مراتب گذار از فصل تا وصل در معماری فضای بینابینی مطالعة موردی: مسجد امام اصفهان
محورهای موضوعی : مفاهیم بنیادین در شهرسازی و معماری اسلامی
پگاه شیرازپور
1
,
فرح حبیب
2
*
,
نسیم اشرافی
3
1 - دانشجوی دکتری تخصصی، گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی، واحد پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استاد گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه معماری، دانشکده فنی و مهندسی، واحد پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: بینابینی, وصال, ظاهر و باطن, مسجد, دوره صفوی ,
چکیده مقاله :
انتقال از یک فضا به فضای دیگر به‌واسطه فضای سومی است که در قالب بینابینی مطرح می‌شود. بینابینی در این پژوهش با ماهیت گذار که دارای حرکت، جهت و مقصد است سر‌وکار دارد. برای دست یافتن به حقیقت موضوع، راهی جز سیر از ظاهر به باطن را پیش رو نمی‌گذارد. هرگاه فرد در فضای بینابینی قرار می‌گیرد، در مسیری رو به سوی مقصدی مشخص است که در این مقاله وصال نامیده می‌شود. مقالة حاضر با سیری از ظاهر به باطن، سعی در پیدا کردن حقیقت بینابینی در معماری دارد. در مرحلة اول این مسیر در احوال آدمی و در مراحل بعدی به عنوان بحثی در معماری به آن پرداخته خواهد شد و با ورود به موضوعی چند جانبه به تبیین نقش فضاهای بینابین در سلسله مراتب حرکت از جلوخان تا گنبدخانه مسجد مورد پژوهش و تدقیق این نقش در سه مرتبه ظاهر، باطن و حقیقت خواهد پرداخت. پژوهش حاضر از نظر هدف كاربردي و از نظر روش، کیفی- کمی (آمیخته) است و از حیث جمعآوری اطلاعات، مي‌توان اين تحقيق را نوعی تحقيق ميداني به حساب آورد. روش تحلیل آن نیز با استفاده از روش چیدمان فضا، تحلیل مصاحبه‌ها و تحلیل آماری توسط نرم‌افزار SPSS و آنالیز مؤلفه‌ها در فضاهای بینابینی مسجد امام اصفهان است. بینابینی‌های مکرر در سیر مراتب از جلوخان مسجد امام تا گنبدخانه در مخاطب تحولی ایجاد می‌کند که با بی‌قراری آمادة رسیدن به مقصد نهایی که همان وصال به حقیقت معماری از دل برآمده است، می‌شود. مراتب گذار در معماری فضای بینابینی به ترتیب با مفاهیم «انفصال/ دریافت، گذار/ برداشت و اتصال/ تحول» تعریف می‌شوند؛ به عبارتی دیگر یک ناحیة انتقالی معماری (مرتبه اول در بینابینی) در مرتبه‌ای کامل‌تر جایی برای متحول شدن و در وجوه عالی‌تر مکانی برای حضور در نظر گرفته می‌شود. بنابراین تجربة بینابینی در معماری تنها گذر از یک فضا تا فضای دیگر نیست، این گسترة معنایی از فصل تا وصل حقایقی را به همراه دارد.
Interstitial space in architecture serves as a realm for the transition from the material world to the spiritual domain. This study aims to explore the stages of transition from separation to union in the interstitial space of architecture, focusing specifically on the Imam Mosque of Isfahan. The interstitial space, as a third space that facilitates transition, is related to movement, direction, and destination, guiding the individual from appearance to essence. The research method is a mixed (qualitative-quantitative) approach, utilizing library studies, spatial arrangement analysis, and field research with DepthMap and SPSS software. The findings suggest that interstitial spaces create a hierarchy of movement and perception, providing a platform for spiritual proximity along a path toward a defined destination, leading to mental and emotional transformation of the user.The transition from exterior to interior in architecture is deemed as one of the most fundamental debates addressed in the present research within the context of liminality. Liminality implies an in-between and mediatory state in architecture which refers to two positions of being in-between proximity or elevation to reach the final resting destination of stability. In the architectural world liminality represents closeness to communion with the goal akin to an intuitive command and makes architecture to have levels and stages. The most significant goal of the present dissertation is proximity to truth in transition from external to internal examining its levels and orders.
Keywords: Interstitial space, union, appearance and essence, Imam Mosque of Isfahan
Introduction
Islamic architecture has always sought to create spaces that transform the sensory and spiritual experiences of users. One of the key features of this architecture is the use of interstitial spaces, which act as intermediaries between external and internal spaces, facilitating a gradual experience of movement and transition. These spaces not only have a functional role but also carry significant symbolic and conceptual meaning, altering the perception of the user toward space and architecture. Given the importance of this subject, the current study investigates the stages of transition from separation to union in the architecture of interstitial spaces, with the Imam Mosque of Isfahan selected as a rich example of Islamic architecture.
The liminal stages are defined as appearance (transmission, reception), reality (interpretation, perception) and truth (presence, transformation). The liminal experience is not confined to a mere passage from one space into another as this experience signifies a material dissociation and spiritual association. The scope of research in the theoretical framework includes the liminal space in mosques along with the related concepts reflecting and focusing on ideas by domestic as well as foreign thinkers, philosophers, mystics and scholars in order to reach a comprehensive and thorough definition of the notion of communion in Shiite mosques scrutinizing the data in the relevant texts. Moreover, the implied and semantic values in the architecture of the liminal spaces of mosques are examined to explore the relation among action, reaction, and interaction to elucidate that this process is two dimensional whose outcome is the three staged passage from detachment, elevation and attachment. This not only assists the formation of the shape of the space, but also plays an essential role in gradation, and orientation of the notions of interaction, action, and reaction. This dissertation being an interdisciplinary research including philosophy, semantic values, and qualitative terms related to the liminal space of mosques, attempts at exploring the moment of union in the selected mosques. To achieve the goal, the research utilizes the mixed qualitative, and quantitative method. After examining the specialized texts within the theoretical framework, the presented models obtained from domestic as well as foreign scholars and thinkers are introduced and based on the nature of the subjects in questions using the narrative method or content analysis or descriptive statistics with the use of SPSS and AMOS software. Afterwards the required maps to interpret the given data with Depth Map are extracted from trasure books and documents from Isfahan province’s cultural heritage organization to analyze the physical characteristics of Imam Mosques with interviews, and registering the post analysis by human.
Research Methodology
This study is applied in terms of its objectives and uses a mixed (qualitative-quantitative) method. In the qualitative section, library research is conducted to extract theoretical concepts related to interstitial space, transition, and union. In the quantitative section, field data is analyzed using spatial arrangement analysis, DepthMap, and SPSS software, as well as human trace recording. The Delphi method and Analytical Network Process (ANP) were also used for data analysis. The statistical population includes architectural experts and users of the Imam Mosque of Isfahan, and the sample size was determined using Cochran's formula.
Results
The findings of the research reveal that interstitial space in the Imam Mosque of Isfahan plays a crucial role in guiding users from the public space to more private and inward spaces. This process occurs through the hierarchy of movement, changes in spatial scale, and the interplay of light and shadow. Software analyses also indicate that the Imam Mosque has a coherent spatial pattern that focuses the sensory and spiritual experience of the users in the dome chamber.
Discussion and Conclusion
Interstitial space in architecture functions not only as a physical element but also as a platform for sensory, mental, and spiritual experiences. This research shows that interstitial spaces play a key role in guiding the user from the surface appearance to the depth of meaning. The findings suggest that interstitial space, by organizing movement and perception hierarchies, leads the user toward union and a transcendent experience. The analysis of the case study, the Imam Mosque of Isfahan, confirms that these spaces, through their physical, sensory, and symbolic interactions, not only enhance spatial understanding but also profoundly impact the experience of presence and spirituality.
The research findings imply that as an uncertain condition, liminality invites and encourages the audience in reaching a communion in architecture within the three stages of detachment, elevation, and attachment. In the first order the passage is merely from appearance to appearance; a physical movement from matter to matter horizontally and vertically which causes diversity. The next level is movement from appearance to reality; A mental passage from matter to mind in the realm of spiritual which occurs vertically and leads into excellence and progression. The final stage or level is the passage from reality to truth; A movement from mind to truth in the realm of soul representing the ascending movement from imperfection to perfection culminating into conjunction, and communion. The gradual possibility of union, the destination and elevation are embedded in the motion; A state of restlessness and desire for union which is repeated over and over from external to internal, considering the purposefulness of the transition which ultimately creates harmony and enriches the architecture.
The findings include the presentation of a quantitative model in the field of theorization and research measures are based on a parallel transformation of qualitative and quantitative data in order to inaugurate theories in the liminal zones to fill the existing theoretical gap in the function of the liminal spaces.
References
Ahmadi, F. (2012). Separation and union in traditional Iranian architecture. KimiayeHonar Journal, 3, 131-135.
Badahang, B., KalantariKhililabad, H., &Ziyari, K. (2022). Identifying and defining key drivers affecting the quality of landscape in historic urban fabrics (Case study: Sang Siah neighborhood of Shiraz). Scientific Journal of Iranian Islamic City Studies, 50, 37-50.
BilianAsl, L., Etessam, I., & Islami, S. G. (2008). Impact of interstitial space on the continuity of space between architectural and urban elements in Iran: A case study of Tabriz city. Doctoral Thesis in Architecture, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran.
Daneshmand, S., &Fatahi, K. (2022). Framework of transcendental perceptual process for the aesthetic quality of space (Combining views of modern sciences and transcendental wisdom). Scientific Journal of Iranian Islamic City Studies, 50, 19-36.
Del Zende, A., Jahanbakhsh, H., Moradinasab, H., Bemanian, M., &Zolfaqarzadeh, H. (2023). Classifying definitions and approaches to Islamic architecture based on epistemology and ontology. Scientific Journal of Iranian Islamic City Studies, 54, 83-100.
AlineyaMotlaq, A., Shakouri, R., & Aini Fer, R. (2019). What is the status of threshold in architecture and reflection on the interaction between interior and exterior in architecture. Doctoral Thesis in Architecture, Yazd University.
Ghoochani, M., & Mousavi, S. M. (2021). Impact of Qibla direction on movement hierarchy in mosques with a study of Iranian-Islamic architectural styles. Quarterly Journal of Islamic Architecture Research, 9(33), 45-57.
Mortezaei, H., Bemanian, M., & Ansari, M. (2018). Semantic values in the architecture of thresholds (Case study: Traditional housing in Yazd). Doctoral Thesis in Architecture, TarbiatModares University, Tehran.
AbbasiAzar, S., Panahi, S., &KalantariKhililabad, H. (2023). Defining the influential components in the formation of the ‘void’ structure affecting social interactions (Pahlavi-era residential buildings to present in Tehran). Quarterly Journal of Islamic Architecture Research, 54, 1-17.
Mayhew, A. (2019). Architecture and the spaces in-between. Manifesto for the Canadian Architecture Forums on Education (CAFÉ). University of Calgary.
Loehlin, J. C. (2004). Latent variable models: An introduction to factor, path, and structural equation analysis. Lawrence Erlbaum Associates.
Shamai, S. (1991). Sense of place: An empirical measurement. Geoforum, 22, 347-358.
آرنهایم، رودولف (1392) پویه‌شناسی صور معماری، ترجمة مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه‌ها (سمت).
احمدی، فرهاد (1391) فصل و وصل در معماری سنتی ایران، مجله کیمیای هنر، شماره 3، صص 131-135.
اردلان، نادر و لاله بختیار (1379) حس وحدت سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمة حمید شاهرخ، اصفهان، خاک.
الکساندر، کریستوفر (1390) سرشت نظم: ساختارهای زنده در معماری، ترجمة رضا سیروس صبری و علی اکبری، تهران، پرهام نقش.
بادآهنگ، ابوالفضل و حسین کلانتری خلیل‌آباد و کرامت‌اله زیاری (۱۴۰۱) شناسایی و تبیین پیشران‌های کلیدی مؤثر بر کیفیت منظر در بافت‌های تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله سنگ سیاه شهر شیراز)، مجله علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 50، صص 37-50.
بلیلان اصل، لیدا و ایرج اعتصام و سیدغلامرضا اسلامی (1390) نقش فضای بینابین در هویت‌بخشی به گستره فضایی بافت‌های تاریخی ایران، مجله علمی پژوهشی هویت شهر، دوره 5، شماره 8، صص 59-71.
بلیلان اصل، لیدا و ایرج اعتصام و سیدغلامرضا اسلامی (1387) تأثیر فضای بینابین در پیوستگی فضای عناصر معماری و شهری در ایران با مطالعه موردی شهر تبریز، رساله دکتری تخصصی معماری، دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات تهران.
پرتو، شیده و ویدا نوروز برازجانی و شروین میرشاهزاده (1401) بررسی مؤلفه‌های تأثیرگذار بر ادراک حس معنویت در فضای مساجد (مطالعه موردی: شش مسجد معاصر تهران)، مجله علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 48، صص 29-40.
حجت، مهدی (1394) حضور و ظهور، شرحی بر سکوت و نور لویی کان، تهران، علمی.
حمصیان اتفاق، سمیه و حسین کلانتری خلیل‌آباد و محمد میره‌ای (۱۴۰۰) ارائه الگوی مدیریت اکوتوریسم با تأکید بر بافت‌های اکولوژیک شهری (مطالعه موردی منطقه ۹ شهرداری اصفهان)، مجله علمی پژوهشی تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شماره 63، صص 335-359.
دانشمند، سارا و کاوه فتاحی (۱۴۰۱) چارچوب فرآیند ادراکی متعالیه به‌منظور ادراک کیفیت زیبایی‌شناسی فضا (برهم‌گذاری دیدگاه علوم جدید و حکمت متعالیه) مجله علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 50، صص 19-36.
دل‌زنده، علی و حیدر جهان‌بخش و حسین مرادی‌نسب و محمدرضا بمانیان و حسن ذوالفقارزاده (1402) مرتبه‌بندی تعاریف و شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی بر پایه شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی، مجله علمی پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 54، صص 83-100.
طبسی، محسن و فهیمه فاضل‌نسب (1391) بازشناسی نقش و تأثیر جریان‌های فکری عصر صفوی در شکل‌گیری ورودی مساجد مکتب اصفهان، تهران، نشریه علمی- پژوهشی هنرهای زیبا، دوره 17، شماره 3، صص 81-90.
علینیای مطلق، ایوب و رضا شکوری و رضا عینی‌فر (1398) چیستی مقام آستانگی در معماری و تأملی در برهم‌کنش درون و بیرون معماری، رساله دکتری تخصصی معماری دانشگاه یزد.
علینیای مطلق، ایوب و رضا شکوری و رضا عینی‌فر (1398) تبیین مفهوم آستانگی در برهم‌کنش درون و بیرون محدوده‌ها در معماری، نشریه هنرهای زیبا، دوره 25، شماره 2.
صص 31- 42.
قوچانی، محیا و سیدمحسن موسوی (1400) تأثیر جهت قبله بر سلسله‌مراتب حرکتی در مساجد با واکاوی سبک‌های معماری ایرانی- اسلامی، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، سال نهم، شماره 33، صص 45-57.
گروتر، یورگ کورت (1386) زیبایی‌شناسی در معماری، ترجمة جهانشاه پاکزاد و عبدالرضا همایون، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
محمدیان منصور، صاحب (1386) سلسله‌مراتب محرمیت در مساجد ایرانی، نشریه هنرهای زیبا، شماره 29، صص 59-68.
مرتضوی، حسن و محمدرضا بمانیان و مجتبی انصاری (1397) ارزش‌های معنایی در معماری آستانگی (نمونه موردی: مسکن سنتی شهر یزد) رساله دکتری تخصصی معماری، دانشگاه تربیت مدرس تهران.
مشایخی، محمد و محمدجواد مهدوی‌نژاد (1393) الگوهای طراحی مسجد در معماری معاصر، فصلنامه پژوهش‌های معماری، سال دوم، شماره 4، صص 1-15.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد و محمد مشایخی (1389) بایسته‌های طراحی مسجد بر مبنای کارکردهای فرهنگی- اجتماعی، دو فصلنامه علمی- پژوهشی معماری و شهرسازی آرمانشهر، شماره 5، تهران، صص 65-78.
میرسلامی، مهسا و علی عمرانی‌پور (1401) واکاوی نقش فضاهای ميانی در نظام توده - فضا و چگونگی آن بر نحوه رفتار جمعی (مطالعه موردی در عرصه‌های ميانی مساجد قزوين)، فصلنامه علم و محیط‌زیست، دوره 24، شماره 4، صص 47-60.
نقيب‌زاده، ميرعبدالحسين (1392) درآمدي به فلسفه.
تهران، طهوري.
نوربرگ شولتز، کریستیان (1386) معنا در معماری معاصر غرب، ترجمة مهرداد قیومی، تهران، فرهنگستان هنر.
نوربرگ شولتز، کریستیان (1393) گزینه‌ای از معماری: معنا و مکان، ترجمة ویدا نوروز برازجانی، تهران، پرهام نقش.
نیلفروشان، محمدرضا (1391) معماری ایرانی از آغاز تا دورة قاجاریه، تهران، هم‌اندیشان.
هدایتی، فاطمه و جمال‌الدین سهیلی و کمال رهبری‌منش (1402) تبیین رابطه پیکره‌بندی فضاهای بینابین و کیفیت انعطافپذیری با تأکید بر تطبیق‌پذیری در مساجد جامع سلجوقی، نشریة علمی باغ نظر، دوره 20، شماره 126، صص 17-34.
de Botton, A. (2006) The architecture of happiness. Pantheon Books.
Abdel, H., & Pintos, P. (2022, July 8). Interstitial spaces and public life: The overlooked interventions that weave our built environment. ArchDaily. Retrieved from.
Alexander, C. (2002) The nature of order (Vols. 1–4). Oxford: Oxford University Press.
Arnheim, R., & Zucker, W. M., & Watterson, J. (1966). Inside and outside in architecture: A symposium. The Journal of Aesthetics and Art Criticism, 25(1), 3–15.
Arnheim, R. (1982). The power of the center: A study of composition in the visual arts. Berkeley, CA: University of California Press.
Boettger, T. (2014) Threshold spaces: Transitions in architecture. Analysis and design tools. Birkhäuser.
Canter, D. (1997) The facets of place. In G. T. Moore & R. W. Marans (Eds.), Advances in environment, behavior, and design (Vol. 4): Towards the integration of theory, methods, research, and utilization (pp. 109–147) New York: Plenum Press.
Iranmanesh, A., & Denerel, S. B. (2023) Well-being as an effective aspect in the perception of vital in-between spaces within art and architecture faculties. Buildings, 13(6), 1467.
Mayhew, A. (2019) Architecture and the spaces in-between. Manifesto for the Canadian Architecture Forums on Éducation (CAFÉ). University of Calgary.
Norberg-Schulz, C. (1980) Genius loci: Towards a new phenomenology of architecture. London: Academy Editions.
Loehlin, J. C. (2004) Latent variable models: An introduction to factor, path, and structural equation analysis. Lawrence Erlbaum Associates.
Nooraddin, H. (1966) Al Fina: A study of “in-between” spaces along streets as an urban concept in Islamic cities of the Middle East with a case study in Cairo. Department of Town and Regional Planning, Faculty of Architecture, Trondheim, Norway.
Shamai, S. (1991) Sense of place: An empirical measurement. Geoforum, 22, 347–358.
The Metapolis dictionary of advanced architecture (city, technology, and society in the information age). (2003). Barcelona: European Union.