کد مقاله : 1403041347263 بازدید : 20 صفحه: 1 - 17

نوع مقاله: پژوهشی

تبیین مؤلفه‌‌های تأثیرگذار در شکل‌گیری ساختار «وید» مؤثر بر تعاملات اجتماعی (بناهای مسکونی دوره پهلوی دوم تا به امروز شهر تهران)

محورهای موضوعی : معماری اسلامی

سودابه عباسی آذر ¹ , سیامک پناهی ^{2
*} , حسین کلانتری خلیل آباد ³

1 - دانشجوی دکترای تخصصی، گروه معماری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج
2 - استادیار گروه معماری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج
3 - استاد گروه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی، جهاد دانشگاهی و عضو گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج

تاریخ دریافت : 1403/04/13 تاریخ پذیرش : 1403/07/10 تاریخ انتشار : 1403/09/03

کلید واژه: بناهای مسکونی, تعاملات اجتماعی, مؤلفه‌های فضایی, وید.,

چکیده مقاله :

وید به عنوان یک مفهوم برای تعریف فضاهای خالی یکی از عناصر اساسی در حوزه معماری و شهرسازی است که به عنوان یک مکان رفتاری دارای ابعاد فیزیکی و غیر‌‌فیزیکی است. این پژوهش با هدف کاربردی به شناسایی عوامل مؤثر در شکل‌گیری وید در فضاهای مسکونی از دوره پهلوی دوم تا به امروز شهر تهران با نگاه به تأثیرات اجتماعی آن از طریق تحلیل منابع کتابخانه‌ای، مصاحبه از پژوهشگران و معماران طراح می‌پردازد. از دیدگاه روند پژوهش، تحقیق در پارادایم کیفی بوده و با استفاده از رویکرد گراندد تئوری و روش کدگذاری داده‌ها، مصاحبه‌ها به صورت نیمه ساختار یافته از متخصصین صورت گرفته و در این راستا از نرم‌افزار MAXQDA جهت تحلیل و آنالیز داده‌های استخراج شده از مصاحبه‌ها استفاده خواهد شد. یافته‌های پژوهش اثر معنادار مؤلفه‌های مختلف از جمله عوامل اجتماعی، کالبدی، فرهنگی و اقتصادی را بر شکل‌گیری وید مؤثر بر تعاملات اجتماعی ساکنین نشان می‌دهد.

چکیده انگلیسی:

The Void, as a behavioral space, has both physical and non-physical dimensions. This research, with an applied aim, seeks to identify the factors influencing the formation of yards in residential spaces from the Pahlavi II era to the present day in Tehran, focusing on their social impacts through the analysis of library resources, interviews with researchers, and design architects. The research is conducted within a qualitative paradigm and employs a grounded theory approach, utilizing semi-structured interviews with specialists and the MAXQDA software for data analysis. The findings of the research demonstrate the impact of various components, including social, physical, cultural, and economic factors, on the formation of yards that influence the social interactions of residents.

Keywords: Void, Spatial Components, Residential Buildings, Social Interactions.

Introduction

Since the subject of the present research is interpreting the physical-social components of the spatial structure of the void in residential spaces, studies that specifically address this origin are considered the background of this article.

Background of the research:

Author	Research	Research year
Reme Koolhaas	Void's strategy	2012
Kolqulu and Shamiligo	void from a perceptual and visual perspective in architectural form	2012
Safdarian	social interactions in residential complexes	2021
Zohra Attar Abbasi	influence of emptiness physical-semantic features on social interactions	2020

The void, as an empty space, possesses formal, conceptual, and functional richness in various fields. It is a space enclosed by physical elements that define its boundaries, which should be analyzed from both physical and non-physical dimensions. In this regard attention to context in terms of time and place is significant. The void refers to an element that is effective in the regeneration and re-evaluation of a space, completing its function as an empty space. The use of the void and its impact as a behavioral space in residential areas can be studied by considering changes in lifestyle within the context of contemporary history. These transformations, which began during the second Pahlavi era in response to urban population growth, rising land prices, and the onset of contemporary Iran's development—specifically in Tehran—continue to this day. The goal of this research is to recognize the spatial indicators in the formation of void spaces in the homes of Tehran, both in the past and present, during the Second Pahlavi era up to the post-Islamic Revolution, with a focus on its social impact on residents. In this regard, the study examines how the void was formed in residential architecture during this period, with attention to the potential for fostering social interactions among family members and neighbors.

Research Methodology

This research is considered an applied and practical study. To achieve this, the physical and non-physical dimensions of the void structure in residential spaces are first extracted through data collection from the studies of prominent researchers in architecture and urban planning, using library resources (theory-based data). Then, considering the impact of climate and culture on how voids are formed in residential spaces, semi-structured interviews with a qualitative approach are conducted with the help of grounded theory, involving Iranian theorists and architectural designers. Following this, in the quantitative method, the existing factors are extracted based on the theoretical literature. The data is analyzed using MAXQDA software. Finally, the findings from the interviews are presented in tables and charts, accompanied by textual analysis.

The methodology for interviews and questionnaires aims to answer the following question: What are the factors influencing the formation of the spatial structure of voids that affect social interactions among family members and residents in residential spaces in modern Tehran?

Conclusion

Physical and social components of outdoors in residential buildings

social components	Physical components
Ability to interact with friends	Dimensions
The possibility of walking	Proportions
The possibility of physical activities	area of space
Face-to-face meeting	Hierarchy
Variety of sensory stimuli	How to access
green space	green space
Adapting to the needs of different age and gender groups	Infrastructure facilities
Can be used at different times of the day and night	Circulation
Creation of public and private arenas	Attractive architectural elements
A sense of individuality and belonging	Can be used in different weather conditions
The ability to make a place memorable	security
security	Scale users
The possibility of sitting and watching the surrounding spaces	Space layout
Flexibility	Physiological comfort

Influential components in the formation of ‘void’ in residential buildings in Tehran from the point of view of a specialist:

Frequency percentage	frequency	Influential components in the formation of void
27.27	45	physical
23.03	38	social
16.36	27	cultural
13.33	22	Assessing the needs of residents according to the context
12.12	20	economic
3.03	5	Meaning and ontology
2.42	4	political
1.82	3	religious
0.61	1	Technology
100.00	165	total

Discussion and conclusion:

From the results extracted from the diagram, it can be concluded that the role of the physical factor that is in the physical dimension had the greatest impact on the formation of void. Factors such as lighting, ventilation, ecosystem, etc., are among these things. After that, the social and cultural factors and the needs of the residents have had significant effects on the formation of the void structure, and each of these factors plays a different role depending on the different areas of Tehran. These factors, which are placed in the non-physical dimension, exclusively refer to the living conditions and needs of the residents of different areas of Tehran, which are different according to the lifestyle, economic conditions, type of density, and population in each area. Although the economic component is in the next position, according to the interviews conducted with specialists from the time before the revolution until now, it has played a very effective role in the type of void formation in each area of Tehran.

The amount of effects of the influencing factors on the formation of weeds in the residential buildings of Tehran

منابع و مأخذ:

اخوت، محمد رحیم (1382) انعطاف، تنوع و پویایی در فضاهای دانشگاهی، نشریه معمار، شماره 21.
بانی مسعود، امیر (1388) معماری معاصر ایران (در تکاپوی بین سنت و مدرنیه) تهران، هنر و معماری قرن.
بنتلی، ایین و دیگران (1382) محیط‌های پاسخده، ترجمه مصطفی بهزادفر، دانشگاه علم و صنعت.
پاکزاد، جهانشاه (1388) سیر اندیشه‌ها در شهر سازى، تهران، شهیدى.
دهناد، نازنین و باقر کریمی (1398) ارزیابی نقش مؤلفه‌های مؤثر در فضای باز مجتمع‌های مسکونی بر ایجاد تعاملات اجتماعی، نشریه هویت شهر- شماره 37.
شهبازی، مهرداد و منصور یگانه و محمدرضا بمانیان (1399) شناسایی عوامل کالبدی- فضایی مؤثر بر سرزندگی محیطی در فضاهای باز مجموعه مسکونی از دیدگاه طراحان و ساکنین، مورد مطالعاتی: مجتمع‌های مسکونی شهر تهران، نشریه معماری و شهرسازی آرمانشهر، شماره 30.
صفدریان، غزال و ایرج اعتصام و فرح حبیب (1400) تبیین رابطه میان میزان تعاملات اجتماعی و بالا رفتن کیفیت زیست در مجتمع های مسکونی (نمونه موردی: مجتمع مسکونی بهجت آباد، کوی نوبنیاد و برج بین المللی، مجله هویت شهر، دوره: 15، شماره: 2.
عطارعباسی، زهره و علیرضا عینی‌فر و منوچهر فروتن و محمدمهدی سروش (1398) بررسی سازوکار اثرگذاری ویژگیهای کالبدی- معنایی تهی بر تعامالت اجتماعی.
مطالعات محیطی هفتحصار، شماره سی وسوم، سال نهم.
عینی‌فر، علیرضا (1379) عوامل انسانی- محیطی مؤثر در طراحی مجموعه‌های مسکونی، هنرهای زیبا، شماره 8.
قبادیان، وحید (1393) سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران، تهران، علم هنر.
کاپرا، فریتیوف (1366) تائوی فیزیک، ترجمه حبیب ا لله دادفرما، تهران، کیهان.
کلانتری خلیل آباد، حسین و سید امیررضا نظام دوست و علی یاران (1398) تبیین الگوی کالبدی مسکن معاصر مبتنی بر معماری زمینه گرا، مطالعه موردی: خانه‌های تاریخی منتخب دوره قاجار، فصل نامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، تهران.
کلانتری خلیل آباد، حسین و مهدی حقی (1399) تحلیل نظام اجرایی طرح‌های نوسازی دربافت‌های فرسوده شهری؛ با تأکید بر بافت فرسوده تهران، فصل نامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، تهران.
کلانتری خلیل آباد، حسین و علی اسدی و سعید صالحی مرزیجرانی و حسن سجادراده (1402) نقش کیفیت محیطی در تداوم سکونت و زندگی در مجتمع‌های زیستی شهر اراک، نشریه مطالعات شهری، پیاپی 47 صص 19-32.
لنگ، جان (1987) آفرینش نظریه معماری، نقش علوم رفتاری در طراحی محیطی، ترجمه علیرضا عینی‌فر، 1395، تهران، دانشگاه تهران.
مختاری، مهدوی نژاد و کیانرسی کریمی نیا (1398) تأثیر فرم کلی و فشردگی نسبی ساختمان‌های مسکونی تهران بر آلودگی ناشی از گرمایش در فصل زمستان، فصلنامه محیط شناسی، شماره 45.
مرتضوی، شهرناز (1367) روانشناسی محیط و کاربرد آن، چاپ سوم، شهید بهشتی.
Amérigo, Maria; Aragonés, Juan Ignacio (1990) Residential Satisfaction in Council Housing, Journal of Environmental Psychology, 10, 313-325.
Bechtel, Robert & B., Marans, Robert W., & Michelson, William, eds (1987) Methods in environmental and behavioral research, Van Nostrand Reinhold Co.
Ching, F.D.K. (2007) Architecture: Form, Space, & Order, 3Rd, edition, New Jersey: John Wiley & Sons,
Graeme, Haunholter (2012) Strategy of the Void.
Koolhaas, Rem (2004) Office for Metropolitan Architecture, Content: perverted architecture.
Lynch, K (1998) Good City Form, Cambridge: MIT Press.
Markus, Thomas A (1987) Building as a classifying devices, Environment and Planning B: Planning and Design 14.(4).
Mehmet Saner (2014) a philosophy of void: Ankara hippodrome and after.
Moghaddasi, Ahmad; Moghaddasi, Mohammad Hossein; Kalantari Khalilabad, Hosein, “Mohsen Foroughi (1907–1983) Thoughts And Sustainability In The Works Of An Iranian Modernist Architect”, Architecture and Engineering, DOI Journal volume & issue, no. 4, pp. 28- 34.
Nilgün Kuloğlu & Tülay Şamlıoğlu (2012) Perceptual and Visual Void on the Architectural Form: Transparency and Permeability.
S teele, F (1981) The Sense of Place, Bos ton: CBI Publishing Company.

متن کامل:

فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»

شماره پنجاه و چهارم، زمستان 1402: 32-1

تاريخ دريافت: 13/04/1403

تاريخ پذيرش: 10/07/1403

نوع مقاله: پژوهشی

تبیین مؤلفه‌‌های تأثیرگذار در شکل‌گیری ساختار «وید» مؤثر بر تعاملات اجتماعی

(بناهای مسکونی دوره پهلوی دوم تا به امروز شهر تهران) ¹

سودابه عباسی آذر²

سیامک پناهی ³

حسین کلانتری خلیل‌آباد⁴

چکیده

واژه‌های کلیدی: بناهای مسکونی، تعاملات اجتماعی، مؤلفه‌های فضایی، وید.

مقدمه

وید⁵ به عنوان فضایی تهی دارای غنای فرمی، مفهومی و عملکردی در زمینه‌هایی گوناگون از جمله معماری و شهرسازی می‌باشد. وید فضایی است که بر اساس عناصر کالبدی که دلالت بر تعیین مرزها و حدود دارد، محصور می‌شود که بایستی آن را از ابعاد فیزیکی و غیر فیزیکی بررسی نمود. در شکل‌گیری ساختار فضایی وید، توجه به زمینه در بازه زمانی و مکانی حائز اهمیت است به طوری که در هر فرآیند طراحی توجه به بستر معماری و داده‌های طرح از ابزار مولد اولیه معماران می‌باشد و رویکرد اصلی طراحی را تعریف می‌کند. این رویکرد به تجلی گسترده گزینه‌های طراحی منجر شده است و در نهایت ارزیابی موفق تر از راه حل‌ها و طراحی‌های کامل‌تری را به دنبال دارد (کلانتری و همکاران، 1398: 6). در مقاله پیشه رو منظور از وید عنصری است که در بازیافت و بازخواست یک فضا مؤثر بوده و به عنوان یک فضای خالی تکمیل کننده عملکرد می‌شود. چگونگی بهره‌گیری از وید و تأثیرات آن به عنوان یک مکان رفتاری در فضای مسکونی را می‌توان با توجه به تغییرات شیوه زیستن در بستر تاریخ معاصر، مورد مطالعه قرار داد. تحولات و تغییراتی که از دوران پهلوی دوم و در پی افزایش جمعیت شهرها، گران شدن قیمت زمین و شروع روند توسعه ایران معاصر و اختصاصاً در شهر تهران شروع شده و تا اکنون ادامه دارد. توسعه شهری نوین تهران، تغییراتی را به نسبت فضاهای باز و نیمه باز، به فضاهای بسته، در واحدهای مسکونی تحمیل کرده است. این تغییرات در سال‌های اخیر شیوه زندگی تهرانیان را به نوعی تحت تأثیر قرار داده است و آپارتمان‌های کوچکتر که حداقل دسترسی به فضاهای باز و یا نیمه باز دارند، گسترش یافته‌اند. توجه به مفهوم زندگی جمعی و ایجاد الگوهای رفتاری مطلوب و مرتبط با آن می‌تواند در برقراری تعاملات اجتماعی و ایجاد سرزندگی در محیط مؤثر باشد (اخوت، 1382: 52). محیط به عنوان بستر تعاملات اجتماعی در حوزه مطالعات روان‌شناسی محیطی و معماری حائز اهمیت می‌باشد. در فضاهای جمعی بهتر است، مکانی برای تبادل اطلاعات افراد با یکدیگر فراهم شود زیرا وقایع و رویدادها زمانی اتفاق می‌افتند که افراد بتوانند یکدیگر را ملاقات کنند و یا با یکدیگر صحبت نمایند (همان: 52). هدف پژوهش بر آن است که به بازشناسی شاخصه‌های فضایی در شکل‌گیری فضای تهی در خانه‌های گذشته و امروز شهر تهران در دوره پهلوی دوم تا پس از انقلاب اسلامی با نگاه به تأثیرات اجتماعی آن بر ساکنین بپردازد. لوئیس مامفورد⁶ بر معماری به عنوان محیط انسان‌ساخت در پاسخ‌گویی به اثرات محیطی، اجتماعی و فرهنگی تأکید بسیار نموده است (ر.ک: Markus, 1987). مبتنی بر همین دیدگاه چگونگی تأثیرگذاری هر یک از این اثرات غیر‌فیزیکی و نیز ابعاد فیزیکی بر شکل‌گیری ساختار وید در بناهای مسکونی مورد ملاحظه قرار می‌گیرد. در پژوهش حاضر «وید» به عنوان یکی از اجزاء معماری و تأثیرگذار بر محیط و نیز رفتار اجتماعی، به عنوان مسئله اصلی پژوهش، مطرح شده است. در همین راستا نحوه شکل‌گیری آن در معماری فضاهای مسکونی در دوره مذکور با توجه به امکان برقراری تعاملات اجتماعی بین اعضای خانواده و همسایه‌ها بررسی می‌گردد. که نتایج بررسی‌ها بازخوردهایی در زمینه شناخت بیش‌تر و بهتر از وید در فضا را به دست می‌دهد که فهم و درک میزان اهمیت آن، منجر به تجربیات فضایی در یک معماری متمایز و شاخص می‌شود. این مقاله کوشيده است از طریق مصاحبه و منابع کتابخانه‌ای به این پرسش پاسخ دهد که: از دیدگاه متخصصین (نظریه‌پردازان و طراحان معمار) مؤلفه‌های فضایی تأثیر‌گذار در شکل‌گیری وید مؤثر بر تعاملات اجتماعی ساکنین در فضاهای مسکونی چیست؟

نمودار01: الگوی مفهومی پژوهش

پیشینه پژوهش

از آن‌جا که موضوع پژوهش حاضر، تبیین مؤلفه‌های کالبدی- اجتماعی ساختار فضایی وید درفضاهای مسکونی است، پژوهش‌هایی که به‌طور خاص به این خاستگاه پرداخته‌اند، پیشینه این مقاله به‌شمار می‌روند. در این راستا می‌توان گفت، که افرادی در باب فضای باز و نیمه باز در بناهای مسکونی به ارائه نظریه پرداخته‌اند ولی این‌که نمونه‌ای مبنی بر این‌که، به صورت خاص به شناسایی مؤلفه‌های کالبدی- اجتماعی ساختار فضایی وید پرداخته باشند یافت نشده است. رم کولهاس⁷ به عنوان یکی از برجسته ترین معماران معاصر، در کتابی به نام معماری منع شده⁸ که در سال 2004 ارائه داده است، در مورد استراتژی شناخته شده وید در فرآیند طراحی معماری مطالعه کرده است (ر.ک: Koolhaas, 2004). مبحث «استراتژی وُید» مطرح شده در سال 2012 توسط رم کولهاس به عنوان یک روش طراحی در تعدادی از پروژه‌هایش به کار آمد که بر اهمیت غیر قابل کتمان فهمی از فضا تأکید می‌گذارد (ر.ک: Graeme Haunholter, 2012). در راستای پژوهش‌های مرتبط به موضوع بحث، نیلگون کولقلو⁹ و تولای شاملیقلو¹⁰ در سال 2012 در رساله خود با عنوان وید از منظر ادراکی و بصری در فرم معماری (شفافیت و نفوذپذیری)، ویدهای ادراکی- بصری را طبقه‌بندی کرده و در بخش شناختی وید‌ها مفاهیم معماری مانند شفافیت و نفوذپذیری را در درک فرم معماری بررسی می‌کند (ر.ک: Nilgün Kuloğlu & Tülay Şamlıoğlu, 2012). غزال صفدریان و همکاران در سال 1400 در تحقیقی با عنوان تبیین رابطه میان میزان تعاملات اجتماعی و بالا رفتن کیفیت زیست در مجتمع‌های مسکونی، با استفاده از مطالعات میدانی و با استفاده از پرسشنامه میزان تعاملات اجتماعی در چند مجتمع مسکونی را مورد بررسی قرار داده و تحقیق گویای آن بوده که کم ‌توجهی به روابط انسانی در زیست گروهی، فراهم نبودن بستری مناسب جهت تعاملات اجتماعی و در نظر نگرفتن فضاهای تعاملی میان ساکنین موجب نارضایتی و درنتیجه پایین آمدن کیفیت زندگی در مجتمع‌های زیستی شده است (ر.ک: غزال صفدریان و همکاران، 1400). حسین کلانتری و همکاران در سال 2020 بر نقش تفکر و تأثیر آن در پایداری معماری مدرن و القا حس رضایت تأکید می‌نمایند (ر.ک: کلانتری و همکاران، 2020). زهره عطار عباسی و همکاران در سال 1399 در مقاله استخراج شده از رساله دکتری خود با عنوان بررسی سازوکار اثرگذاری ویژگی‌های کالبدی- معنایی تهی بر تعاملات اجتماعی ساختمان‌های عمومی، به بررسی مفهوم تهی پرداخته و تأثیرات آن بر رفتار، ویژگی‌های کالبدی و معنایی تهی و اثربخشی آنها بر روابط اجتماعی افراد را مورد تحلیل و بررسی قرار می‌دهند (ر.ک: زهره عباسی و همکاران، 1399). مهرداد شهبازی و همکاران در سال 1399 در تحقیقی با عنوان شناسایی عوامل کالبدی- فضایی مؤثر بر سرزندگی محیطی در فضاهای باز مجموعه مسکونی از دیدگاه طراحان و ساکنین، با هدف یافتن تفاوت دیدگاه‌های ساکنین و طراحان مجموعه‌های مسکونی نسبت به ابعاد کالبدی- فضایی سرزندگی محیطی در فضاهای باز به شناسایی این عوامل از این ابعاد پرداخته و تفاوت‌ها را مطالعه کرده است (مهرداد شهبازی و همکاران، 1399).

جدول شماره 01- پیشینه پژوهش

نام نویسنده	پژوهش	سال پژوهش
رم کولهاس	معماری منع شده	2004
رم کولهاس	استراتژی وُید	2012
نیلگون کولقلو ¹¹و تولای شاملیقو	وید از منظر ادراکی و بصری در فرم معماری	2012
غزال صفدریان و همکاران	عنوان تبیین رابطه میان میزان تعاملات اجتماعی و بالا رفتن کیفیت زیست در مجتمع‌های مسکونی	1400
زهره عطار عباسی و همکاران	بررسی سازوکار اثرگذاری ویژگی‌های کالبدی- معنایی تهی بر تعاملات اجتماعی ساختمان‌های عمومی	1399
مهرداد شهبازی و همکاران	شناسایی عوامل کالبدی- فضایی مؤثر بر سرزندگی محیطی در فضاهای باز مجموعه مسکونی از دیدگاه طراحان و ساکنین	1399

روش پژوهش

این پژوهش با توجه به تبیین مؤلفه‌های اثرگذار و به جهت امکان‌بخشی بهره‌گیری از نتایج پژوهش در زمینة فرایند طراحی و استمرار راهکارها به منظور تقویت هویت طراحی معماران، از منظر هدف پژوهشی کاربردی و عملی است. برای این منظور ابتدا به استخراج ابعاد فیزیکی-غیر‌فیزیکی ساختار وید در فضاهای مسکونی، با روش گردآوری داده‌ها از مطالعات پژوهشگران صاحب نظر حوزه معماری و شهرسازی در منابع کتابخانه‌ای پرداخته می‌شود (داده از تئوری).

نمودار02: ویژگی محاصبه شوندگان در پژوهش

نمودار 03: الگوی نحوه مصاحبه پژوهش

سپس با توجه به تأثیر نوع اقلیم و فرهنگ در نحوه شکل‌گیری وید در فضاهای مسکونی مصاحبه به صورت نیمه ساختاریافته و با رویکرد کیفی با استعانت از رویکرد گراندد تئوری¹² از نظریه‌پردازان و معماران طراح ایرانی انجام می‌گیرد، سپس در روش کمی با توجه به ادبیات نظری عوامل موجود استخراج می‌گردد. جهت مصاحبه با متخصصین، در اين مطالعه با 25 نفر از نظریه‌پردازان در حوزه معماری و شهرسازی و نیز طراحان معمار صاحب اثر در حوزه مسکن مصاحبه انجام گردید. در این قسمت، نخست با استفاده از روش‌های کیفی عوامل فیزیکی-غیر‌فیزیکی مؤثر بر شکل‌گیری وید از دیدگاه متخصصین حوزه معماری و شهرسازی مورد بررسی قرار گرفته و داده‌ها در نرم افزار MAXQDA آنالیز و تحلیل می‌گردد. پس از آن پژوهشگر با مرور مجموعه داده‌های گردآوری شده تلاش می‌کند که مفاهیم مستتر در آن را شناسایی و مقایسه نماید. درنهایت مطالعات حاصل از مصاحبه به صورت جدول و نمودار و در قالب تحلیل متنی ارائه می‌گردد. قواعد روش مصاحبه و پرسشنامه، کوشيده است به این پرسش زیر پاسخ دهد که: عوامل تأثیر‌گذار در شکل‌گیری ساختار فضایی وید مؤثر بر تعاملات اجتماعی اعضای خانواده و ساکنین در فضاهای مسکونی در دوره مدرن شهر تهران چیست؟

مبانی نظری پژوهش

هر خانه به طور معمول از دو بخش: یکی فضای ساخته شده و محصور، و دیگری فضای باز، تشکیل می‌شود؛ با وجود آنکه نقش اقلیم و محیط در شکل‌گیری ساختار فضای باز خانه‌ها آشکار است، ولی می‌توان از عوامل فرهنگی و اجتماعی نیز به عنوان عوامل مؤثر در شکل‌گیری فضاهای مختلف در بناهای مسکونی نام برد. جایگاه وید در معماری مسکونی گذشته در حیاط مرکزی خانه‌های ایرانی به عنوان فضایی باز که دور تا دور آن را فضای ساخته شده محصور کرده است تبلور داشته است؛ در واقع حیاط مرکزی به عنوان یک ساختار ارزشمند در خانه‌، به منظور اثربخشی بر گسترش ارتباط انسان با محیط و نیز بهبود روابط اجتماعی، مورد توجه بوده است. قواعد انتزاعی فضا که بر معماری مدرن حاکم است، سبب شد که وید در قالب روح زمان خود به شکل‌های مختلف تا به امروز پا بگیرد. فضای تهی می‌تواند در بستر شهر در حقیقت به مانند ظرفی باشد که امکان می‌دهد فعالیت‌ها در آن به وقوع بپیوندد. در زمینه گرایی کالبدی طراح نه تنها خود شی بلکه رابطه متقابل آن را با سایر عناصر موجود در زمینه ملحوظ می‌دارد (کلانتری و همکاران، 1398: 7).

تحولات معماری مسکونی از دوره پهلوی دوم تا به امروز شهر تهران

سیاست‌های توسعه در دوره پهلوی دوم، تهران به پایتخت را به قطب اصلی فعالیت‌های عمرانی و مؤسسات خصوصی تبدیل کرد و منجر به ادامه روند مهاجرت و افزایش جمعیت و در نتیجه تحولات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی شد. معماری شکل گرفته در این دوره، تلفیقی از معماری سبک بین الملل و بوم‎گرایی بود. اکثر آثار این جریان را تحت تأثیر اندیشه‌ها و مباحث مطرح شده در خصوص دوران اروپای پسا مدرن می‌دانند (ر.ک: بر گرفته از بانی مسعود، 1388). درپی سلسله تحولات در دوره مطالعاتی قیمت زمین و مسکن به تدریج گران شد و پیامدهایی رخ داد که منجر به تأثیر و تغییر در روند طراحی فضاهای مسکونی گردید. از آنجا که خانه اولین مکان برای نمود هویتی و شخصیتی هر ملت بوده است، این سیر تحول فکری را می‌توان با تحول در نوع فضا‌ها و پلان‌های ساختمان‌های مسکونی به خوبی مشاهده کرد (ر.ک: بر گرفته از قبادیان، 1393).

[1] 1. این مقاله مستخرج از پایان نامه دوره دکتری تخصصی نویسنده اول با عنوان «تبیین مدل مفهومی جایگاه وید (void) در فرآیند طراحی معماری (با تأکید بر تأثیر اجتماعی آن بر مخاطب در خانه‌های مسکونی- دوره پهلوی دوم تا کنون شهر تهران)»، با راهنمایی نویسنده دوم و نویسنده سوم به عنوان اساتید راهنما در دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج می‌باشد، که در سال 1403 انجام گرفته است.

[2] * دانشجوی دکترای تخصصی، گروه معماری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران Soudabeh.Abbasi@yahoo.com

[3] ** نویسنده مسئول: استادیار گروه معماری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران Siamak.Panahi@iau.ac.ir

[4] *** استاد گروه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی، جهاد دانشگاهی و عضو گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، ایران

H-Kalantari2005@yahoo.com

[5] . void

[6] . Lewis Mumford

[7] . Rem Koolhaas

[8] . Perverted Architecture

[9] . Nilgün Kuloğlu

[10] . Tülay Şamlıoğlu

[11] . Nilgün Kuloğlu

[12] . Grounded Theory

جدول02: عوامل تأثیرگذار بر معماری دوره پهلوی دوم به بعد (منبع: برگرفته از بانی مسعود و قبادیان)

عوامل مؤثر بر معماری

ویژگی‌های معماری

- روابط سیاسی

- وضعیت اقتصادی

- ورود معماران ایرانی تحصیل کرده خارج

- تحولات فرهنگی و اجتماعی

- هم‌سویی و هماهنگی با معماری مدرن

- استفاده از فرم‌های برونگرا

- استفاده از تکنولوژی

- تأکید به فضاهای باز و نیمه باز

- ماهیت درونگرای فضاهای داخلی

- تلفیق معماری بومی با مدرن

در شهر تهران اگرچه مقولات مربوط به نوع شکل‌گیری مسکن در نظر اول، امری با ماهیت محلی است و انتظار می‌رود در قالب طرح‌ها و سیاست‌های محلی دنبال شده و تحول یابد، اما ماهیت متمرکز و نظام برنامه‌ریزی و مدیریت ایران سبب شده است تا این امر معمولا به طور مستقیم در قالب برنامه‌های توسعه و یا سیاست‌های حمایتی دولت مرکزی و دستگاه‌های وابسته به آن دنبال شود (کلانتری و همکاران، 1399: 16).

وید فیزیکی

در علم فیزیک، وید، خلاء یا تهی از مفاهیم بنیادین به شمار می‌روند و در فیزیک کلاسیک، تهی »فضایی سه بعدی از هندسه اقلیدسی، مطلق، همیشه ساکن و لایتغیر یا به گفته خودِ نیوتن، مطلق در ماهیت خود، بی توجه به هر عامل خارجی، همیشه یکسان و ساکن (کاپرا، 1366: 69) بوده و به مثابه ظرف خالی برای عناصر و پدیده‌های فیزیکی عمل می‌کند. در فیزیک جدید تهی یک فضای خالی زنده است که ضربانی موزون و بی پایان می‌آفریند و می‌میراند (همان: 69). در معماری وید از بعد فیزیکی فضاهای در نظر گرفته شده و طراحی شده هستند. اما، آیا واقعاً می‌توان وید را طراحی کرد؟ بیشتر معماران، طراحان شهری و برنامه‌ریزان شهر به این سوال پاسخ مثبت می‌دهند، زیرا آنها با مفهوم تمرینات پر و خالی انجام شده در دوره‌های طراحی پایه آموزش حرفه‌ای خود آشنا بوده‌اند. مفهوم وید همراه با مفهوم ضد ماده (ضد پر) به عنوان مرحله اولیه ترکیب سه بعدی صورت می‌گیرد (ر.ک: Saner, 2014). چه در معماری و چه در شهر، یک حجم ممکن است به صورت یک فضای پر باشد، جایی که فضا توسط جرم جابجا می‌شود، یا یک وید باشد یعنی جایی که فضا توسط عناصر کالبدی محصور می‌شود (ر.ک: Ching, 2007). منظور از وید فیزیکی فضای خالی است که معمار آن را به عمد و در راستای تکمیل کردن عملکرد خلق کرده است. ویدهای عملکردی مربوط به استفاده از فضا می‌باشند. این فضاهای خالی برای فعالیت‌های کاربردی طراحی شده‌اند این نوع ویدها به عنوان ورودی، بالکن، تراس، آتریم، حیاط، تهویه و نورگیر طبقه‌بندی می‌شوند (ر.ک: Kuloglu, 2012).

وید غیرفیزیکی

فضاي تهی علاوه بر مشخصه متمایز کالبدي و فیزیکی فضاهاي مجاور، که داراي ویژگی‌هاي کارکردي و مفهومی متعدد است، از ابعاد فضایی غیر فیزیکی نیز داراي مفهوم و اعتبار است. بدین صورت وید فضایی است که بر اساس عناصر کالبدي که دلالت بر تعیین مرزها و حدود دارد، محصور می‌شود (شکلی- کالبدی) درون آن، کانون تمرکز معنا و مفاهیم می‌شود (معنایی) و محل تعاملات می‌گردد. فضای تهی به عنوان مرکزی نامتعین، اما تعیین کننده، نقطه اتصال و پیوند عوامل فضایی می‌باشد که بدون آن ارتباط‌های فضایی از هم می‌گسلند و هر یک به اجزا پراکنده و تک افتاده‌ای بدل می‌شوند. بر این اساس، فضا باید آنگونه که هست، در انتزاعی ترین حالتش، به مثابه یک وید، برهنه و تجربه شود. تهی به خودی خود کاملاً کامل بوده و نمی‌خواهد پر شود. این فضای خالی را یا معمار می‌خواهد ایجاد کند و یا اثر ایجاد شده با حضور کاربر است. این چنین فضاهایی به صورت اجتماعی، مفهومی، ادراکی، بصری طبقه‌بندی می‌شوند (ر.ک: Kuloglu. 2012). در این گونه ساختمان‌ها فرم با توجه به فضای خالی شکل گرفته است و هدف به جای اولویت دادن به توده شامل آوردن وید در پیش زمینه است. ساکنان این ساختمان‌ها در یا پنجره را به جهت تقویت و هدایت ادراک فضایی و برقراری تعاملات اجتماعی روی به محیط احاطه شده خود توسط توده باز می‌کنند. به معنای رفتن از یک مکان به مکان دیگری و یا حرکت چیزی در چیزی دیگر (ر.ک: بنتلی، 1382).

دیاگرام 01: مرزبندی وید در فضاهای مسکونی

وید به عنوان مکان رفتاری در بناهای مسکونی

بررسی وید در گستره فضای معماری به عنوان بعدی که رابطه‌‌ای همه جانبه با سایر ابعاد دارد، دارای اهمیت است. بر خلاف این اهمیت به نظر می‌رسد، وید در فرآیند طراحی معماری معاصر، آن طور که باید با آگاهی طراح، طراحی نشده و صرفا جهت جانمایی نورگیر و تهویه مورد استفاده قرارگرفته و کمتر به آن پرداخته شده است. گاهی در روند طراحی، ویدها بدون در نظر گرفتن تأثیرات مهم آنها، به عنوان فضاهایی ناخواسته، بدون استفاده و یا ناکارآمد ایجاد می‌شوند در حالی که می‌توانند نقش مکمل فضای ساخته شده و در مواردی مهمتر از آن را داشته باشند. جانمایی این فضاها، و نسبت بین آنها و فضای ساخته شده در نگاه کلی در طراحی یک ساختمان از جمله فضاهای مسکونی دارای اهمیت است و این اهمیت از نظر ادراک مخاطب، پیامد روانی توده و خالی، امکان توزیع فضایی و چیدمان عناصر معماری در کنار هم قابل بررسی است. فضا و محیط ساخته شده، یکی از عوامل تعیین کننده رفتار اجتماعی انسان بوده است. بدین ترتیب فضای ساخته شده یا طبیعی «محرک» و رفتار انسان‌ها «پاسخگوی محرک» در نظر گرفته می‌شود (لنگ، 1381: 113). با توجه به اینکه خانه‌های مسکونی، زمینه روی دادن کنش‌های انسانی از منظر رفتار شخصی، فعالیت گروهی و ادراک کالبدی ساختمان هستند، در دوره معاصر و مخصوصاً پس از همه گیری بیماری کرونا شیوه زیستن به نحوی تغییر کرده که در مواردی از فضای مسکونی به عنوان محل کار و زیست مداوم استفاده می‌شود به طوری که گاهی ممکن است ساکنین حتی روزها محل سکونت خود را ترک نکنند، از این رو باید بتوان نیازهای اجتماعی آنها را تا حد امکان در روند طراحی معماری تامین کرد. این دگرگونی در شیوه زیستن، کار و فعالیت حرفه‌ای امکان توجه به فضاهای میانی و عمومی در سکونت‌گاه‌ها را بیش از پیش فراهم کرده است (ر.ک: اسدی و همکاران، 1402). وید، با ایجاد فضایی عمومی امکان برقراری ارتباط دو به دو، گروهی و جمعی را فراهم کرده و در شکل دادن به نحوه برقراری ارتباط جمعی میان انسان‌ها نقش قابل توجهی دارد و از طرفی می‌تواند با ایجاد فضایی مجزا برای هر واحد مسکونی، به برآوردن نیاز به خلوت شخصی افراد نیز کمک کند. فرآیند ایجاد رابطه با دیگران و محیط در جریان انجام فعالیت‌های مختلف صورت می‌گیرد و باعث می‌شود محیط دارای کاراکتر خاصی شود. ویژگی که آن را از دیگر محیط‌ها متمایز خواهد کرد و امکان حضور بیشتر افراد را فراهم خواهد نمود (ر.ک: مرتضوی، 1367).

گونه‌بندی وید در خانه‌های مسکونی شهر تهران از دوره پهلوی دوم به بعد

زندگی در مجموعه‌های مسکونی از پیش طراحی شده را می‌توان از مهمترین تحولات در فرآیند سکونت درشهرها دانست. گذر از مرحله‌ای که هر ساختمان مناسب با شرایط یک خانواده طراحی می‌شد و رسیدن به مرحله‌ای که ساخت مسکن را همگام با برنامه‌ریزی متناسب با شرایط عمومی ساکنان می‌داند هرچند ساده و بدیهی به نظر می‌رسد، ولی تحولی بنیادی است. نتیجه این نوع برنامه‌ریزی طیف وسیعی از مجموعه‌های مسکونی با تراکم کم تا مجتمع‌های مسکونی متراکم را شامل می‌شود (ر.ک: عینی فر، 1379) که وید بنا به شرایط منطقه‌ای و نیازهای متفاوت استفاده‌کنندگان و سازندگان به حالت‌های مختلف جانمایی شده است.

دیاگرام02: گونه‌های بلوک‌های مرسوم شهر تهران، منبع: مختاری و همکاران

دیاگرام03: تیپ بندی ساختار فرمی وید در بناهای مسکونی شهر تهران

جدول 03: نمونه موردی تصادفی وید در بناهای مسکونی پهلوی دوم و امروز شهر تهران

دیاگرام	تصویر	پلان	دوره تاریخی	نام معمار	نام بنا
گروه (الف)			پهلوی دوم	جو پونتی	ویلای نمازی
گروه (ب)			پهلوی دوم-1352	مهدی علیزاده سقطی	خانه کوه بر
گروه (الف)			1389	رضا حبیب زاده، آرزو خلیلی	معماری ساختمان مسکونی باغ ونک
گروه (د)			1400	مریم پوستی	ساختمان مسکونی وید

مؤلفه‌های فیزیکی- غیرفیزیکی وید در فضاهای باز و نیمه باز مسکونی

فعالیت در فضاى باز مناسب موجب تعامل فضاهاى کالبدي به لحاظ معماري و روانى در استفاده‌کنندگان حاصل می‌شود که این هم نشستى، نتیجه هم ساختى و هم‌زیستى بین کالبد فضاي عمومى و رفتارهاي بین فردي یا فوق فردي است که با همبستگى مشروط بین این دو عامل‌هاي روانى و اجتماعى بهره برداران از فضا تعیین می‌شود (ر.ک: S.teele, 1981). جدول شماره 04 و 05 به جنبه‌های فیزیکی و غیرفیزیکی این نوع فضاهای باز و نیمه باز از نظر پژوهشگران صاحب نظر در حوزه معماری و شهرسازی در محدوده بناهای مسکونی پرداخته است.

جدول 04: مؤلفه کالبدی فضای باز و عمومی محدوده مسکونی در طراحی معماری و شهری

	نظریه‌پرداز	مؤلفه کالبدی
1	کوین لینچ¹	نفوذپذیري- تنوع- خوانايي الگوهای فعاليت انعطاف‌پذیری- گوناگونی- سلسله مراتب- تناسب بصری- تمايز/ تشابه- تداوم/ تحول
2	وارن بارکر²	ابعاد- تناسبات- چیدمان
3	استفان کار³	امکان نشستن- تماشای فضاهای اطراف- ایحاد فضاهای متنوع- زیبایی بصری (ر.ک: دهناد، 1398)
4	کاپلان⁴	نحوه دسترسی- موقعیت- آسایش فیزیولوژیکی- در شرایط مختلف اقلیمی- امنیت
5	جهانشاه پاکزاد	تعداد افراد ساکن و تعداد افراد استفاده کننده از هر وسیله- تخصیص مقدار کافى امکانات هماهنگ با جمعیت ساکن
6	مایک بیدولف⁵	امکان استفاده در شرایط مختلف جوى- اشکال فضایى مختلف
7	وندر وردت⁶	ویژگی‌های کالبدى محیط فضاهاى سبز- عناصر با المان‌هاى جذاب معمارى
8	دانشپور و چرخیان*	ارتباط با نحوه سیرکولاسیون- ارتباطات فضایى بین محیط و انسان- دسترسى با قابل رؤیت بودن فضا- نحوه دستیابى به فضا
9	آمریگو و آرگونز⁷	مساحت فضا- امنیت- تأسیسات زیربنایی- فضای باز طبیعی

جدول 05: مؤلفه اجتماعی فضای باز و عمومی محدوده مسکونی در طراحی معماری و شهری

	نظریه‌پرداز	مؤلفه اجتماعی
1	فریتز استیل⁸	-احیای مکان و حس مکان- تنوع محرک‌های حسی- ایجاد عرصه‌های عمومی و خصوصی- حس فرديت و تعلق داشتن- حس تشخص و مناعت طبع- حس اعتماد و اطمينان- حس همبستگی- انطباق با تصاویر ذهنی- هویت و شخصيت ویژه مکان- قابليت خاطره ساز بودن مکان
2	وارن بارکر	جمعیت- راهبری- همبستگی متقابل فضایی- چیدمان- فعالیت‌های پیوسته- کاربران
3	ویلیام وایت⁹	امکان تعامل با دوستان- امکان قدم زدن- امکان فعالیت‌های جسمانی- دیدار رو در رو
4	مایک بیدولف	تطابق با نیازهاى گروه‌هاى سنى و جنسى مختلف- قابلیت استفاده در ساعات مختلف شبانه‌روز
5	آیلو¹⁰ و آردنه¹¹	نحوه زندگی، جمعیت و نگهداری

یافته‌ها

بازشناسی مؤلفه‌های فضایی تأثیر گذار در وید جهت ایجاد تعاملات اجتماعی

در بخش اول تحقیق از طریق مطالعات کتابخانه‌ای به گردآوری مؤلفه‌های فیزیکی و غیرفیزیکی فضاهای باز و نیمه باز از نگاه پژوهشگران صاحب نظر در محدوده فضاهای مسکونی پرداخته شد. تحلیل جدول شماره 4 و 5 حاصل در بخش مبانی نظری به ارزیابی این مؤلفه‌ها پرداخته است. در این پژوهش با توجه به ارتباط میان پارامترها رابطه معناداری بین ویژگی‌های فیزیکی و غیرفیزیکی به جهت زمینه سازی تبدیل ساختار فضایی وید به عنوان یک قرارگاه رفتاری برای ساکنین وجود داشت که منجر به تقسیم‌بندی آن به دو گروه کالبدی و اجتماعی گردید (دیاگرام 04). این امر نشان‌دهنده آن است که افراد ساکن در این نوع فضاهای مسکونی، این ویژگی‌ها را به عنوان عوامل دلبستگی به مکان و به عنوان بستری برای ایجاد تعاملات اجتماعی مورد توجه قرار داده‌اند؛ بنابراین ویژگی‌های کالبدی و اجتماعی می‌توانند به عنوان عوامل تأثیرگذار در شکل‌گیری وید جهت برقراری ارتباطات اجتماعی در نظر گرفته شوند.

دیاگرام 04: مؤلفه‌های کالبدی و اجتماعی وید در فضای باز بناهای مسکونی

بازشناسی مؤلفه‌های تأثیرگذار در شکل‌گیری وید در شهر تهران (پهلوی دوم تا به امروز)

[1] . Kevin Lynch

[2] . Warren Bechtel

[3] . Stephon Carr

[4] . Kaplan. R

[5] . Mike Biddulph

[6] . Van der Voordt

[7] . Amerigo & Argones

[8] . Fritz Steele

[9] . William H.Whyte

[10] . Aiello Antonio

[11] . Ardone Rita Grazia

با توجه به کدگذاری که در نرم‌افزار MACQDA از مصاحبه کنندگان واجدالشرایط انجام گرفت، مؤلفه‌های تأثیرگذار در شکل‌گیری وید با درصد فراوانی متفاوت استخراج شد. که در آن عوامل کالبدی، اجتماعی، فرهنگی، نیاز سنجی ساکنین و اقتصادی به ترتیب نقش‌های اصلی را در روند شکل‌گیری ساختار فضایی وید در مجموعه‌های مسکونی دارا شدند. از بیشترین عوامل مؤثر در مؤلفه کالبدی، موارد مربوط به نورگیری و تهویه بود. همچنین در کنار مؤلفه‌ها و نیازهای اجتماعی و فرهنگی که در مناطق مختلف شهر تهران متفاوت است، عامل اقتصادی با توجه به گران شدن قیمت زمین و مسکن نقشه بسیار تعیین کننده‌ای را در نوع شکل‌گیری وید در ساختمان‌های مسکونی در بازه زمانی مذکور داشته است.

مؤلفه‌های تأثیرگذار در شکل‌گیری وید	فراوانی	درصد فراوانی
کالبدی	45	27/27
اجتماعی	38	03/23
فرهنگی	27	36/16
نیاز سنجی ساکنین متناسب با زمینه	22	33/13
اقتصادی	20	12/12
معنا و هستی شناسی	5	03/3
سیاسی	4	42/2
مذهبی	3	82/1
تکنولوژی	1	61/0
مجموع	165	00/100

جدول 06: مؤلفه‌های تأثیرگذار در شکل‌گیری وید در بناهای مسکونی تهران از نگاه متخصصین

با توجه به نوع ارتباطات مؤلفه‌ها با هم، سه قطب اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بیشترین همپوشانی و اشتراکات را با هم داشته که فصل مشترک هر سه نیازسنجی ساکنین می‌باشد که بر اساس نوع بافت و منطقه، در شکل‌گیری وید در بناهای مسکونی نقش متفاوت ایفا می‌کند.

دیاگرام 05: روابط بین مؤلفه‌های تأثیرگذار بر شکل‌گیری وید در بناهای مسکونی شهر تهران

جدول07: همپوشانی بین مؤلفه‌های تأثیر گذار بر شکل‌گیری وید در بناهای مسکونی

Code System	معنا	مذهبی	سیاسی	فرهنگی	اقتصادی	اجتماعی	نیاز سنجی ساکنین	کالبدی
معنا شناسی
مذهبی				1
سیاسی					1
فرهنگی		1			3	9	3
اقتصادی			1	3		3	2
تکنولوژی
اجتماعی				9	3		6	2
نیازسنجی ساکنین				3	2	6		1
کالبدی				0	0	2	1

نظام سیاسی حاکم در هر زمان ارتباط مستقیم با عامل اقتصادی که از عوامل اصلی و تعیین‌کننده در این باب است داشته است به نحوی که عامل اقتصادی به طور مستقیم در بالا بردن سطح کیفیت فضایی بناهای مسکونی و مخصوصاً ابعاد و نوع ساختار وید، وابسته به منطقه شهری مؤثر می‌باشد. مؤلفه کالبدی در ارتباط با عوامل اجتماعی و نیاز سنجی ساکنین متناسب با منطقه ساخت بنا، در روند شکل‌گیری وید ایفای نقش کرده و می‌تواند در تشویق انسان‌ها به حضور و تعامل در فضا با ارتقاء کیفی این مؤلفه‌ها در ساختار فضایی وید تأثیرگذار باشد.

نتیجه‌گیری

با توجه به نتایج به دست آمده وید به عنوان یک مفهوم غیرفیزیکی می‌تواند بسته به روح زمان و مکان و متأثر از عوامل شناسایی شده تأثیرگذار بر شکل‌گیری آن، در قالب‌ها و مرزهای فیزیکی متفاوت ظاهر شده و نقش متفاوتی را در فضاهای مسکونی ایفا کند. جهت پاسخگویی به پرسش پژوهش، نتایج حاصل از تحلیل مصاحبه‌های صورت گرفته، به شناسایی 9 مؤلفه به عنوان عوامل تأثیرگذار بر شکل‌گیری ساختار وید از دوره پهلوی دوم تا به امروز شهر تهران درمجموعه‌های مسکونی انجامید. زمانی که دسته بندی عوامل شکل گرفت و ارتباطشان با یکدیگر بررسی شد، 5 مفهوم اصلی به دست آمد که از دیدگاه متخصصین این شاخص‌ها به جهت ایجاد بستری برای برقراری فضای تعاملی در شکل‌گیری ساختار فضایی وید مؤثر بوده‌اند. در واقع از دید کارشناسان، این 9 مفهوم برای شکل‌گیری فضای تعاملی وید در ابعاد فیزیکی و غیرفیزیکی تقسیم‌بندی شده‌اند که نحوه ارتباط، شدت و نوع رابطه و تأثیرپذیری آنها از یکدیگر در نحوه شکل‌گیری ساختار وید قابل بررسی است. از نتایج استخراج شده از نمودار 03 می‌توان اینگونه برداشت نمود که نقش عامل کالبدی که در بعد فیزیکی جای دارد بیشترین تأثیر را در شکل‌گیری وید داشته است. عواملی مانند نورگیری، تهویه، اکوسیستم و غیره، از جمله این موارد می‌باشند. پس از آن عوامل اجتماعی، فرهنگی و نیازهای مربوط به ساکنین به ترتیب تأثیرات قابل توجهی در شکل‌گیری ساختار وید داشته‌اند که هر کدام از این عوامل بسته به مناطق مختلف تهران نقش متفاوتی را ایفا می‌کنند. این عوامل که در بعد غیرفیزیکی جانمایی می‌شوند انحصاراً به شرایط زندگی و نیازهای ساکنین مربوط به مناطق مختلف تهران اشاره می‌کند که با توجه به سبک زندگی، شرایط اقتصادی، نوع تراکم و جمعیت در هر منطقه متفاوت است. گرچه مؤلفه اقتصادی در جایگاه بعدی قرار دارد ولی با توجه به مصاحبه‌های صورت گرفته از متخصصین از زمان پیش از انقلاب تا کنون نقش بسیار مؤثری در نوع شکل‌گیری وید در هر منطقه از شهر تهران داشته است. این عامل غیرفیزیکی به گران شدن قیمت زمین و مسکن و تورم مربوط به آن در دوره زمانی مذکور مربوط بوده که از جمله مؤلفه‌ای بود که کارشناسان در آن وجه اشتراک کامل داشتند؛ ولی با توجه به روح زمان و تغییر غیرقابل پیشبینی نظام اقتصادی که می‌تواند منجر به ثبات در قیمت مسکن شود، می‌توان این عامل را در جایگاه درست خود و پس از عوامل ذکر شده درجه‌بندی نمود. مؤلفه‌هایی همچون نظام سیاسی حاکم، معناشناسی وید، عوامل مذهبی از دیگر عوامل مؤثر بوده‌اند که به عنوان ابعاد غیرفیزیکی می‌توانند زیر مجموعه‌ای از عوامل اجتماعی و فرهنگی باشند، که البته همه این عوامل به طور مؤثر با هم در ارتباطند. با توجه به مفهوم غیرفیزیکی وید با شناسایی و بهره‌گیری از مؤلفه‌های به دست آمده از نگاه پژوهشگران و معماران متخصص حوزه معماری و شهرسازی می‌توان با تبیین رابطه‌مندی ابعاد فیزیکی و غیرفیزیکی عوامل شکل‌گیری ساختار فضایی وید، در ایجاد بستری به جهت ایجاد فضای تعاملی میان ساکنین و نیز اعضای خانواده در روند طراحی فضاهای مسکونی کوشید به طوری که متناسب به نوع منطقه و شرایط حاکم بتوان بهترین بهره وری را در این راستا داشت.

نمودار 03: درجه اثرگذاری مؤلفه‌های تأثیرگذار بر شکل‌گیری وید در بناهای مسکونی شهر تهران، منبع: نگارندگان

منابع

اخوت، محمد رحیم (1382) انعطاف، تنوع و پویایی در فضاهای دانشگاهی، نشریه معمار، شماره 21.

بانی مسعود، امیر (1388) معماری معاصر ایران (در تکاپوی بین سنت و مدرنیه) تهران، هنر و معماری قرن.

بنتلی، ایین و دیگران (1382) محیط‌های پاسخده، ترجمه مصطفی بهزادفر، دانشگاه علم و صنعت.

پاکزاد، جهانشاه (1388) سیر اندیشه‌ها در شهر سازى، تهران، شهیدى.

دهناد، نازنین و باقر کریمی (1398) ارزیابی نقش مؤلفه‌های مؤثر در فضای باز مجتمع‌های مسکونی بر ایجاد تعاملات اجتماعی، نشریه هویت شهر- شماره 37.

شهبازی، مهرداد و منصور یگانه و محمدرضا بمانیان (1399) شناسایی عوامل کالبدی- فضایی مؤثر بر سرزندگی محیطی در فضاهای باز مجموعه مسکونی از دیدگاه طراحان و ساکنین، مورد مطالعاتی: مجتمع‌های مسکونی شهر تهران، نشریه معماری و شهرسازی آرمانشهر، شماره 30.

صفدریان، غزال و ایرج اعتصام و فرح حبیب (1400) تبیین رابطه میان میزان تعاملات اجتماعی و بالا رفتن کیفیت زیست در مجتمع های مسکونی (نمونه موردی: مجتمع مسکونی بهجت آباد، کوی نوبنیاد و برج بین المللی، مجله هویت شهر، دوره: 15، شماره: 2.

عطارعباسی، زهره و علیرضا عینی‌فر و منوچهر فروتن و محمدمهدی سروش (1398) بررسی سازوکار اثرگذاری ویژگیهای کالبدی- معنایی تهی بر تعامالت اجتماعی. مطالعات محیطی هفتحصار، شماره سی وسوم، سال نهم.

عینی‌فر، علیرضا (1379) عوامل انسانی- محیطی مؤثر در طراحی مجموعه‌های مسکونی، هنرهای زیبا، شماره 8.

قبادیان، وحید (1393) سبک شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران، تهران، علم هنر.

کاپرا، فریتیوف (1366) تائوی فیزیک، ترجمه حبیب ا لله دادفرما، تهران، کیهان.

کلانتری خلیل آباد، حسین و سید امیررضا نظام دوست و علی یاران (1398) تبیین الگوی کالبدی مسکن معاصر مبتنی بر معماری زمینه گرا، مطالعه موردی: خانه‌های تاریخی منتخب دوره قاجار، فصل نامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، تهران.

کلانتری خلیل آباد، حسین و مهدی حقی (1399) تحلیل نظام اجرایی طرح‌های نوسازی دربافت‌های فرسوده شهری؛ با تأکید بر بافت فرسوده تهران، فصل نامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، تهران.

کلانتری خلیل آباد، حسین و علی اسدی و سعید صالحی مرزیجرانی و حسن سجادراده (1402) نقش کیفیت محیطی در تداوم سکونت و زندگی در مجتمع‌های زیستی شهر اراک، نشریه مطالعات شهری، پیاپی 47 صص 19-32.

لنگ، جان (1987) آفرینش نظریه معماری، نقش علوم رفتاری در طراحی محیطی، ترجمه علیرضا عینی‌فر، 1395، تهران، دانشگاه تهران.

مختاری، مهدوی نژاد و کیانرسی کریمی نیا (1398) تأثیر فرم کلی و فشردگی نسبی ساختمان‌های مسکونی تهران بر آلودگی ناشی از گرمایش در فصل زمستان، فصلنامه محیط شناسی، شماره 45.

مرتضوی، شهرناز (1367) روانشناسی محیط و کاربرد آن، چاپ سوم، شهید بهشتی.

Amérigo, Maria; Aragonés, Juan Ignacio (1990) Residential Satisfaction in Council Housing, Journal of Environmental Psychology, 10, 313-325.

Bechtel, Robert & B., Marans, Robert W., & Michelson, William, eds (1987) Methods in environmental and behavioral research, Van Nostrand Reinhold Co.

Ching, F.D.K. (2007) Architecture: Form, Space, & Order, 3Rd, edition, New Jersey: John Wiley & Sons,

Graeme, Haunholter (2012) Strategy of the Void.

Koolhaas, Rem (2004) Office for Metropolitan Architecture, Content : perverted architecture.

Lynch, K (1998) Good City Form, Cambridge: MIT Press.

Markus, Thomas A (1987) Building as a classifying devices, Environment and Planning B: Planning and Design 14.(4)

Mehmet Saner (2014) a philosophy of void: Ankara hippodrome and after.

Moghaddasi, Ahmad; Moghaddasi, Mohammad Hossein; Kalantari Khalilabad, Hosein, “Mohsen Foroughi (1907–1983) Thoughts And Sustainability In The Works Of An Iranian Modernist Architect”, Architecture and Engineering, DOI Journal volume & issue, no. 4, pp. 28- 34.

Nilgün Kuloğlu & Tülay Şamlıoğlu (2012) Perceptual and Visual Void on the Architectural Form: Transparency and Permeability.

S teele, F (1981) The Sense of Place, Bos ton: CBI Publishing Company.

مقالات مرتبط

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

تبیین مؤلفه‌‌های تأثیرگذار در شکل‌گیری ساختار «وید» مؤثر بر تعاملات اجتماعی (بناهای مسکونی دوره پهلوی دوم تا به امروز شهر تهران)