysis of the facades of historical houses in Dezful. The works studied are located in the neighborhoods of Meyandareh, Qaleh, Bazaar, Loryan, Moghaddasyan, Siahposhan, Poladyan, Pirnazar, Masjed and Shah Rokn-o-din, as well as in the myaneh context section in the neighborhoods of Kalantryan, Kharatan and Sakyan, which are equivalent to eighty-five works. In selecting the case study, houses were selected that had intact facades and external walls and were also considered to have historical value by the Department of Cultural Heritage, Tourism and Handicrafts of Dezful. Information was obtained by photography and taking facades and decorations of the external walls, as well as library studies.
Findings
The golden ratio in the length and height of the facades of the houses has been examined. If the difference in the proportions of the facades of these houses is seen with the golden ratio, it is known that most of these facades were designed close to this ratio. In the Myaneh period or buildings of the Pahlavi period, geometric measurements can be used. In the general view of the houses of the Myaneh, some elements such as the Kaniseh have been omitted. The proportions of the facade in these houses are also in the range of 1.618 to 1.73. By comparing these two periods, it can be seen that the golden ratio was used in the historical period and the difference in the facade numbers with this ratio is significant in the Myaneh. In some houses, the proportions of the facade and the entrance are the same or very close, which is a sign of observing proportion in all components of the facade. In other words, the overall proportion of the facade is induced by raising and lowering and the amount of decorations in the facade of the entrance. The presence of two different numbers in the proportions of the facade of the historical and Myaneh houses indicate a break in the proportion of the facade between these periods. Despite the difference in the size of the piece or the breaks that occur in the facade due to the rotation of the passage. the proportions are mainly constant in the facade of the houses. The purpose of the Gestalt study is to identify visual proportions in addition to numerical proportions. It is observed that the only element of "completion" is not seen in some of these decorations. Consequently, where the xowoonchini did not use complex texture; the element of the relationship between form and background is not seen. This issue is seen in the xowoonchini of the myaneh Texture. However, due to the decrease in the diversity of xowoonchini in this period, the absence of the elements of completion, the relationship between form and ground, and overlapping is more prominent in the Myaneh period.
Conclusion
Historical facades are designed based on the principles of aesthetics, the function of the building, the intentions of the builders, and the cultural structures of the society. Meanwhile, houses can be more subject to diversity than other uses due to individual ownership. However, what is known as the historical architecture of Iran indicates an aesthetic continuity in the generalities of this architecture. Historical houses and the Myaneh period of Dezful in this research, with the aim of knowing to what extent the continuity of the past aesthetic tradition is seen in the contemporary era. A point that is received from other facade elements and determines the importance of using golden elements is that the ratio of length to height of the facade in these buildings does not follow a meaningful range, and each owner has determined the organization of the building based on his own finances and conditions; However, in the houses of the historical texture of Dezful, despite the expression of personal interests, the same principles can be expressed. In the houses of the myaneh texture; the gradual departure from the principles of traditional aesthetics has caused the only visible ratio to be the square ratio. The use of geometries and golden ratios decreased in the Pahlavi period, and mainly the equality of length and width replaced the previous rules. In the historical period, all the elements of Gestalt can be observed in the images, which is due to the use of xowoons. In the myaneh period, because less complex knots were used in Xowoonchini and mainly the artistic aspect of xowoon was weakened, the presence of the Gestalt elements of the form-ground relationship and integration also decreased. In general, the answer to the research question can be understood as follows: The perception of geometric proportion in the doorway as part of the facade, the xowoonchini decorations as an identity element and the facade of the entire external wall of the building, is seen as its urban landscape, which in the Qajar and Pahlavi periods, the geometric proportion of the doorway exists and the urban landscape is also observed, but in the decorations, a different approach to proportions arises in the Pahlavi period. What highlights the cultural aspect of these proportions is the continuity in maintaining the ratio between the size of the doorway to the facade and also the lintels in accordance with each other. In other words, despite the difference in the ratio number between the historical and myaneh periods, the component of continuity itself indicates continuity in each period despite the change in aesthetic taste. This continuity itself is evidence of the continuity of architectural culture and aesthetics among the artists and people of Dezful.
Referenes
Abbas, S. (2017) Golden ratio. Resonance, 22(1), 51-60.
Abaeian, H., Hashemi, M., Valibeig, N., & Mohammadpour, S. (2018) The role of proportional systems in the forming of Sassanid square domes. International Journal of Human Capital in Urban Management, 3(2), 81-88. 10.22034/ijhcum.2018.02.01
Alwetaishi, M. (2019) "Impact of glazing to wall ratio in various climatic regions: A case study". Journal of King Saud University-Engineering Sciences, 31(1), 6-18. https: //www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1018363916300381
Balilan, L. and Hasanpour Lomer, S. (2019) Geometric patterns and Golden proportion common language of architecture and art in the Abyaneh village. Journal of Architecture in Hot and Dry Climate, 7(9), 45-68.
Glavaš, H., Hadzima-Nyarko, M., Haničar Buljan, I., & Barić, T. (2019) "Locating hidden elements in walls of cultural heritage buildings by using infrared thermography". Buildings, 9(2), 32. https: //doi.org/10.3390/buildings9020032
Mardani, ali. Roasaee, amin. (2021) The pattern effect of central courtyard geometric on the air flow in traditional houses of Shushtar. Iranian Islamic city studies, 3(43), 71. http: //arch.fatemiyehshiraz.ac.ir/en/Article/16349
Meisner, G. B. (2018) The golden ratio: the divine beauty of mathematics. Race Point Publishing.
sarrafzadeh A, Didehban M, Vasigh B, sarrafzadeh M. 2021 Evaluation of real dimensions in the aesthetics of brick designs using codas technique (A case study: Xowunchini in the historical context of Dezful houses). SciJPH; 11 (21) : 73-85 URL: http: //ph.aui.ac.ir/article-1-1009-en.html
vasigh, B. , naseri, H. and Bakhteari, S. (2021) Recognizing the Pleasantness of the Image in Xowonchini at the Entrance of the Historical Houses of Dezful. Negarineh Islamic Art, 7(20), 57-67. doi: 10.22077/nia.2021.3472.1326
Vo, Melissa Le-Hoa. (2021), The meaning and structure of scenes. Vision Research 181: 10-20.
Yu, D., Tam, D., & Franconeri, S. L. (2019) Gestalt similarity groupings are not constructed in parallel. Cognition, 182, 8-13. 10.1016/j.cognition.2018.08.006
* Associate Professor, Department of Architecture, Jundishapur Dezful University of Technology, Dezful, Iran.
vasiq@jsu.ac.ir
افشار مهاجر، کامران (1388) تفکر بصری در کتاب‌های درسی دانشگاهی، نشریة علمی پژوهشی نامة هنرهای تجسمی و کاربردی، 2(3)، صص 75-86. doi:10.30480/vaa. 2009. 609 .
بلیلان، لیدا و سعید حسن‌پور لمر (1398) الگوهای هندسی و تناسبات طلایی، زبان مشترک معماری و هنر در روستای تاریخی ابیانه، معماری اقلیم گرم و خشک، 7(9)، صص 45-68. https://smb.yazd.ac.ir/article_1654. html.
جوادی نوده، مهسا و آزاده شاهچراغی و علیرضا عندلیب (1401) بررسی تناسبات طلایی و اصول هندسی برگرفته از طبیعت در اجزای کالبدی خانههای تاریخی (مطالعۀ موردی: خانههای قاجاری اردبیل)، باغ نظر، 19(110)، صص 35-48.
0.22034/bagh.2022.295674.4973.
سامانیان، ساسان و بهمن فیزابی و حدیث مظاهری راینی (1400) مطالعه تطبیقی نقوش هندسی تزئینات مسجد جامع کرمان با مسجد جامع یزد با تأکید بر ایوان‌ها و ورودی‌ها، فصلنامه نگره، 16(59)، صص 145-161.
10.
22070/negareh.
2020.
5092.
2383 سودائی، بیتا و حسین خانی (1398) آرایه¬های نمادین شیعی در مسجد جامع ورامین، مطالعات هنر اسلامی، 15(34)، صص 47-71.
doi: 10. 22034/ias.2019.93929.
زرگرزاده دزفولی، مجتبی و کیانوش لاری بقال و نجمه سالاری‌نسب و مهناز بابایی‌مراد (1400) خوونچینی، تکامل و تناسب ابعاد آجر در نماسازی‌های آثار معماری دزفول.
مطالعات معماری ایران، 5(9)، صص 47-65.
https://jias.kashanu.ac.ir/article_111758.html.
صادقی، سارا و احمد اخلاصی و حامد کامل¬نیا (1398) بررسی نقش زیبایی¬شناسی معماری در خانه¬های ایرانی، پژوهشهای معماری اسلامی، 6.
http://jria.iust.ac.ir/article-1-1103-fa.html.
صالحی‌نیا، مجید و حسن رجبعلی (1403) ترادیسی معماری خانههای تاریخی شهر گرگان از دوره قاجاریه به پهلوی اول، مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 56 (15)، صص 21-45.
صراف¬زاده احمد و محمد دیده¬بان و بهزاد وثیق بهزاد و مینا صراف¬زاده (1400) ارزش¬گذاری ابعاد عینی در زیبایی¬شناسی نقوش آجری با تکنیک کوداس خوون¬چینی¬های بافت تاریخی خانه¬های دزفول، پژوهش هنر، د11، ش21، صص 73-85.
20.1001.1.23453834.1400.11.21.5.3.
صراف¬زاده، احمد و محمد دیده¬بان و بهزاد وثیق (1400) طیف‌بندی و ریشههای عملکردی الگوهای هندسی در آرایههای تزیینی خانههای قاجار دزفول به روش ویکور، صفه، 30(1)، صص 27-42.
10. 29252/soffeh.30.1.27.
صفایی‌پور، هادی و غلامحسین معماریان و محمدرضا بمانیان (1395) بررسی ریشههای معنایی درخت طوبی در منابع شیعی، شیعه‌شناسی، 53 (14)، صص 171-190.
https://www.shiitestudies.com/article_25330.html.
غلامی رستم، نسیم و محمدرضا بمانیان و مجتبی انصاری (1394) گشتالت در طراحی پلان باغ ایرانی، جلوه هنر، 7(1)، صص 63-72.
doi: 10.22051/jjh.2015.1937.
فرامرزی، مرجان و سارا علیپور (1396) بررسی هندسه و تناسبات طلایی در معماری سنتی، دومین کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و طراحی شهری.
.
https://civilica.com/doc/67971 قیومی بیدهندی، مهرداد و محمد‌مهدی عبداللهزاده (1393) معماری، زمین و انسان بازخوانی و نقد اصول پیشنهادی پیرنیا برای معماری ایرانی، کیمیای هنر، 3(11)، صص 72-99.
http://kimiahonar.ir/article-1-255-fa.html.
کپس، جئورگی (1392) زبان تصویر، ترجمه فیروزه مهاجر، تهران، سروش.
مشهدی، علی و آیلا سینایی (1402) تحلیل قیاسی نقش فرهنگ و اقلیم بر معیارهای صورت‌بندی خانههای قاجاری (مطالعه موردی: اقلیم¬های «گرم و مرطوب» و «معتدل و مرطوب» ایران).
مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 49، (13)، صص 45-61.
20.1001.1.2228639.1401.13.49.5.4.
مشهور، زینب (1400) بررسی آرایههای آجری خانههای تاریخی بهبهان در دورۀ پهلوی، مطالعات معماری ایران، 20(10)، صص 27-48.
10.22052/jias.2022.245902.0.
موسوینسب، ماهرخ و ویدا تقوائی و محمدابراهیم مظهری (1402) تبیین و سنجش مؤلفههای مؤثر بر نظام پنهان فضایی در خانههای اواخر قاجار و اوایل پهلوی در بهبهان، مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 50، (13)، صص 89-107.
https://iic.ihss.ac.ir/Article/42410/FullText.
ناصری، حسین و کوروش عطاریان و زهرا امینی فارسانی (1401) بررسی نظریه‌های سیستم تنظیم تناسبات در خانههای دورة قاجارِ خرم‌آباد.
نشریه علمی اندیشه معماری، 6(11)، صص 73-88.
10.30479/at.2022.11167.1260.
نجفقلی پورکلانتری، نسیم و ایرج اعتصام و فرح حبیب (1396) تجلی هندسه و تناسبات در بناهای سنتی معماری ایران در محدوده جغرافیایی آذربایجان، جغرافیایی سرزمین 14، ش54، 115-130.
https://sanad.iau.ir/fa/Article/822768?FullText=FullText.
وثیق، بهزاد و حسین ناصری و صادق بختیاری (1399) بازشناسی مطلوبیت تصویری خوون چینی سردر خانههای تاریخی دزفول، نگارینه هنر اسلامی، 7(20)، صص 57-67.
doi: 10.22077/nia.2021.3472.1326.
هاشمی زرج‌آباد، حسن و محمدحسن ضیایینیا و حمیدرضا قربانی (1395) «بازخوانی تحلیل اصول هندسی و تناسب طلایی در مدرسه شوکتیه»، پژوه‌‌های باستان‌شناسی ایران 5، ش 9، صص 207-222.
https://nbsh.basu.ac.ir/article_1296.html.
Abbas، S. (2017) Golden ratio. Resonance، 22(1)، 51-60.
Abaeian، H.، Hashemi، M.، Valibeig، N.، Mohammadpour، S. (2018) The role of proportional systems in the forming of Sassanid square domes. International Journal of Human Capital in Urban Management، 3(2)، 81-88. 10.22034/ijhcum.2018.02.01.
Alwetaishi، M. (2019) "Impact of glazing to wall ratio in various climatic regions: A case study". Journal of King Saud University-Engineering Sciences، 31(1),، 6-18. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1018363916300381.
Glavaš، H.، Hadzima-Nyarko، M.، Haničar Buljan، I.، & Barić، T. (2019) "Locating hidden elements in walls of cultural heritage buildings by using infrared thermography". Buildings، 9(2)، 32-45. https://doi.org/10.3390/buildings9020032.
Meisner، G. B. (2018) The golden ratio: the divine beauty of mathematics. Race Point Publishing.
Roasaee، amin، Mardani، ali. (2021) The pattern effect of central courtyard geometric on the air flow in traditional houses of Shushtar. Iranian Islamic city studies, 3(43), 71-85. http://arch.fatemiyehshiraz.ac.ir/en/Article/16349.
Vo، Melissa Le-Hoa. (2021) The meaning and structure of scenes. Vision Research 181: 10-20.
Yu، D.، Tam، D.، & Franconeri، S. L. (2019) Gestalt similarity groupings are not constructed in parallel. Cognition، 182، 8-13. 10.1016/j.cognition.2018.08.006.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و هشتم، زمستان 1403: 32-1
تاريخ دريافت: 01/11/1403
تاريخ پذيرش: 27/05/1404
نوع مقاله: پژوهشی
مقایسه تطبیقی تناسب و تزئینات ورودی خانههای دوره قاجار و پهلوی دزفول
بهزاد وثیق1
چکیده
بررسی نماهای شهری اطلاعات ارزشمندی در فهم ابعاد زیباییشناسانه و کارکرد آن به دست میدهد. در این میان نماهای بافت تاریخی دزفول به علت استفاده از خوونها جایگاه ویژهای دارند. با تغییر در نحوه ساخت و سازمان شهری در دوران پهلوی، بافت میانه در کنار بافت تاریخی شکل گرفت. در بافت جدید، نماهای شهری تعریف و ریخت نوینی یافت که از منظر استفاده از مصالح وابسته به آجر بوده اما به علت نیاز به ساخت سریع، از ارزشهای زیباییشناسانه متفاوتی برخوردار بود. در این تحقیق تلاش میشود تا به مقایسه هندسی و گشتالتی خوون در نمای این دو دوره پرداخته شود. هدف از انجام این کار، دست یافتن به جامعیتی در کلیات و جزئیات نمای شهری دو دوره تاریخی یاد شده است. روش انجام این پژوهش، مقایسه تطبیقی مبتنی بر توصیف و تحلیل هندسی نمای خانههای دوره قاجار و پهلوی دزفول است اطلاعات برمبنای مشاهده و برداشت میدانی و نیز مطالعات اسنادی-کتابخانهای جمعآوری شده است. یافتههای تحقیق نشان میدهد که تناسب هندسی در نمای خانه در دو دوره رویکرد متفاوتی داشته است. تزئینات خوونچینی در هر دو دوره از اصول گشتالتی مشابه بهره میبرد؛ اما در دوره پهلوی عناصری بهعلت کاهش پیچیدگی هندسی کمتر دیده میشود. نسبتها در خانههای تاریخی در بازه اعداد 1.41 تا 1.73 قرار دارد و نسبت در مواردی نیز به مربع نزدیک شده است. با این حال تناسب هندسی در دوره میانه عمدتاً به مربع نزدیک است. نتیجه تحقیق نشان میدهد؛ نماهای دوره میانه علیرغم تفاوتهای مشخص با دوران گذشته، تداوم زیباییشناسی دوره تاریخی است.
واژه‌های کلیدی: نمای شهری، دزفول، تناسبات طلایی، گشتالت.
مقدمه
اقلیم، فرهنگ زمینه و یا فنآوریهای ساخت باعث تنوع در شکل بناهای تاریخی ایران، شدهاند. ورودی یکی از عناصری است که در هر جغرافیا هویتی ویژه دارد. بررسی این اندام با مطالعه نقشه و تناسب سردر آن، میسر است. با بررسی تناسبات نمای خانه میتوان نحوه استفاده از نسبتها را هم در کلیت نما و هم جزییات تزئینات آن مشاهده نمود. ایجاد تناسب مطلوب به دلیل ایجاد زیبایی بصری در معماری از اهمیت ویژهای برخوردار و تقریباً همه آثار هنری براساس نوعی تناسب به وجود آمدهاند (نجفقلی پورکلانتری و دیگران، 1396: 120). در طراحی خانه در معماری تاریخی ایران، به استفاده از تناسبات به خصوص تناسبات طلایی و کاربرد گسترده آن توسط معماران سنتی تاکید شده است (قیومی بیدهندی و عبداللهزاده. 2014: 35). هندسه و تناسبات ابزاری مناسب جهت نظم بخشیدن به معماری و برقراری ارتباط میان اجزاء و عناصر بنا باهم و با کل اثر است (Meisner, 2018: 22). با آنکه وجود تناسب، یکی از ویژگی‌های هندسی بناهای تاریخی است؛ اما اینکه از چه تناسباتی در خانه تاریخی تبعیت شده؛ نیازمند بررسی است. سردر خانه شمال خوزستان، از حیث کالبد و آرایه، صورتی دیگر پذیرفته و برخلاف مناطق فلات مرکزی، دارای تزئینات و جزئیات فراوان است. ورودی خانهها بهعنوان نقطه عطف و مکث در کوچه‌های بافت تاریخی عمل میکنند که با سکوهای طرفین درگاه شروع و با طاقنمای بالای در ورودی ادامه یافته و پیش‌آمدگی رخ‌بام این مجموعه را کامل میکند (Roasaee & Mardani, 2021: 75). تزئینات در معماری دزفول با آجر انجام شده و به این نوع آجرکاری، خوونچینی گفته میشود. در این تحقیق تلاش میشود تا به ارزشهای زیباییشناسانه هنر خوونچینی و تناسبات نما براساس سنجه هندسی و تحلیل گشتالتی، دست یافته شود. هدف از این پژوهش مقایسه تطبیقی نمای خانههای تاریخی قاجار و پهلوی و دست یافتن به تناسبات حاکم بر آنهاست. لذا به تعریف تناسبات زرین و طلایی پرداخته شده و جدول‌هایی براساس میزان تطبیق نمونههای منتخب تهیه شده است. در راستای رسیدن به هدف پژوهش، این پرسش مطرح است که چگونه از تناسبات در طراحی نما خانههای سنتی و میانه دزفول استفاده شده است؟
مبانی نظری
نمای شهری به‌مثابه دستور زبان ساخته شده از جملات و کلماتی است که تاریخ و فرهنگ شهر را در گذر زمان نشان میدهد (Vo, 2021: 16). این نما نشانگر لایههای فرهنگی-تاریخی معماری شهر است (Glavaš etal, 2019: 44). گاه در ساخت این نماها تمایلات مالک به شکل و محتوای آن جهت بخشیده و گاه پیروی از قوانین مشخص عامل تولید آن بوده است. در بافت تاریخی علیرغم توجه به نیازها و علایق مالک، تبعیت از یک روش هماهنگ با کلیت شهر، دیده میشود که میتوان آن را در قالب تناسب و توازن در نمای شهری بیان کرد. تناسبات مجموعهای از نسبتهای ثابت است که بین اجزاء بنا نظم بصری ایجاد میکند (Alwetaishi, 2019: 7). از این جهت تناسب یکی از اصول اولیه اثر هنری است که رابطه هماهنگ میان اجزا آن را بیان میکند ((Meisner, 2018: 4. توجه معماران، در تاریخ معماری ایران، عمدتاً بر محاسبات و هندسه است (صفایی‌پور و دیگران، 1395: 32). هدف بنیادی تناسبات معماری، پدید آمدن نظم و ساماندهی میان بخشهای مختلف یک اثر است؛ بهطوری که برای بیننده در یک رشته تجربیات پیوسته، حس زیبایی پدید آورد (فرامرزی و علیپور، 1396: 12). یکی از روشهای بررسی تناسبات، بهرهگیری از سنجه تناسب طلایی است. در این روش، مربع ABCD ترسیم و سپس یک خط قطری از وسط پارهخط ABبه نقطه Cوصل کرده. سپس به شعاع این خط و به مرکز وسط ضلع ABکمانی ترسیم کرده تا امتداد AB را در نقطه E قطع کند. مستطیل به طولAB و عرضAD یک مستطیل طلایی است (Abbas, 2017) علاوه بر این نسبت، مفهوم تناسبات زرین نیز کاربرد دارد. تناسبات زرین که با اعداد 
و 
و مربع مرتبط است در بناهای تاریخی و اسلامی ایران بهکار رفتهاند؛ لذا از آن به عنوان تناسب اسلامی-ایرانی نام میبرند (ضیایینیا و هاشمی زرج‌آباد، 1395: 215). کاخ سروستان و تیسفون از نمونه باستانی استفاده از این نسبت هستند (Abaeian, 2018: 15)
تناسب طلایی 1.618 تناسب 1.41 تناسب 1.73 مربع
تصویر1 . انواع تناسبات (جوادی نوده و همکاران، 1401: 40، بلیلان و حسن پورلمر، 1398: 52)
در معماری ایرانی طیف وسیعی از تزئینات وجود دارد که با توجه به اقلیم، مصالح و فرهنگ، شکلهای متنوعی به خود گرفته است. اجرای تزئینات متنوع آجرکاری در بافت تاریخی دزفول، از داخل بنا تا سردر ورودی، گونههای غنی از نقوش هندسی آجری موسوم به خوونچینی را بهوجود آورده‌اند (زرگرزاده دزفولی و همکاران، 1394). واژه «خوون» به نگاره‌های زینتی کاشی مانندی که بهعنوان تزئینات در سردر بنا بهکار رفته است؛ اطلاق میشود (صرافزاده و دیگران، 1400). در خوونچینی برش‌های مختلف آجر با فاصله‌های مشخص نسبت بههم چیده میشوند. این چیدمان نشاندهنده اصل تکرار الگوی واحد است. با تکرار این الگوها ریتم معینی ایجاد میشود که ممکن است دارای یک یا چند محور تقارن باشد. این نظام در سردر خانهها به نمایش گذاشته میشود و الگویی خودمتشابه را نشان میدهد (وثیق و دیگران، 1400). خاستگاه اصلی این تزئین در شمال خوزستان است و در این پژوهش به بررسی نمونههای موجود در دزفول پرداخته میشود. جهت بررسی نظام شکلگیری خوونچینی از نظریه گشتالت استفاده میشود. اساس این نظریه این است که ابتدا شکل کلی اثر تشخیص داده شده و سپس اجزاء آن ثبت میشود (صادقی و دیگران، 1398) در جدول شماره 1، میتوان به مؤلفههای شکلدهنده نظریه گشتالت اشاره نمود.
جدول 1. مؤلفههای شکلدهنده نظریه گشتالت منبع: (Yu etal 2019 و صادقی و دیگران، 1398، کپس، 1392: 44 و افشار مهاجر، 1388: 36 و غلامی رستم و دیگران، 1394: 63-8 و صالحی‌نیا و رجبعلی، 143: 27)
مؤلفه | تعریف |
شکل و زمینه | وجود برجستگی و فرورفتگیها در زمینه |
تداوم | عناصری که دارای صرفهجویی ساختاری‌اند |
تشابه | اجزاء شبیه به یکدیگر مربوط به هم تصور شده و مجموعاً یک شکل در نظر گرفته میشود شامل (مشابهت در ابعاد، شکل، و رنگ جهت، فاصله |
یکپارچگی (تکمیل) | تمایل به ادراک به صورت تصویری خوش فرم) |
موازات | عناصری که زاویه بسیار نزدیکی و مشابهی با هم دارند، بهعنوان یک مجموعه شناخته میشوند. |
سرنوشت مشترک | تداوم حرکت الگو در محور عمودی یا افقی یا مورب (عمدتاً در موضوعات هنرهای متحرک دیده میشود) |
مجاورت | خطوط یا نقاطی نزدیک‌تر زودتر به هم وصل میشوند (نزدیکی لبه‌ها، تماس، همپوشانی و تلفیق) |
فراپوشانندگی | گشتالتهای بزرگ‌تر گشتالتهای کوچک را میپوشانند. این اصل بیانگر این است که ساختار بصری در مجموع ممکن است از چندین گشتالت کوچک تشکیل شده باشد که زیرمجموعههایی برای گشتالت بزرگ‌تر محسوب میشوند |
تقارن | براساس قانون تقارن ذهن اشیا را بهصورت متقارن درک میکند و آنها را حول یک نقطه مرکزی شکل میدهد شامل ازتابی یا آینه‌ای (تقارن حول یک خط) و تقارن چرخشی (چرخش با زوایای مختلف حول نقطه تقارن) و تجانسی (کوچک‌شونده) |
منطقه مشترک | زمانی که چند عنصر را در یک ناحیه مشاهده می‌کنیم، ذهن آنها را در یک گروه با هم مرتبط در نظر میگیرد. |
نمودار 1. مدل مفهومی تحقیق
پیشینه پژوهش
تاکنون تحقیقات متعدد در زمینه پژوهش انجام شده است. این تحقیقات به دو دسته پژوهش در زمینه نحوه به‌کارگیری گشتالت در تزئینات و نمای ابنیه و نیز معماری و تزئینات دزفول قابل بررسی است. در بررسی خوونچینی شمال خوزستان میتوان به پژوهشهای زیر توجه نمود. لازم به ذکر است در بررسی خوونها نیز سه رویکرد بررسی زیباییشناسانه، نحوه ساخت و اجرا و نیز تحلیل اقلیمی آن انجام پذیرفته و لذا با توجه به موضوع تحقیق، از اشاره به مقالات تحلیل اقلیمی خوون، پرهیز شده است. صرافزاده و دیگران در مقاله «ارزشگذاری ابعاد عینی در زیباییشناسی نقوش آجری با تکنیک کوداس (خوونچینیهای بافت تاریخی خانههای دزفول)» با طرح این سؤال که عوامل مؤثر بر مؤلفههای عینی در زیباییشناسی خوونچینی کدام هستند؟ نشان میدهند معیارهای تناسبات، ارتباط با اعداد، نوع نقش، ریشههای نقوش، تکرارپذیری در سازمان بصری خوون مؤثرند (صرافزاده و دیگران، 1400: 80). مشهور در «بررسی آرایههای آجری خانههای تاریخی بهبهان در دورۀ پهلوی» به بررسی 28 خانه تاریخی پرداخته است. نتایج نشان میدهد؛ نقوش آجری به شیوه خوون، رگچین، گلانداز، مشبک و گرهسازی اجرا شدهاند و نقش عمدتاً حاصل تکرار الگوهای پایه است. الگوهای پایه بهصورت جناغی، گلهای پنجرگی، هفترگی، نهرگی و یازدهرگی (بهصورت ساده و ترکیبی) مشاهده شدهاند (مشهور،1400: 32). زرگرزاده و دیگران، در مقاله «خوونچینی، تکامل و تناسب ابعاد آجر در نماسازی‌های آثار معماری دزفول» به بررسی تزئینات آجری نمای خانههای سنتی دزفول پرداختهاند و نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که وحدت و انسجام بین نقوش به نحوی است که تمام کتیبه یک کل واحد را تشکیل میدهد (زرگرزاده و دیگران،1400: 50). وثیق و دیگران در مقاله «بازشناسی مطلوبیت تصویری خوونچینی سردر خانههای تاریخی دزفول» به بررسی تزئینات سردر خانههای سنتی دزفول پرداختهاند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که در طرح تزئینات و نقوش هندسی خانههای سنتی دزفول، تعادل و تقارن هندسی، وجود فراپوشانندگی و مشابهت، بیش‌ترین کاربرد را در میان سایر الگوهای هندسی داشته است (وثیق و دیگران، 1399: 60). تحقیقات دیگر به بررسی تناسبات و یا سنجش گشتالتی در نماهای ابنیه تاریخی ایران میپردازند. سامانیان و دیگران به ارزیابی و مطالعه تطبیقی نقوش هندسی مسجد جامع یزد و کرمان پرداختهاند. نتایج بیان میدارد؛ نقوش هندسی مسجد جامع یزد ملهم از معماری ایلخانی و تیموری است و به لحاظ نقوش هندسی «منطقگرا و بغرنج»تر از جامع کرمان است. از دیگر سوی نقوش هندسی مسجد جامع کرمان، ملهم از معماری ایلخانی و مظفری و به‌لحاظ شاخص فرمی نقوش هندسی در حوزه «بیان حالات احساسی» در فرم و رنگ نمونه ارزشمندی محسوب میگردد (سامانیان، و دیگران، 1400: 155). ناصری و دیگران به بررسی نظریه‌های سیستم تنظیم تناسبات در خانههای دورة قاجار خرم‌آباد پرداخته و نتایج تحقیق نشان داد؛ معماران بناهای مورد مطالعه تلاش کردهاند با استفاده از مستطیل زرین و تأمین عمق و تناسبات مناسب، علاوه بر سازماندهی و انتظام فضایی خانهها، حداکثر بهرهگیری از نور خورشید را برای حیاط در جهت آسایش ساکنان فراهم کنند (ناصری و دیگران، 1400: 85). مشهدی و سینایی، در پژوهشی به بررسی چهار خانه قاجاری با دو فرم متفاوت حیاط مرکزی و بلوکی انتخاب کردهاند تا از طریق تحلیل قیاسی، نقش فرهنگ و اقلیم در فاکتورهای کالبد معماری مشخص شود. نتایج پژوهش نشان داد که در اقلیم گرم و مرطوب، معیارهای سلسله‌مراتب، نما و تزئینات، نور و روشنایی تحت‌تأثیر فرهنگ بوده و اقلیم بیش‌ترین تأثیر را بر روی فرم خانه، جهت‌گیری، مصالح و عملکرد داشته است، درحالی که در اقلیم معتدل و مرطوب، فرهنگ بیش‌ترین تأثیر را بر هندسه، سلسله‌مراتب و مقیاس خانهها گذاشته و عامل اقلیم بر روی ترکیببندی، عملکرد و فرم خانه مؤثر واقع شده است (مشهدی و سینایی، 1402: 50). موسوینسب و دیگران، به شناخت نقشه پنهان مسکن سنتی بهبهان و تبیین مؤلفههای مؤثر بر آن، پرداختند. نتایج بیان میدارد که اقتضائات معیشتی، فرهنگی و اجتماعی ناشی از جغرافیای منطقه و ارتباطات با تجار، بر وزن مؤلفههای نظام فضایی خانههای سنتی بهبهان تأثیر گذارده است. این امر در جهت‌گیری خانهها و شکلگیری اجزای نظام فضایی با مقاصد معیشتی، قابل رویت است (موسوینسب و دیگران، 1402: 100). سودائی و خانی به بررسی آرایههای نمادین شیعی در مسجد جامع ورامین پرداخته و نتایج تحقیق نشان میدهد؛ تغییرات با توجه به شیوه اجرا، استفاده از نقوش طبیعی گیاهی به شکل هندسی پیچیده و اسلیمی، مضمون کتیبهها و محل کاربرد آرایهها در فضای داخلی مجاور محراب میتوان به ظهور و تقویت تفکرات شیعی در آرایههای خوشنویسی جهت تأکید حکومت وقت بر مذهب شیعه تأکید کرد (سودائی و خانی، 1398: 62). با توجه به تحقیقات فوق بررسی گشتالتی نماهای تاریخی ایران مسبوق به سابقه است؛ اما تحلیل نماهای موسوم به خوون عمدتاً در دو حوزه جنبههای اقلیمی و یا تحلیل هندسی صرف انجام شده است و تحقیقی که هم‌راستا با تحلیل گشتالتی به جنبههای زیبایی هندسی این نماها بپردازد؛ مطالعه نگردید.
روش تحقیق
روش انجام این پژوهش، به صورت توصیفی-تحلیلی از دادههای خروجی از محاسبات اندازه ورودی و تحلیل هندسی نمای خانههای تاریخی دزفول است. جغرافیای تحقیق، بافت تاریخی و میانه دزفول است. آثار مورد مطالعه در محلههای مياندره، قلعه، بازار، لوريان، مقدسيان، سياهپوشان، پولاديان، پيرنظر، مسجد و شاه ركنالدين و نیز در بخش بافت میانه به محلات کلانتریان، خراطان و ساکیان واقع بوده كه معادل 85 اثر هستند. در انتخاب نمونهها به خانههایی پرداخته شده است که نمای خارجی سالم داشته و نیز واجد ارزش تاریخی از سوی اداره میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع دستی دزفول، قلمداد شده بودند. اطلاعات توسط عکسبرداری، برداشت نما و نیز مطالعات كتابخانهاي انجام گرفته است.
یافتهها
در مقاله حاضر تناسبات طلایی در طول و ارتفاع نمای خانهها بررسی شده است (جدول 2). بدین‌صورت که نسبت طول و ارتفاع نمای خانهها محاسبه و سپس میزان اختلاف این نسبت با هریک از نسبتهای زرین ( و و مربع) و نسبت طلایی (618/1) به دست آمده و نزدیک‌ترین نسبت به تناسبات مذکور با اختلاف کمتر از 2/0 واحد انتخاب شده است. این اختلاف ممکن است بر اثر خطا در ساخت، برداشت از بنا و یا تغییرات اعمال شده در بنا باشد (جدول 1 و 3). از آنجا که بعضی یافتهها از تناسبات پیروی نمی‌کنند؛ برهمنهشت تطبیقی تناسبات لازم است. به این صورت که این نسبتها را به روش ترسیم مستطیل کشیده و بهگونهای تطبیق داده شد که عرض مستطیل بر ارتفاع نما منطبق شود. اگر طول مستطیل بر طول نما منطبق شد؛ نما از آن نسبت پیروی میکند (جدول 1 و 2). سردر جز مهم نما در دزفول است بهگونهای که سردر به علت خوونچینی آن، در کنار عناصر از نمای شهری مانند تونچه، مقرنس؛ هویت مستقل یافته است.
در جدول 1 میتوان بررسی تناسبات هندسی در خانههای تاریخی دزفول که در طی زمان کمتر دچار تخریب و یا تعمیرات نامناسب شدهاند؛ را مشاهده کرد. در این خانهها، ابتدا تناسبات کلی نما بهعنوان یک عنصر منظر شهری و در ادامه تناسبات هندسی سردر دیده میشود. هدف از بررسی این دو قسمت، شناخت سازماندهی نما در بستر بافت و نیز تناسبات ورودی بهعنوان بخشی است که میتوان بهصورت جداگانه است. در خانههای تیزنو و میرزا ابراهیمی نمای کلی ساختمان در یک بافت متراکم طراحی شده و تناسبات اجزای کلی نما شامل، ریه، کنیسه، ورودی و بدنه خارجی اندامهای خانه، به عدد 73/1 نزدیک است. در عین حال این نسبت در خانههای محسنی و زرگر، به عدد 618/1 میل میکند. همچنین در خانه بائیز و حفیظی تناسبات اجزای نما شبیه به نسبت مربع است. به عبارتی دیگر در نماهایی که نمای شهری محدود است تلاش شده است تا تناسب مربع بین اجزای بنا دیده شود و جاییکه نمای گسترده وجود دارد از دو نسبت دیگر بهره برده شده است. این نسبتها در سردر ورودی متفاوت است. تناسب سردر در خانههای محسنی، مجاهد، زرگر، میرزاابراهیمی به عدد 41/1 نزدیک و سایر خانهها از نسبتی دیگر بهره میبرند. با این حال هیچگاه تناسب به سمت تاکید بر روی جهت عمودی و یا افقی نیست و عمدتاً از بازه مربع تا 41/1 پیروی میکنند. چنانچه اختلاف تناسبات نمای این خانهها با نسبت طلایی دیده شود؛ دانسته میشود که عمده این نماها نزدیک به این نسبت طراحی شدهاند. در دوره میانه (ابنیه دوره پهلوی)، میتوان سنجه هندسی را بهکار برد. در نمای کلی خانههای دوره میانه برخی عناصر مانند کنیسه حذف شده است. تناسبات نما در این خانهها نیز در بازه 618/1 تا 73/1 قرار دارد. در جزئیات نمای سردر نیز تناسبات یا مربع و یا نسبت رادیکال سه است و نسبت 618/1 دیده نمیشود. با مقایسه این دو دوره میتوان مشاهده کرد که تناسب طلایی در دوره تاریخی استفاده شده و اختلاف اعداد نما با این نسبت در دوره میانه معنادار است. در برخی خانهها تناسب نما و ورودی یکسان و یا بسیار به هم نزدیک است که نشانهای از رعایت تناسب در همه اجزای نما است. به این معنا که تناسب کلی نما، با بالا و پایین بردن و میزان تزئینات در نمای سردر القاء شده است. وجود عدد 1/41 در تناسبات نمای سردر خانه تاریخی و 73/1در نمای سردر خانه بافت میانه نشانگر انقطاع در تناسب نما بین دو دوره است. علیرغم تفاوت در اندازه قطعه و یا شکستهایی که در نما به علت چرخش گذر اتفاق میافتد؛ نسبتها عمدتاً در سردر خانهها ثابت هستند. در ادامه به بررسی گشتالت در سردر پرداخته شده است (جدول 5 و 4 ). هدف از بررسی گشتالت آن است که علاوه بر تناسبات عددی، تناسبات دیداری نیز شناخته شود. مشاهده میشود تنها عنصر «تکمیل» در برخی از این تزئینات دیده نمیشود. بالطبع جاییکه خوونچینی از گرهچینیهای پیچیده استفاده نشده؛ عنصر رابطه شکل و زمینه نیز دیده نمیشود. این موضوع در خوونچینیهای بافت میانه دیده میشود. با این حال به علت کاهش تنوع خوونچینی در این دوره، عدم حضور عناصر رابطه شکل-زمینه، تکمیل و فراپوشانندگی در دوره میانه برجستهتر است.
[1] * دانشیار گروه معماری، دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول، دزفول، ایران vasiq@jsu.ac.ir
جدول2. بررسی نسبت طول و ارتفاع نمای خانههای دوره قاجار براساس تناسبات طلایی و زرین ایرانی
اختلاف با طلایی1.618 | اختلاف با نسبت مربع | اختلاف با نسبت1.41 | اختلاف با 1.73 | نسبت طول به ارتفاع نما | ارتفاع | طول | تناسبات نمای سردر | تناسبات نمای کلی | تصویر خانه | نام |
0.272 | 0.89 | 0.48 | 0.16 | 1.89 | 13.6 | 25.7 |
نزدیک به نسبت 1.73 |
نزدیک به نسبت 1.73 |
| تیزنو |
0.032 | 0.65 | 0.24 | 0.08 | 1.65 | 5.7 | 9.45 |
نزدیک به نسبت 1.41 |
نزدیک به نسبت 1.618 |
| محسنی |
1.652 | 2.27 | 1.86 | 1.54 | 3.27 | 5.65 | 18.5 |
نزدیک به نسبت 1.41 |
|
| مجاهد |
0.048 | 0.57 | 0.16 | 0.16 | 1.57 | 7 | 11 |
نسبت 1.41 |
نزدیک به نسبت 1.618 |
| زرگر |
0.392 | 1.01 | 0.6 | 0.28 | 2.01 | 5.72 | 11.5 | _ |
نزدیک به نسبت 1.618 |
| عدل |
0.458 | 0.16 | 0.25 | 0.57 | 1.16 | 4.3 | 5 | _ |
نزدیک به مربع |
| بائیز |
1.698 | 1.49 | 1.08 | 0.76 | 2.49 | 9.23 | 23 |
نزدیک به مربع |
نزدیک به نسبت 1.618 |
| داعی |
0.432 | 1.05 | 0.64 | 0.32 | 2.05 | 4 | 8.2 | _ |
نزدیک به نسبت 1.73 |
| دباغ |
0.112 | 0.73 | 0.32 | 0 | 1.73 | 6.1 | 10.57 |
نزدیک به نسبت 1.41 |
نزدیک به نسبت 1.73 |
| میرزا ابراهیمی |
0.753 | 0.135 | 0.545 | 0.865 | 0.865 | 5.20 | 4.5 | _ |
نزدیک به مربع |
| حفیظی |
جدول 3. بررسی نسبت طول نما و ارتفاع نمای خانههای دوره میانه براساس تناسبات طلایی و زرین ایرانی
اختلاف با طلایی(1.618) | اختلاف با مربع(1) | اختلاف با (1.41) | اختلاف با (1.73) | طول به ارتفاع نما | ارتفاع | طول | تناسبات جزئیات نما | تناسبات نما | تصویر خانه | نام |
0.432 | 1.05 | 0.64 | 0.32 | 2.05 | 3.72 | 7.66 | مربع |
نزدیک به نسبت 1.618 |
| آذرآبادی |
3.502 | 4.12 | 3.71 | 3.39 | 5.12 | 3.9 | 20 | رادیکال 3 (73/1) |
|
| پاکارزاده |
0.262 | 0.88 | 0.47 | 0.15 | 1.88 | 6.38 | 12 |
رادیکال 3 (73/1) |
رادیکال 3 (73/1) |
| جوکار |
0.438 | 0.18 | 0.23 | 0.55 | 1.18 | 6.35 | 7.55 | - |
نزدیک به مربع |
| گوسفندی |
0.592 | 1.21 | 0.8 | 0.48 | 2.21 | 6.78 | 15 |
نزدیک به مربع |
نزدیک به نسبت 1.618 |
| کارگرهودی |
0.688 | 0.07 | 0.48 | 0.8 | 0.93 | 6 | 5.6 | - |
نزدیک به مربع |
| خیام |
1.157 | 2.19 | 1.78 | 1.46 | 3.19 | 3.6 | 11.5 |
|
نزدیک به نسبت 1.618 |
| تقی بابا |
0.688 | 0.07 | 0.48 | 0.79 | 0.93 | 4.8 | 4.5 |
|
نزدیک به نسبت 1.618
|
| اشرف کوچک |
0.482 | 1.1 | 0.69 | 0.37 | 2.1 | 4.68 | 9.87 | - |
نزدیک به نسبت 1.73 |
| بخشی حسنزاده |
4.162 | 4.78 | 4.37 | 4.05 | 5.78 | 2.94 | 17 |
نزدیک به نسبت 1.73 |
نسبت 1.73 |
| میرشکار |
جدول 4- تحلیل تزئینات خوون چینی خانههای دوره قاجار در دزفول
فراپوشانندگی | سرنوشت مشترک | رابطه شکل-زمینه | یکپارچگی-تکمیل | تداوم | مجاورت | مشابهت | الگو استخراج شده | خوونچینی |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| تزیین 1 (تیزنو) |
|
|
|
|
|
|
|
|
| تزیین 2 (زرگر – محسنی حفیظی) |
|
|
|
|
|
|
|
|
| تزیین 3 (زرگر) |
|
|
|
|
|
|
|
|
| تزیین 4 (محسنی) |
|
|
| - |
|
|
|
|
| تزیین 5 (مجاهد) |
|
|
| - |
| - |
|
|
| تزیین 6 (مجاهد) |
|
|
|
|
|
|
|
|
| تزیین 7 (عدل) |
|
|
|
|
|
|
|
|
| تزیین 8 (داعی) |
- |
| - | - |
|
|
|
|
| تزیین 9 (دباغ) |
|
|
| - |
|
|
|
|
| تزیین 10 (ابراهیمی) |
|
| - | - |
|
|
|
|
| تزیین 11 (ابراهیمی) |
|
|
|
|
|
|
|
|
| تزیین 12 (حفیظی) |
جدول 5. تحلیل تزئینات خوون چینی خانههای دوره میانه در دزفول
فراپوشانندگی | سرنوشت مشترک | رابطه شکل-زمینه | یکپارچگی-تکمیل | تداوم | مجاورت | مشابهت | الگوی مستخرج | خوونچینی |
|
- |
| - | - |
|
|
|
|
| تزیین 9 (آذرآبادی- اشرف کوچک- تقی بابا) |
- |
|
| - |
|
|
|
|
| تزیین 13 (جوکار) |
|
|
|
|
|
|
|
|
| تزیین 2 (گوسفندی) |
|
| - | - |
|
|
|
|
| تزیین 11 (کارگرهودی) |
نتیجهگیری
نماهای تاریخی براساس مبانی زیباییشناسی، کارکرد بنا، نیات سازندگان و ساختارهای فرهنگی جامعه طراحی میشوند. در این میان خانهها به علت تملک فردی بیشتر از سایر کاربریها میتواند در معرض تنوع قرار گیرد. با این حال آنچه بهعنوان معماری تاریخی ایران شناخته میشود؛ حاکی از یک پیوستگی زیباییشناسانه در کلیات این معماری است. با این هدف که دانسته شود؛ تداوم سنت زیباییشناسی گذشته تا چه میزان در دوران معاصر دیده میشود؛ خانههای تاریخی و دوره میانه دزفول بررسی شدند. لذا تلاش شد تا با ابزارهای عددی و بررسی گشتالتی نماها، این روند سنجیده شود. در زمینه نسبتهای هندسی نیز مشاهده میشود که نسبتها در خانههای تاریخی بافت دزفول در بازه اعداد 41/1-618/1 و 73/1 قرار دارد و در مواردی نیز نسبت به مربع نزدیک شده است. با این حال در دوره میانه عمدتاً نسبت به مربع نزدیک است. نکتهای که از سایر عناصر نما دریافت میشود و اهمیت استفاده عناصر طلایی و زرین را مشخص میکند؛ آنست که نسبت طول به ارتفاع نما در این بناها از یک بازه معنادار پیروی نمیکند و هر مالک براساس تمول و شرایط خویش سازماندهی بنا را تعیین کرده است. در نسبت کلی بین این اعضا همچنان میتوان عناصر تناسب طلایی و زرین را مشاهده نمود. به عبارت دیگر در خانههای بافت تاریخی دزفول علیرغم بیان علایق شخصی پیروی از اصول یکسان قابل بیان است. در خانههای بافت میانه؛ دورشدن تدریجی از اصول زیباییشناسی سنتی موجب شده است تا تنها نسبت قابل مشاهده، تناسب مربع باشد. استفاده از هندسهها و تناسبات طلایی و زرین در دوره پهلوی کاهش یافته و عمدتاً تساوی طول عرض جای قواعد پیشین را میگیرد. در دوره تاریخی میتوان تمامی عناصر گشتالت را در تصاویر مشاهده کرد که علت آن بهرهوری از گره چینیهای پیچیده است. در دوره میانه به علت آنکه در خوونچینیها گرههای کمتری استفاده شده و جنبه هنری خوونها تضعیف میشود، حضور عناصر گشتالتی رابطه شکل-زمینه و یکپارچگی نیز کاهش مییابد. در مجموع میتوان جواب سؤال تحقیق را چنین دریافت؛ دریافت تناسب هندسی در سردر بهعنوان بخشی از نما، تزئینات خوونچینی به‌مثابه عنصر هویتی و نمای کل جداره خارجی بنا، به‌مانند منظرشهری آن دیده میشود؛ که در دوره قاجار و پهلوی تناسب هندسی سردر وجود دارد و منظر شهری نیز رعایت میشود اما در تزئینات رویکرد متفاوتی از تناسبات در دوره پهلوی بهوجود میآید. آنچه جنبه فرهنگی این تناسبات را برجسته میسازد؛ تداوم در نگهداشت نسبت بین اندازه سردر نسبت به نما و نیز سردرها در تطابق با هم است. به عبارتی؛ مؤلفه تداوم، خود نشاندهنده پایایی در هر دوره علیرغم تغییر ذایقه زیباییشناسی است. این تداوم خود گواهی بر پایداری فرهنگ و زیباییشناسی بین هنرمندان و مردم دزفول است. مخاطب با آنکه ابنیه متفاوت و تزئینات متنوع از هم را در سردر خانه مشاهده میکند؛ اما در بین همه آنها یک نسبت نزدیک به هم و عمدتاً برابر میبیند؛ که نشانه هویت‌مندی و شخصیت مستقل معماری بهعنوان محصول و برون‌داد یک جامعه است. این مقاله از آن نظر که علاوه بر بافت تاریخی دزفول به بافت میانه پرداخته و دو دوره را با هم مقایسه نموده است و نیز آنکه در کنار تحلیل گشتالتی، تناسبات هندسی را بررسی نموده است؛ تحقیقی نو است. یافتههای این مقاله میتواند در طراحی نمای شهری، سیمای شهری و نیز طراحی تک بناها مفید واقع شود. به نظر میرسد، میتوان با تکیه بر این یافتهها و استفاده از مصالح و فنون نو، دیدگاه زیباییشناسانه این بخش از جغرافیای معماری ایران را در دوره معاصر تداوم بخشید.
پی‌نوشت
۱ـ لازم به ذکر است؛ تزئینات خوونچینی خانه تاریخی بائیز (دوره قاجار) و خانه تاریخی بخشی حسنزاده (دوره پهلوی) به دلیل مرمت از بین رفته است. خانههای تاریخی پاکارزاده، خیام و میرشکار (دوره پهلوی) فاقد تزئینات خوونچینی در نمای ورودی است.
منابع
افشار مهاجر، کامران (1388) تفکر بصری در کتاب‌های درسی دانشگاهی. نشریة علمی پژوهشی نامة هنرهای تجسمی و کاربردی، 2(3)، صص 75-86 doi: 10.30480/vaa.2009.609 .
بلیلان، لیدا و سعید حسن‌پور لمر (1398). الگوهای هندسی و تناسبات طلایی، زبان مشترک معماری و هنر در روستای تاریخی ابیانه، معماری اقلیم گرم و خشک، 7(9)، صص 45-68. https://smb.yazd.ac.ir/article_1654.html
جوادی نوده، مهسا و آزاده شاهچراغی و علیرضا عندلیب (1401) بررسی تناسبات طلایی و اصول هندسی برگرفته از طبیعت در اجزای کالبدی خانههای تاریخی (مطالعۀ موردی: خانههای قاجاری اردبیل)، باغ نظر، 19(110)، صص 35-48. 0.22034/bagh.2022.295674.4973
سامانیان، ساسان و بهمن فیزابی و حدیث مظاهری راینی (1400) مطالعه تطبیقی نقوش هندسی تزئینات مسجد جامع کرمان با مسجد جامع یزد با تأکید بر ایوان‌ها و ورودی‌ها. فصلنامه نگره، 16(59)، صص 145-161.
10.22070/negareh.2020.5092.2383
سودائی، بیتا و حسین خانی (1398) آرایههای نمادین شیعی در مسجد جامع ورامین، مطالعات هنر اسلامی، 15(34)، صص 47-71. doi: 10.22034/ias.2019.93929
زرگرزاده دزفولی، مجتبی و کیانوش لاری بقال و نجمه سالاری‌نسب و مهناز بابایی‌مراد (1400) خوونچینی، تکامل و تناسب ابعاد آجر در نماسازی‌های آثار معماری دزفول. مطالعات معماری ایران، 5(9)، صص 47-65.
https://jias.kashanu.ac.ir/article_111758.html
صادقی، سارا و احمد اخلاصی و حامد کاملنیا (1398) بررسی نقش زیباییشناسی معماری در خانههای ایرانی، پژوهشهای معماری اسلامی، 6.
http://jria.iust.ac.ir/article-1-1103-fa.html
صالحی‌نیا، مجید و حسن رجبعلی (1403) ترادیسی معماری خانههای تاریخی شهر گرگان از دوره قاجاریه به پهلوی اول، مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 56 (15)، صص 21-45.
صرافزاده احمد و محمد دیدهبان و بهزاد وثیق بهزاد و مینا صرافزاده (1400) ارزشگذاری ابعاد عینی در زیباییشناسی نقوش آجری با تکنیک کوداس خوونچینیهای بافت تاریخی خانههای دزفول، پژوهش هنر، د11، ش21، صص 73-85.
20.1001.1.23453834.1400.11.21.5.3
صرافزاده، احمد و محمد دیدهبان و بهزاد وثیق (1400) طیف‌بندی و ریشههای عملکردی الگوهای هندسی در آرایههای تزیینی خانههای قاجار دزفول به روش ویکور، صفه، 30(1)، صص 27-42. 10.29252/soffeh.30.1.27
صفایی‌پور، هادی و غلامحسین معماریان و محمدرضا بمانیان (1395) بررسی ریشههای معنایی درخت طوبی در منابع شیعی، شیعه‌شناسی، 53 (14)، صص 171-190.
https://www.shiitestudies.com/article_25330.html
غلامی رستم، نسیم و محمدرضا بمانیان و مجتبی انصاری (1394) گشتالت در طراحی پلان باغ ایرانی، جلوه هنر، 7(1)، صص 63-72. doi: 10.22051/jjh.2015.1937
فرامرزی، مرجان و سارا علیپور (1396) بررسی هندسه و تناسبات طلایی در معماری سنتی، دومین کنفرانس بین‌المللی عمران، معماری و طراحی شهری. https://civilica.com/doc/67971
قیومی بیدهندی، مهرداد و محمد‌مهدی عبداللهزاده (1393) معماری، زمین و انسان بازخوانی و نقد اصول پیشنهادی پیرنیا برای معماری ایرانی، کیمیای هنر، 3(11)، صص 72-99. http://kimiahonar.ir/article-1-255-fa.html
کپس، جئورگی (1392) زبان تصویر، ترجمه فیروزه مهاجر، تهران، سروش.
مشهدی، علی و آیلا سینایی (1402) تحلیل قیاسی نقش فرهنگ و اقلیم بر معیارهای صورت‌بندی خانههای قاجاری (مطالعه موردی: اقلیمهای «گرم و مرطوب» و «معتدل و مرطوب» ایران). مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 49، (13)، صص 45-61.
20.1001.1.2228639.1401.13.49.5.4
مشهور، زینب (1400) بررسی آرایههای آجری خانههای تاریخی بهبهان در دورۀ پهلوی. مطالعات معماری ایران، 20(10)، صص 27-48. 10.22052/jias.2022.245902.0
موسوینسب، ماهرخ و ویدا تقوائی و محمدابراهیم مظهری (1402) تبیین و سنجش مؤلفههای مؤثر بر نظام پنهان فضایی در خانههای اواخر قاجار و اوایل پهلوی در بهبهان، مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 50، (13)، صص 89-107. https://iic.ihss.ac.ir/Article/42410/FullText
ناصری، حسین و کوروش عطاریان و زهرا امینی فارسانی (1401) بررسی نظریه‌های سیستم تنظیم تناسبات در خانههای دورة قاجارِ خرم‌آباد. نشریه علمی اندیشه معماری، 6(11)، صص 73-88. 10.30479/at.2022.11167.1260
نجفقلی پورکلانتری، نسیم و ایرج اعتصام و فرح حبیب (1396) تجلی هندسه و تناسبات در بناهای سنتی معماری ایران در محدوده جغرافیایی آذربایجان، جغرافیایی سرزمین 14، ش54، 115-130 https://sanad.iau.ir/fa/Article/822768?FullText=FullText
وثیق، بهزاد و حسین ناصری و صادق بختیاری (1399) بازشناسی مطلوبیت تصویری خوون چینی سردر خانههای تاریخی دزفول، نگارینه هنر اسلامی، 7(20)، صص 57-67. doi: 10.22077/nia.2021.3472.1326
هاشمی زرج‌آباد، حسن و محمدحسن ضیایینیا و حمیدرضا قربانی (1395) «بازخوانی تحلیل اصول هندسی و تناسب طلایی در مدرسه شوکتیه»، پژوه‌‌های باستان‌شناسی ایران 5، ش 9، صص 207-222. https://nbsh.basu.ac.ir/article_1296.html
Abbas، S. (2017) Golden ratio. Resonance، 22(1)، 51-60.
Abaeian، H.، Hashemi، M.، Valibeig، N.، Mohammadpour، S. (2018). The role of proportional systems in the forming of Sassanid square domes. International Journal of Human Capital in Urban Management، 3(2)، 81-88. 10.22034/ijhcum.2018.02.01
Alwetaishi، M. (2019) "Impact of glazing to wall ratio in various climatic regions: A case study". Journal of King Saud University-Engineering Sciences، 31(1) ، 6-18. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1018363916300381
Glavaš، H.، Hadzima-Nyarko، M.، Haničar Buljan، I.، & Barić، T. (2019) "Locating hidden elements in walls of cultural heritage buildings by using infrared thermography". Buildings، 9(2)، 32-45. https://doi.org/10.3390/buildings9020032
Meisner، G. B. (2018) The golden ratio: the divine beauty of mathematics. Race Point Publishing.
Roasaee، amin، Mardani، ali. (2021) The pattern effect of central courtyard geometric on the air flow in traditional houses of Shushtar. Iranian Islamic city studies، 3(43)، 71-85. http://arch.fatemiyehshiraz.ac.ir/en/Article/16349
Vo، Melissa Le-Hoa. (2021) The meaning and structure of scenes. Vision Research 181: 10-20.
Yu، D.، Tam، D.، & Franconeri، S. L. (2019) Gestalt similarity groupings are not constructed in parallel. Cognition، 182، 8-13. 10.1016/j.cognition.2018.08.006.