کد مقاله : 1401111341039 بازدید : 17 صفحه: 83 - 100

نوع مقاله: پژوهشی

مرتبه‌بندی تعاریف و شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی برپایه شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی

محورهای موضوعی : معماری اسلامی

علی دل زنده ¹ , حیدر جهان‌بخش ^{2
*} , حسین مرادی نسب ³ , محمدرضا بمانیان ⁴ , حسن ذوالفقارزاده ⁵

1 - پژوهشگر دکترای معماری، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی
2 - دانشیار گروه معماری، دانشگاه پیام‌نور
3 - دانشیار گروه معماری، واحدسمنان، دانشگاه آزاداسلامی
4 - استاد گروه معماری، دانشگاه تربیت مدرس
5 - دانشیار گروه معماری، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، قزوین

تاریخ دریافت : 1401/11/16 تاریخ پذیرش : 1403/07/20 تاریخ انتشار : 1403/09/03

کلید واژه: تعاریف, شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی, شیوه‌های نگرش, معماری اسلامی, مرتبه‌بندی و پهنه‌بندی.,

چکیده مقاله :

امروزه تعاریف مختلفی از معماری اسلامی برپایه نظام‌های فکری جریان‌های معاصر با هدف دستیابی به حقیقت‌های نهفته در آفرینش اثر معماری اسلامی ارائه شده ‌است. غالب تعاریف موجود به علت جزء‌نگری از جامعیت لازم برخوردار نبوده و شناخت درستی از معماری اسلامی ارائه نمی‌دهد. در مسیر شناخت معماری اسلامی لازم است با نگاه معرفت‌شناسانه و هستی‌شناسانه به آن پرداخته شود. بنابر فرضیه تحقیق نظام معرفتی اسلام به علت جامعیت می‌تواند در سطح‌بندی و ارائه تعریف جامع و مانع از معماری اسلامی راهگشا باشد. این مقاله از یکسو رویکردی توصیفی- تحلیلی دارد و در آن از روش تحقیق تحلیل محتوایی بهره گرفته شده ‌است. رهیافت کلی مقاله کیفی است و در مراحل مختلف انجام تحقیق از روش استدلال منطقی- تحلیلی از گزاره‌های مفهومی و نظری بر پایه منابع عقل و اجماع خبرگان به توصیف، تفسیر و تحلیل نظرات صاحب‌نظران نسبت به تعریف و مفهوم معماری اسلامی در قالب شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی پرداخته شده ‌است. راهبرد مقاله تفسیری- تطبیقی است. نتایج حاصل از تحقیق به طور کلی نشان می‌دهد تعاریف موجود از معماری اسلامی از جامعیت لازم برخوردار نبوده و تنها بخشی از سیستم معرفتی را شامل می‌گردند و از آنها می‌توان با عنوان تجارب بشری در ارائه تعاریف معماری اسلامی بهره‌برد. دسته‌بندی نتایج به ما نشان می‌دهد سلسله مراتبی هستی‌شناسانه و پهنه‌ای معرفت‌شناسانه در ظهور معماری و معماری اسلامی وجود دارد که از جهان‌بینی علمی شروع می‌شود و تا جهان‌بینی توحیدی ادامه پیدا می‌کند هر یک از این سلسله مراتب سه‌گانه در هویت‌بخشی، پویایی و شکل‌گیری اثر معماری لازم است. براساس این دسته‌بندی نظام‌های فکری که در سطح جهان‌بینی الهی قرار می‌گیرند به واسطه قرارگیری در مراتب عقلی بالاتر از ظرفیت و وسعت نظر و شمولیت بیش‌تری نسبت به نظام‌های فکری معناگرا، وجودنگر، نسبی‌گرایی و واقع‌گرایی برخوردارهستند.

چکیده انگلیسی:

In order to achieve a comprehensive and complete definition of architecture to identify the hidden facts in the creation of architectural impact is necessary to do some actions to understand two aspects of architecture based on universe and wisdom understanding. Based on analyzing the Islamic wisdom system thesis presenting a comprehensive meaning of architecture. This article has a kind of descriptive and analytic approach from one side of view and in that way, we use analysing of content. This general approach of the article is qualitative and in various processes of doing this research style of logical-analytic approach of description and theoretical choices on the basis of mind and logic and gathering of experts thoughts were used. Analysis and interpretation of experts and schools in relation to defining the meaning of architecture in the style of understanding the universe and life were checked. This approach of the article is analytic and matching. The results generally show that the present definitions of architecture are facts that were made in a special kind of thinking system. These facts because of looking at details of the thinking system have the necessary comprehensiveness and just include some parts of the wisdom system and can be used as human experience in offering the meaning of architecture. Ranking and leveling of results will show that there is a frequent level of understanding of the universe and a group of wisdom understanding in the creation of architecture which began in scientific life understanding and continued to monotheistic life understanding.

Keywords: definition, architecture, Islamic understanding, Islamic understanding of the universe, leveling and ranking based on wisdom.

Introduction:

Knowing the facts and essence of different definitions of architecture, which are the birth of different intellectual systems, they find a correct and acceptable form and concept by crossing each other, and they can provide a comprehensive definition of architecture, provided that we can identify them with a complete and comprehensive intellectual system and Let's categorize. In other words, since one can succeed in knowing the truths hidden in the creation of an architectural work only by achieving an analytical and broad understanding of architecture, one must reach a comprehensive concept of architecture, which requires understanding architecture in the scope of impressions and findings from architecture based on comprehensive order and insight. It is targeted to be able to provide the context to achieve that comprehensive definition. This method, in addition to providing a context for compiling comprehensive definitions of architecture through the experiences of others, prevents simplistic, general, and imposed perceptions of the form and specific conditions of the time, and the facts of architecture are known through the recognition of the existence of concepts in the entirety of architecture (Taqvai, 77: 2010).

The main problem of this research is to examine the ways of looking at Islamic architecture and its leveling and ranking based on a comprehensive intellectual system that can be used to achieve a comprehensive definition of architecture. This action is necessary to know the hidden truths in the creation of architectural works and finally the methods of creating architectural works. Since we are looking for the definition of Islamic architecture, it is necessary to know the works in the framework of the cognitive components of Islam. On the other hand, Islamic epistemology considers architecture to be a part of existence due to the authenticity of the object or work of architecture in knowledge, and from this point of view, the scope of searching for meanings and concepts includes a wide range of insights and knowledge. In Islamic epistemology, the tools of knowledge and its methods and their epistemological results are not the only ones, but rather all the tools and methods are located along each other and can bring human knowledge from the level of existence to its superior depth and from the material dimensions of human existence to his intellectual and spiritual dimensions. (Noghrekar, 21:2010). This is despite the fact that in the present era, the exclusive view has reduced the totality of art and architecture to the combination of its constituent parts due to the separation of the object and the mind, and the originality of the mind, as well as the knowledge of the truth, has been made dependent on human perceptions and mentalities, and the creation of architecture has been defined on the basis of one of its components.

Research Methodology

after stating the introduction and the necessity of the research, identifying the meanings and concepts of architecture and considering its definitions and examining the concept of architecture from the point of view of theorists, then by stating the issue of Islamic epistemology and explaining it in the field of architecture, presenting the model of knowledge of Islamic architecture and analyzing The definitions of the theorists of architecture are discussed in its format, and finally, the leveling and ranking of the definitions of architecture are presented. In Table (1), the foundation, purpose, necessity, approach, subject, question, hypothesis, and research writing model, and in Diagram (1) the structure of the research is presented.

Results

Based on these studies, the classification and classification of thought systems that are placed at the level of the divine worldview, due to being placed at higher intellectual levels, have the capacity to achieve a greater breadth of opinion and inclusion than human-oriented schools. Transversal levels also include a wider range of sciences and can provide a more comprehensive definition of architecture. At this level, semanticist, existentialist, relativistic, and realist systems of thought are placed in other ranks. Thought patterns that have more comprehensiveness provide a more comprehensive and restrictive definition than architecture. And those with higher ranks achieve higher levels of architectural definitions.

Conclusion

The results of the research, especially the classification of the results in the leveling and zoning diagram, show us that there is an ontological hierarchy and an epistemological zone in the emergence of architecture as a representation of the legitimacy of the artifact and its presence in the natural world, which starts from the scientific worldview and continues to the monotheistic worldview. Each of these three hierarchies is necessary for the identification, dynamics, and formation of architectural work since architectural sciences are interdisciplinary sciences and include all epistemological sciences. Based on this research, in each period of this hierarchical system, we can define and shape a type of Islamic architecture. Therefore, the supreme goal of architecture based on Islamic thought is the formation of sacred architecture based on all human and divine knowledge, insights, and ideas, and as long as we cannot achieve this level of comprehensiveness in intellectual systems, it is impossible to present architecture with fundamentalist and completely humane concepts that fit the dimensions of human existence. Therefore, in order to define Islamic architecture from an external point of view (ontology), one must distance oneself from it and consider its totality in relation to other objects, and define it. He approached and understood it. Also, for a comprehensive and comprehensive definition of architecture, Islamic epistemology, and ontology should be taken as the basis of the definition and concept of architecture. In the definition of Islamic architecture, all levels and all areas should be involved with a holistic view. Therefore, in summary, the definition of architecture can be presented in the presented framework as follows: architecture is a work emanating from a religious, philosophical, and scientific worldview and is formed on the basis of sense, reason, and heart, and the resulting works respond to the material and spiritual needs of man and are the most complete and It will be the most effective works.

منابع و مأخذ:

قرآن کریم.
ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین (1394) از محسوس تا معقول، تهران، موسسه پژوهش حکمت و فلسفه ایران.
ابن سینا، حسین ابن عبدالله (1328) منطق المشرقیین، چاپ افست تهران، بی‌تا.
اکرمی، غلامرضا (1382) تعریف معماری، گام اول آموزش (چالش‌ها و تناقضات)، هنرهای زیبا (16)، صص 33-48.
امین‌پور، احمد و علیرضا پیروزمند و عباس جهانبخش، (1397) روش‌شناسی نظریه‌پردازی هنر و معماری اسلامی، روش‌شناسی علوم انسانی، (96)، صص 71-89.
انصاریان، حسین (1391) ترجمه قرآن، تهران، پیام عدالت.
ایمانی، نادیه (1384) نقد تلقی مورخان از معماری اسلامی،گلستان هنر (1)، صص 74-80.
پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه (1399) ذیل واژه عقل: http://hadith.
net، تاریخ مراجعه: (10/01/1399).
تقوائی، ویدا (1389) از چیستی تا تعریف معماری، هویت شهر (7)، صص 75- 86.
جوادی آملی، عبدالله (1390) تفسیر موضوعی قرآن کریم* معرفت شناسی در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء.
---------------- (1391) انتظار بشر از دین، قم، مرکز نشر اسراء.
---------------- (1392) دین شناسی، قم، مرکز نشر اسراء.
خوانساری، محمد (1376) فرهنگ اصطلاحات منطقی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
-------------- (1378) دوره مختصر منطق صوری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
دانشنامه جهان اسلام (1399) ذیل واژه تعریف https://rch.
ac.
ir، تاریخ مراجعه: (10/01/1399).
دهخدا، علی‌اکبر (1324) لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.
ذوالفقار زاده، حسن (1384) فقه و معماری، شیوه تفقه دینی و دانش معماری، رساله دکتری رشته معماری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی.
--------------- (1391) زیبایی¬شناسی در جهان¬بینی دینی و فلسفی و علمی، پژوهش¬نامه¬ علم و دین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال سوم، شماره ی دوم، پاییز و زمستان، صص 66-45.
--------------- (1393) تحلیلی بر شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی، پژوهش‌های معماری اسلامی، (3)، صص 66-45.
روان، علی و سعید علیتاجر (1397) ترسیم طرح‌واره‌ای جامع‌نگر از فرآیند طراحی معماری با تطبیق روش‌شناسی تأویلی شناخت طراحانه، برسازواره‌ی کلی معرفتی در نظام حکمت متعالیه، پژوهش‌های معماری اسلامی (21)، صص 15- 35.
روزبهی، فضل‌الله (1396) نقش ابزارهای معرفتی (حس، عقل، قلب) در معرفت دینی، فصلنامه علمی اندیشه نوین علمی (49)، صص 135-156.
رئیس سمیعی، محمدمهدی (1383) نظریه مراتب وجود تأویل آن در معماری، رساله دکتری رشته معماری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی.
سامه، رضا و غلامرضا اکرمی (1393) تبیین مفهوم معماری به مثابه «امر معماری» از ماهیت تا کیفیت، چهارصفه (1)، صص 29-37.
شقاقی، پژمان (1390) درآمدی بر نظریه¬ی آبادی: امنیت و سکونتگاهی انسان در ایران، تهران، پژواک.
صفدریان، غزال (1396) تبیین تأثیرات پارادایم بر تغییرات فرم در معماری معاصر، هویت شهر (31)، صص 95-104.
طباطبائی، سید محسن (علامه)، شرح کتاب نهایه الحکمه، شرح و تحقیق حسین حقانی زنجانی، قم، شکوری.
علی‌آبادی، محمد (1391) جایگاه عقل در مفهوم پایداری شهر (نگاهی دیگر به مبانی نظری معماری و شهرسازی اسلامی)، دو فصلنامه معماری ایرانی (1)، صص 37-25.
عمید، حسن (1393) فرهنگ عمید، تهران، فرهنگ اندیشمندان.
فلامکی، محمدمنصور (1390) ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری، تهران، فضا، وابسته به موسسه علمی و فرهنگی فضا.
فولادی، محمد و یوسفی، محمدرضا، جایگاه عقل و مراتب آن در مثنوی معنوی مولوی، پژوهش‌های فلسفی–کلامی (22 و 23)، صص 81-111.
قبادیان، وحید (1397) سبک‌شناسی مبانی نظری در معماری معاصر، تهران، علم معمار رویال.
قرائتی، محسن، بی‌تا، توحید، قم، موسسه درراه حق.
کامل¬نیا، حامد و مهدوی نژاد، محمدجواد (1391) آشنایی با معماری معاصر تهران، علم معمار رویال.
مصباح یزدی، محمدتقی (1367) آموزش فلسفه، قم، سازمان تبلیغات اسلامی.
------------------- (1392) آموزش عقائد، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل.
مطهری، مرتضی (1390) مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی (2)، جهان‌بینی توحیدی، تهران، صدرا.
------------- (1392) مسئله شناخت، تهران، صدرا.
معماریان، غلامحسین (1395) سیری در مبانی نظری معماری، تهران، غلامحسین معماریان.
معین، محمد (1375) فرهنگ فارسی، چ 9.
تهران، امیرکبیر.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد (1383) حکمت معماری اسلامی، جستجو در ژرف‌ساخت‌های معنوی معماری اسلامی ایران، نشریه هنرهای زیبا (19)، صص 57-66.
مهوش، محمد و ارغیانی، مصطفی (1399) معماری اسلامی از منظر علم دینی، اندیشه معماری (7)، صص 1-13.
نقره¬کار، عبدالحمید (1387) درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی با همکاری مهدی حمزه‌نژاد، علی محمد رنجبر کرمانی، تهران، وزارت مسکن و شهرسازی دفتر معماری و طراحی شهری: شرکت طرح و نشر پیام سیما.
------------- (1389) مبانی نظری معماری، تهران، دانشگاه پیام‌نور.
------------- (1394) برداشتی از حکمت اسلامی در هنر و معماری، تهران، کتاب فکر نو.
نقره‌کار، عبدالحمید و علی‌محمد رنجبرکرمانی (1392) روش پژوهش‌های میان رشته‌ای در پرتو بینش اسلامی، مجموعه مقالات مشترک در حکمت هنر و معماری اسلامی، ج 2، قزوین، جهاددانشگاهی قزوین.
نقره‌کار، عبدالحمید و مهدی حمزه‌نژاد و علی‌محمد رنجبرکرمانی (1397) تبیین معماری و شهرسازی مبتنی بر هویت اسلامی–ایرانی، قزوین، جهاددانشگاهی قزوین.

متن کامل:

فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»

شماره پنجاه و چهارم، زمستان 1402: 32-1

تاريخ دريافت: 16/11/1401

تاريخ پذيرش: 20/07/1403

نوع مقاله: پژوهشی

مرتبه‌بندی تعاریف و شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی

برپایه شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی¹

علی دل‌زنده²

حیدر جهان‌بخش³

حسین مرادی‌نسب⁴

محمدرضا بمانیان⁵

حسن ذوالفقارزاده⁶

چكيده

واژه‌هاي كليدي: تعاریف، شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی، شیوه‌های نگرش، معماری اسلامی، مرتبه‌بندی و پهنه‌بندی.

مقدمه، ضرورت‌ها و تبیین مسئله

برای دست‌یابی به شناخت معماری اسلامی باید به مفهومی جامع از معماری اسلامی دست‌یافت که بتواند زمینه بررسی و بحث پیرامون شناخت معماری اسلامی را فراهم سازد. با کندکاو در نوشتارهای پیرامون شرح هنر و معماری منتسب به اسلام دست کم می‌توان از ده‌های نیمه اول سده بیستم به بعد، تعاریف معماری اسلامی را در نظرگاه اندیشمندان و نظریه‌پردازان بزرگ جهان، جستجو نماییم که بیش از هرچیز به گستردگی جنبه‌های مادی و ظاهری (مهدوی‌نژاد، 1383: 57) و یا به تعاریف یکجانبه و حصری تأکیددارند (نقره‌کار، 1387: 350). در صورتی که تعریف باید جامع و کامل باشد و در حصر زمان و مکان نگنجد (تقوائی، 1389: 76).

تعریف به معنای شناساندن و حقیقت چیزی را بیان کردن و آگاهانیدن است (دهخدا، معین، عمید، ذیل واژه: تعریف) و در اصطلاح به معنای مجموع تصورات معلومی است که موجب معلوم شدن تصور مجهولی می‌شود (خوانساری، 1376: 251). اهمیت تعریف در روشن شدن مفاهیم کلیدی و مبهم است (دانشنامه عمومی، ذیل واژه: تعریف) و برهمین اساس ابن سینا تعریف را قصد انجام عملی می‌داند که هرگاه ذیشعور آن را دریابد، تصوری برای او پدید می‌آید که همان معرف است (ابن‌سینا، 1328: 29). البته همیشه تعریف برای شناساندن معرف یعنی برای کشف مجهول به کار نمی‌رود، بلکه در بسیاری از موارد مقصود از تعریف، تحلیل و تجربه‌ی یک مفهوم یعنی پی‌بردن به مندرجات و محتویات آن و بازشناختن ذاتیات آن از عرضیات محسوب می‌شود (خوانساری، 1378: 83).

بنابراین لازم است که تعریف بیانگر ماهیت و کمال وجودی ذات آن باشدو همه ویژگی‌های ذاتی آن شیء را دربرگیرد. لذا هرچه تعریف بیشتر حقایق و ذاتیات معرف -در اینجا معماری- را بیان نماید، به همان نسبت آن تعریف جامع‌تر و کامل‌تر خواهد بود (تقوائی، 1389: 76). از طرفی به معنای دقیق‌تر تعریف مشتمل بر جهان‌بینی است و علاوه بر اینکه حقیقت امری را بیان می‌کند، دیدگاه تعریف کننده را نیز در بردارد. بنابراین هر تعریفی در یک دستگاه نظام فکری معنی می‌دهد (اکرمی، 1382: 35).

شناخت حقایق و بن‌مایه‌‌ تعاریف گوناگون معماری که زاده دستگاه‌ فکری مختلف هستند با گذر از یکدیگر شکل و مفهوم درست و مقبولی پیدا می‌کنند و می‌توانند تعریف جامع و مانعی از معماری ارائه دهند به شرط اینکه بتوانیم آنها را با دستگاه نظام فکری کامل و جامع شناسایی و دسته‌بندی نماییم. به عبارت دیگر از آنجایی‌که در شناخت حقیقت‌های نهفته در آفرینش اثر معماری تنها با دست‌یابی به شناختی تحلیلی و گسترده از معماری می‌توان توفیق یافت باید به مفهومی جامع از معماری رسید که لازمه آن شناخت معماری در گستره برداشت‌ها و یافته‌ها از معماری براساس نظم و بینشی جامع و هدفمند است که بتواند زمینه دستیابی به آن تعریف جامع را فراهم سازد. این روش علاوه بر فراهم نمودن زمینه تدوین تعاریف جامع و مانع از معماری به واسطه تجارب دیگران باعث می‌شود ازبرداشت‌های ساده‌انگارانه، کلی و برخواسته از شکل و شرایط خاص زمانه جلوگیری شود و حقایق معماری به واسطه شناخت موجودیت مفاهیم در کلیت معماری شناخته ‌شود (تقوائی، 1389: 77).

مسئله اصلی این پژوهش بررسی شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی و سطح‌بندی و مرتبه‌بندی آنها برپایه دستگاه فکری جامعی است که بتوان به وسیله آن مقدمات رسیدن به تعریف جامع و مانع از معماری دست‌یافت. این اقدام لازمه شناخت حقیقت‌های نهفته در آفرینش اثر معماری و در نهایت روش‌های خلق اثر معماری است.از آنجایی که در پی دریافت تعریف معماری اسلامی هستیم از این جهت لازم است در چارچوب مولفه‌های شناختی اسلام به شناخت آثار بپردازیم. از طرفی شناخت‌شناسی اسلامی به واسطه اصالت قراردادن عین یا همان اثر معماری در شناخت، معماری را جزئی از هستی می‌داند و از این منظر دامنه جستجوی معانی و مفاهیم طیف وسیعی از بینش‌ها و معارف را در می‌گیرد. در شناخت‌شناسی اسلامی ابزار شناخت و شیوه‌های آن و حاصل معرفتی آنها یگانه نیست و بلکه همه ابزارها و شیوه‌ها در طول یکدیگر قراردارند و می‌توانند معارف انسان را از سطح هستی به عمق برتر آن و از ابعاد مادی وجود انسان به ابعاد عقلی و روحی او برسانند (نقره‌کار، 1389: 21). این درحالی است که نگاه حصری در عصر حاضر به واسطه جدایی عین و ذهن، تمامیت هنر و معماری را به ترکیب اجزاء سازنده‌اش تقلیل داده ‌است و اصالت ذهن به عین شناخت حقیقت را وابسته به ادارکات و ذهنیات انسانی ساخته و آفرینش معماری برپایه یکی از اجزایش تعریف می‌گردد و براساس ترکیب این اجزا و در سیر جزء به کل معین شده ‌است. به عبارتی اتحاد عین و ذهن راه رسیدن به حقیقت است و از آنجایی که تنها یک حقیقت ثابت و لایتغیر وجود دارد دو نوع شناخت نیز نمی‌تواند درست باشد.

پیشینه تحقیق

اگرچه در زمینه تعریف و مفهوم معماری اسلامی (ازجمله: مهوش وارغیانی، 1399 و ایمانی، 1384 و فلاحت (1390) و قلی‌پور و محملی ابیانه 1393) و دسته‌بندی شیوه‌های نگرش و روش نظریه‌پردازی معماری اسلامی (ازجمله: معماریان، 1395، امین‌پور و دیگران، 1396 و ذوالفقارزاده 1393 و نقره‌کار 1394)، همچنین ارائه مدل‌ پهنه‌بندی جایگاه معارف بشری در عالم هستی و تاویل آن در معماری کارشده است و آقای رئیس سمیعی (1383) در رساله خود با عنوان نظریه مراتب وجود تأویل آن در معماری به آن پرداخته‌اند. اما تاکنون تعاریف و شیوه‌های نگرش در معماری اسلامی، برپایه نظام و دستگاه‌ جامع فکری اسلامی تبیین، دسته‌بندی، سطح‌بندی و مرتبه‌بندی نشده ‌است.

روش تحقیق و مسیر پژوهش

در این تحقیق براساس مفروضات اصلی و منابع عقلی و اجماع خبرگان لازم است ابتدا با جمع‌آوری اطلاعات و آراء اندیشمندان و نظریه‌پردازان معماری اسلامی از طریق متون و اسناد کتابخانه‌ای و سپس با تجزیه و تحلیل کیفی به تحلیل محتوای آنها پیرامون موضوع مقاله پرداخته شود. در این رابطه پس از بیان مقدمه و ضرورت تحقیق به شناسایی معانی و مفاهیم معماری و ملاحظاتی بر تعاریف آن و بررسی مفهوم معماری از دیدگاه نظریه‌پردازان پرداخته می‌شود سپس با بیان موضوع شناخت‌شناسی اسلامی و تبیین آن در حوزه معماری به ارائه الگوی شناخت معماری اسلامی و تحلیل تعاریف نظریه‌پردازان معماری درقالب آن پرداخته می‌شود و درنهایت سطح‌بندی و مرتبه‌بندی از تعاریف معماری ارائه می‌گردد. در جدول (1) شالوده، هدف، ضرورت، رویکرد، موضوع،سوال، فرضیه، مدل نگارشی پژوهش و در نمودار(1) ساختار تحقیق ارائه گردیده است.

جدول (1): ساختار محتوایی پژوهش(1)

ساختارپژوهش	دیدگاه و رویکرد
شالوده نظری	مفروضات اصلی مبانی فلسفی بر پایه استنباط عقل فردی و اجماع خبرگان (عقل جمعی و تاریخی)
هدف پژوهشی	بنیادی (توسعه دانش و مبانی) در شناسایی نقش شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی در تعاریف و مفاهیم معماری اسلامی
ضرورت پژوهشی	فراهم‌سازی مقدمات دستیابی به تعریف جامع و مانع از معماری اسلامی به منظور شناخت حقیقت‌های نهفته در آفرینش اثر معماری اسلامی و درنهایت روش‌های خلق اثر است.
رویکرد و روش پژوهش	در کل رویکرد تحقیق توصیفی- تحلیلی و کیفی است و روش پژوهشی استدلال منطقی بر پایه منابع عقل و اجماع خبرگان با راهبردی تفسیری- تطبیقی در حوزه معماری است.
موضوع پژوهش	دستیابی به مقدمات رسیدن به تعریف جامع و مانع از معماری اسلامی به وسیله بررسی تعاریف معماری و شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی و مرتبه‌بندی آنها برپایه دستگاه فکری جامع شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی است.
پرسش پژوهش	آیا تعاریف موجود معماری اسلامی تعاریف جامع و مانعی هستند و یا بخشی از معارف بشری را شامل می‌گردند؟/چگونه می‌توان تعاریف موجود معماری اسلامی را برپایه هستی‌شناسی و شناخت‌شناسی جامع اسلامی سطح‌بندی و مرتبه‌بندی نمود؟/چه مولفه‌هایی از تعاریف موجود می‌توانند تعریف جامع و مانعی از معماری اسلامی را پدید آورند؟
فرضیه پژوهشی	تعاریف موجود معماری اسلامی حقایقی هستند که در یک دستگاه نظام فکری حصری( برخی با نگاه التقاطی و برخی با بینش سکولار) پدید آمده‌اند. این حقایق به واسطه جزء‌نگری نظام فکری از جامعیت لازم برخوردار نبوده و تنها بخشی از سیستم معرفتی را شامل می‌گردند و از آنها می‌توان با عنوان تجارب بشری در ارائه تعاریف معماری اسلامی بهره‌برد. نظام معرفتی اسلام به علت جامعیت می‌تواند در سطح‌بندی و ارائه تعریف جامع و مانع از معماری اسلامی راهگشا باشد. اسلام اصول و برنامه و شیوه‌ای از زندگی را تدوین کرده که بتواند در صورت انتخاب راه حقیقت، در جهت تکامل و توسعه حرکت کند.
مدل ساختاری و تدوین نگارش	روش ماهی است: نگارشی منطقی- خطی یا ماهی است و مباحث و یافته‌ها با یکدیگر تفاوت دارد و فهم هر مبحث مستلزم درک بخش قبلی است و برای درک موضوع تدوین شده می‌بایست کل آن را مطالعه کرد.

مبانی نظری ) بررسی تعاریف و مفاهیم معماری اسلامی)

واژه معماری به دو گونه معماری به معنای عام و معماری به معنای خاص یعنی معماری آن‌گونه که معماران تعریف می‌نمایند قابل تعریف است (فلامکی، 1390: 187) در این بخش به‌شناسایی معانی و مفاهیم معماری از نگاه اسلامی و ملاحظاتی بر تعاریف آن به معنای عام و بررسی مفهوم معماری از دیدگاه نظریه‌پردازان به معنای خاص پرداخته می‌شود.

بررسی معنا و مفهوم معماری و الزامات آن از نگاه اسلامی

در لغت‌نامه دهخدا معماری به معنای علم بنایی و آبادانی و آبادسازی آماده است. (دهخدا، ذیل، «معماری») . ریشهی کلمهی معماری در زبان عربی به عَمَر به معنای آبادانی بازمیگردد. مَعمر(2)، مَعمور(3) و عمارت(4) در زبان عربی از ریشه عَمر است. در معنای این واژهها آبادانی شایستهترین واژه فارسی در معنای معماری است. این افعال به همراه سایر برآمدههای آن مانند عمران(5) و تعمیر(6) در نوشتههای امروزی در مفهوم کارهای وابسته به ساخت و ساز به کار رفته است.

به طور خلاصه فهم معماری به عنوان یکی از بنیادی‌ترین مسائل معماری، بسیار به پاسخ ما به سه سوال معماری چیست؟، معماری چرا به وجود می‌آید؟ و معماری چگونه باید باشد؟ (سامه، 1393: 30) وابسته‌است و بهترین راه برای رسیدن به مفهوم درست واژه معماری روی آوردن به قرآن است. در شش آیه از قرآن آمدهای گوناگون فعل عَمر آمده است. در آیات 17تا 19، سوره توبه7، کاربرد واژههای برآمده از ریشه عمَر به صورت بَعمروا، یَعمر و عَماره اشاره شده ‌است . این واژگان هر کدام به گونهای نشان‌گر نگهبانی کردن و مراقبت هستند، نمونهی دیگر واژه عمارت درآیه 4 سوره طور8 آمده است که خداوند فرموده است: «و به آن خانهی آباد» که در این آیه نیز به وجه نگهبانی و مراقبت اشاره گردیده است. (شقاقی، 1390: 91) . در آیهی 61 سوره هود9 به وجه خلاقیت و آباد ساختن زمین توسط انسان اشاره شده است. در آیهی 9 سورهی روم10 به هدفداری و اهداف گوناگون آدمی در آباد ساختن و آبادانی اشاره کرده و هدفش جز رسیدن به خدا را نابودی میداند و به حضور انبیاء و دادن برنامه توسط آنان به انسان اشاره شده است. نگهبانی، مراقبت و آباد کردن همان وجه خلیفه الله انسان است که هدفش جز رسیدن به احدیت نیست. معماری خلقت با عشق ولایت کمال مطلق آغاز شد و این عشق علت وجودی آفرینش هستی گردید و عالم هستی یعنی عالم کبیر و صغیر (جهان و انسان) که هر دو آیینه اسماء و جمال حقیقت شدند (ذوالفقارزاده، 1391: 34).

بنابراین در باز اندیشی ریشه لغوی واژه معماری درخواهیم یافت که معاری از یک سو با عمر و از سوی دیگر با واژه عمر به معنی به فعلیت رساندن استعدادهای بالقوه و آبادکردن نیز هم ریشه بوده و قرابت معنایی بسیاری دارد. لذا معماری عمران عمر است و هدفش به منصه‌ی ظهور رساندن تمام استعدادهای بالقوه زندگی و به فعلیت درآوردن شکل غایی زندگی انسان است (سامه، 36:1393) و غایتی جز رسیدن به خدا را نابودی می‌داند و این مهم نیز جز با زانو زدن در مکتب انبیاء و اولیای الهی حاصل نمی‌شود، زیرا به جهت اتصال به مبداء هستی و وحی الهی، تنها آنان قادرند که گنجینه‌های نهفته‌ی آدمی را بدو بنمایند و دفینه‌های عقل بشری را بشورانند و انسان را به همراه علم صائب و عمل صالح خود تا قله‌ی حیات متألهانه، یعنی مقام خلافت الهی رهنمون سازند (جوادی آملی، 1390: 317).

بنابراین ما میتوانیم معماری و شهرسازی و زندگیمان را بر اساس آیات و احادیث مورد مطالعه قرار دهیم، تحلیل و نقد کنیم و زیبایی و زشتی آن را بیان کنیم و به بازسازی ، بهسازی و باز زندهسازی آن بپردازیم (علی آبادی، 1391: 34). آنچه ویژگیهای کیفی و کمی صورت و کالبد معماری را برای ما تعریف میکند همان عقل یا علم حقیقت محور میباشد، عقل شعبهای از الهام مستتر الهی در فطرت و نهاد و نهان انسان است که خدا آن را به ودیعت نهاده است عقل هاتف غیبی و پیامآور الهی از منابع قوی و غنی دین اسلام است که از رابطهای متقابل با فطرت و شریعت برخوردار است. (جوادی آملی، 1391: 81-82). حال معماری که کالبد آن بر اساس مبانی فکری اسلام، اصول زندگی اسلامی و الگوی رفتاری آن شکل میگیرد. رفتاری انسانی و عقلایی در جای جای هر یک از فضاهای آن جریان دارد. زیرا اساس قوانین و نظام اداره آن عقل است از طرف دیگر عقل حقیقت محور با براهین قطعی میداند که بسیاری از امور را نمیداند و باید راهنما و راه بلدی باشد تا او را راهنمایی کند و راهنمایی نیز باید از طرف کسی باشد که عالم و آدم را آفریده است و او را میشناسد، نیازهای او را میداند، به هدف والای او واقف است، زندگی اخروی او را برپاساخته و میشناسد و متناسب با آن برنامه میدهد (همان: 94).

بررسی تعاریف و مفاهیم و شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی از سوی نظریه‌پردازان

معماری به عنوان هنری برخواسته از مبانی نظری در زمینه فلسفه، روان‌شناسی، فرهنگ و تاریخ از دهه‌های اخیر مطرح شده ‌است و در قبل از آن به معماری به عنوان یک شغل و یا یک رشته فنی نگریسته می‌شده ‌است.تغییرات معماری و طبع آن تغییر در تعاریف معماری در طی زمان گواهی بر تفاوت اندیشه‌های خالقان اثر اشاره دارد، اندیشه‌هایی که به نوعی بر الگوهای فکری حاکم برآن دوران تأثیرگذارده و یا ازآن تأثیر پذیرفته‌اند (صفدریان، 96:1396). در مطالعه تاریخ معماری اسلامی شیوه نگرش‌های مختلفی حاصل از بینش‌های متفاوتی وارد شناخت معماری اسلامی شده‌اند و هر اندیشمندی از زاویه دید خود وارد این عرصه گردیده ‌است (ذوالفقارزاده، 30:1393). به طور کلی رویکردها و نگرش‌های موجود به معماری اسلامی را می‌توان به دو دسته: 1- نگرش‌های تاریخی(حاصل از تحقیقت باستان‌شناسی و تاریخ هنر (ایمانی، 75:1384) و 2- نگرش‌های فراتاریخی (معناگرایانه) تقسیم نمود (بردباری و دیگران، 1397: 2). رویکرد اول که رویکرد عمده در میان اندیشمندان معاصر است خود به دو نحله از منظر سازندگان بنا و دیگری از منظر جغرافیایی قابل بازخوانی است (مهدوی‌نژاد، 1383: 60). نحله اول ساختار معماری اسلامی را به تحلیل ساختاری و کالبدی شامل:رویکردهای ساختارگرا، فرم‌گرا و فضا گرا و نحله دوم آن را به عوامل اجتماعی و مذهبی شامل: فرهنگ‌گرا، جامعه‌گرا، تاریخ‌گرا منتسب می‌نماید ( ناری‌قمی، 1398 : 101).

در برابر این رویکرد، رویکرد دوم با باز خوانی میراث گذشتگان سعی دارد به جوهره اصلی معماری اسلامی بپردازد. در این رویکر تعریف معماری اسلامی از مفاهیم جاودان الهی و تعالیم روح‌بخش اسلامی با توجه به رابطه‌ای که از مفاهیم معنوی برقرار می‌نماید، تعریف می‌شود (مهدوی‌نژاد، 60:1383). این رویکرد نیز در جای خود به زیرگروه‌های سنت‌گرایی، معناگرایی، نظری - فلسفی، نص‌گرایی و فقه فردی، فقه نظام (بردباری و دیگران، 1397: 2). قابل تقسیم است. در جدول (2) هرکدام از شیوه‌های نگرش با ویژگی‌ها و صاحبان نظریه تعریف شده ‌است. در این بررسی و در یک جمع‌بندی می‌توان شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی را در سه دسته کلی ساختارگرایی، صورت‌گرایی و محتواگرایی دسته‌بندی نمود.

جدول(2): دسته‌بندی تعاریف و مفاهیم و شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی از نگاه نظریه‌پردازان

نگرش اصلی	شیوه نگرش	دیدگاه‌های اصلی در رابطه با تعریف و مفهوم معماری اسلامی	نظریه‌پردازان
ساختارگرایی	ساختارگرا	بررسی فنون ساخت و مسائل فیزیکی ساختمان	پیرنیا، توسلی
	فرم‌گرا	بررسی الگوهای فرمی	هیلن براند، پوپ و گروپ و هرتسفلد
	فضاگرا	بررسی الگوهای چیدمان فضایی	کلاوس هردگ، ........
صورت‌گرایی	ظاهرگرا	توجه نمادین به معماری اسلامی و تطبیق الگوهای فرمی با الگوهای رفتاری، اجتماعی	معماران جوان علاقه‌مند به معماری بومی و اسلامی
	تاریخ‌گرا	تطبیق الگوهای فرمی معماری با حوادث تاریخی و سیاسی	سواژه، کرسول، گرابر، هولاد، بلوم و بلر
	جامعه‌گرا	تطبیق الگوهای فرمی معماری با رفتار جمعی	معماریان
	فرهنگ‌گرا	تطبیق الگوهای فرمی معماری با الگوهای ذهنی جمعی	جرج میشل
	سنت‌گرا	توجه به رابطه انسان با هستی، خداوند و معنویت در کنار توجه به ذات طبیعت و بازگشت به تاریخ	کوماراسوامی، شووان، اتین هاوزن،گربا،کریشلو،
محتواگرایی	معناگرا	باطن‌گرایی، رمزپردازی، تصوف و فتوت کلیدواژه اساسی این شیوه نگرشی است.	نصر، اردلان
	نظری- فلسفی	این شیوه جایگاه ویژه‌ای برای عقل و نظر در کنار عقل شهودی قائل بوده و تلاش می‌کند تا بنیان‌های معماری را بر یکی از مکاتب نظری- فلسفی بنا نماید. این نگاه تلاش دارد جریان اراده تشریعی را در فرایند نظریه‌پردازی جاری نماید.	ندیمی، حجت، نقی‌زاده، نقره‌کار
	نص‌گرایی و فقه فردی	مراجعه به منابع روایی و استخراج متون(آیات، روایات، فقه و تاریخ) و مفهوم‌گیری و مفهوم‌سازی براساس متون و ارائه نظریات هنجاری در حوزه معماری	هشام مرتضی، سلیم بسیم حکیم، سپاهیک عمر، قربانی
	فقه نظام	در این روش توجه به استنباط حکم شرعی از منابع اصلی شریعت یعنی کتاب و سنت به همراه استنباط حکم از احکام دیگر که برپایه شریعت هستند، است.	اراکی و شاگردان ایشان

مبانی شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی معماری از دیدگاه اسلامی

دنیا، دنیای مکتب و ایدئولوژی است. مکتب و ایدئولوژی برپایه جهان‌بینی است و جهان‌بینی برپایه شناخت حاصل می‌گردد (مطهری، 1392: 16) برای دست‌یابی به هستی‌شناسی هر چیزی در ابتدای امر باید ماهیت آن چیز از طریق معرفت‌شناسی مورد تحلیل قرارگیرد تا براساس آن هستی‌شناسی آن امور پرداخته شود (رئیس سمیعی، 1383: 114) وبه عبارت دیگر تا زمانی‌که شناخت‌شناسی صحیح نباشد هستی‌شناسی و درنهایت جهان‌بینی نیز صحیح نخواهد بود. از آنجا که تحقیق در صدد دست‌یابی به مقدمات تعریف معماری بر پایه مبانی اسلامی است، معرف‌شناسی و هستی‌شناسی مورد توجه ما در شناخت معماری، شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی از نگاه اسلامی است.

شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی

در شناخت‌شناسی اسلامی تفکرات ملاصدرا و حکمت متعالیه به عنوان معرفت‌شناسی حداکثری از آن‌جا که با رویکرد نظریه دین حداکثری نزدیک‌تر است (جوادی‌آملی، 1392: 228) و از طرفی براساس هستی‌شناسی پایه‌گذاری شده ‌است و از آنجایی که مهمترین مسئله شناخت دستیابی به معیارها و راه‌ها و روش‌هایی است که مارا برای رسیدن به هستی‌شناسی رهنمود می‌سازد مورد توجه این پژوهش است. ملاصدرا درباره نحوه وجود معرفت‌شناسی به هستی‌شناسی حرف آخر را زده است ایشان برای علم و معرفت چنان اهمیت قائل است که علم و معرفت را اساس نیل به مراتب هستی و اتحاد آن می‌داند و از نظرات ایشان می‌توان به این نتیجه دست‌یافت که موضوعات مورد بحث معرفت‌شناسی، جایگاه هستی‌شناسانه خود را خواهند یافت.

شناخت را شاید به واسطه آن که مفهومی روشن است نتوان تعریف کرد (مصباح، 1361: 137) اما می‌توان مسئله شناخت را برپایه پرسش‌های بنیادین ابزار شناخت، انواع و مراتب شناخت و محتوای... بررسی نمود (مطهری، 1392: 37) در شناخت‌شناسی اسلامی فطرت بستر اصلی شناخت مطرح می‌گردد و کسب معرفت برپایه حس، عقل و قلب حاصل می‌گردد (مصباح، 1367: 154).

· حس: حس از شروط لازم برای شناخت محسوب می‌شود اما کافی نیست. یافته‌های حسی به مثابه و نقطه آغاز استنتاجات غیر حسی و سایر ابزارهای معرفتی محسوب می‌شوند. با این ابزار است که انسان شناخت را از طبیعت می‌گیرد.

· عقل: عقل نیروی خدادی است که کارش درک است. تجزیه و تحلیل کار عقل است و منظور از تجزیه و تحلیل دسته‌بندی کردن اشیاء در مقوله‌های مختلف است (مطهری، 1392: 65). از نگاه حکما عقل انسان به دو نوع عقل نظری که به درک و شناخت واقعیت‌ها و قضاوت درباره آنها می‌پردازد و عقل عملی که کنش و رفتار آدمی را کنترل می‌کند نیازمند است (جوادی‌آملی، 1392: 133) از لحاظ ارتباط با عالم ماده و عالم غیب برخی از عرفا عقل را به دونوع عقل جزئی و عقل کلی تقسیم کرده‌اند که عقل جزئی با سود و زیان دنیایی و عالم طبیعت سروکار دارد و عقل کلی به دنبال آخرت و درک عالم غیب است (فولادی و یوسفی، 1383: 82). همچنین به لحاظ حوزه فعالیت عقل،آن به اقسام زیر تقسیم شده است:

به این صورت که عقل، به اعتبار توجهش به دنیا و آخرت، به عقل معاد و معاش تقسیم می‌شود؛ عقل معاش همان عقل جزئی است و عقل معاد، همان عقل کلی است. به اعتبار منشاء عقل را می‌توان به عقل طبیعی یا فطری و اکتسابی و معادی تقسیم کرد(پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعی، ذیل واژه:تقسیمات عقل).

· قلب: قوه یا ابزاری باطنی است که نفس می‌تواند با تهذیب آن به شهود و دریافت حقایق بدون واسطه دست‌یابد. راه قبل و شهود در مرحله بسیار عالی به مدد صفا و نورانیت درونی در مرحله اشراق و الهام به طهارت روحی و سلوک باطنی، نیازمند است (ر.ک: روزبهی، 1395).

به واسطه ابزارهای شناخت مجموعه‌ای از شناخت‌ها و آگاهی‌ها در حوزه علوم بدست می‌آید که اندیشمندان اسلامی آن را به دو دسته کلی شامل علوم حضوری و حصولی تقسیم می‌نمایند. علم حضوری علم بی واسطه‌ای است که خود واقعیت نزد عالم حاضر است نه صورت آن که امری است ذهنی و داخلی و به عبارتی subjective. در مقابل علم حضوری علم حصولی قراردارد که به واسطه صورت‌های عینی و به عبارتی و ابزارهای حسی و عقلی بدست می‌آید این تعریف از علم انطباق دارد با مفاهیم متداول از علم که در جهان مدرن به کار می‌رود، یعنی همان معنی خارجی یا عینی و به عبارتی objective. به اعتقاد علامه طباطبائی علم حصولی نیز منتهی به علم حضوری می‌گردد به این مفهوم که به طور کلی ما یک علم حصولی و یا یک علم حضوری نداریم بلکه از علم حصولی تا علم حضوری یک سیر پیوسته از علم ما به اشیاء خارجی (از جمله باطن خودمان) نسبتی میان حصول به حضور وجود دارد (طباطبائی، 1369: 187).

شناخت حصولی به دو دسته تصورات (علم حصولی کلی) و تصدیقات (علم حصولی جزئی) تقسیم می‌شوند. علم حصولی کلی، عقلی است و در مرتبه عقل کلی قراردارد و با سه دسته: مفاهیم ماهوی، منطقی و فلسفی شناخته می‌شوند. علم حصولی جزئی، علم حس و احساس است که به سه دسته: حسی، خیالی (خیال فاقد تعقل) و وهمی منقسم می‌گردد و به اعتقاد علامه طباطبائی علم حصولی جزئی حسی پایین‌ترین مرتبه احساس است. به این ترتیب علم حصولی از پایین‌تری مرتبه هستی و شناخت انسان، که همان مرتبه حس صرف باشد و با طی مراتب خیال، یعنی خیال فاقد تعقل، تفرس و تقلید و سپس در مرتبه عقل جزئی الی مرتبه عقل کلی در انسان حادث می‌شوند. علم حصولی قادر نیست مراتب اعلی شناخت، یعنی مرتبه قلب و روح و بالاتر را طی نماید. زیرا این مراتب در ورای مرتبه عقلی قراردارند در حالی که علم حصولی تا عالی‌ترین مرتبه یعنی شناخت قلب و روح را طی می‌کند. پس علم حصولی از پایین‌ترین مرتبه شناخت تا مرتبه عقل کلی در انسان حادث می‌شود و پس از آن توسط علم حضوری درک می‌گردد.

در ارتباط عملکرد سه قوه شناخت باید به این نکته نیز اشاره کنیم که عقل حجت باطنی و در رأس هستی ادراک انسان قرارگرفته و بر همه‌ی ادراکات احاطه و اشراف دارد. این احاطه موجب می‌شود که همه آنها با یکدیگر متحد و هماهنگ شوند و به ابعاد مختلف علوم راه‌یابند (ابراهیمی دینانی، 1394: 35). طبیعی است که بهره‌گیری از هرکدام از عقول با جایگاه هستی‌شناسانه و محوریت قراردادن آن، شناخت متفاوت و خلقی متفاوت را رقم خواهد زد. با توجه به این نکته توصیف هر کدام از عقول را برپایه جایگاه هستی‌شناسانه می‌توان مطابق جدول (2) نوع و نحوه اندیشیدن آنها در علوم مختلف را مورد بررسی قرار داد.

جدول(3): اقسام عقول عقول برپایه مراتب شناخت و تعاریف آن

اقسام عقل		تعریف	نحوه و مرتبه اندیشیدن	حوزه علم
عقل معادی	کلی	عقلی است که صرفا به امور اخروی توجه دارد(عقل الهی)	اندیشه‌ای که از عقل جزئی حاصل می‌شود تذکر است و بالاترین مرتبه عقلی است.	علم حضوری
عقل معادی	تحقیقی	عقلی است که حاصل آموختن و شنیدن عقلی و قلبی است	اندیشه‌ای که از عقل تحقیقی حاصل می‌شود تفقه است	حضوری- حصولی
عقل اکتسابی	معادی	عقلی است که حاصل آموختن و شنیدن عقلی است	اندیشه‌ای که از عقل تحقیقی حاصل می‌شود تعقل است	حصولی- حضوری
عقل اکتسابی	مسموع	عقلی است که حاصل آموختن و شنیدن است	اندیشه‌ای که از عقل مسموع حاصل می‌شود تدبر است	حصولی- حضوری
عقل معاش	کلی	عقلی است که صرفا برای بهره‌مندی از متاع دنیا به کار می‌رود(عقل محض انسانی).	اندیشه‌ای که از عقل جزئی حاصل می‌شود تفکر است و پایین‌ترین مرتبه اندیشه است.	علم حصولی
عقل طبیعی	حسی			علم حصولی

بدین ترتیب می‌توان کلیه معارف را براساس نسبتی که با علم حصولی و حضوری دارند دسته‌بندی نمائیم و یا به عبارت دیگر آنها را برپایه علم حصولی یا عینی، علم حضوری یا باطنی و علم حصولی -حضوری یا عینی- باطنی به سه حوزه نسبتا قابل تفکیک مجزا نماییم (رئیس سمیعی، 1383: 94) البته این انفکاک به واسطه تفاوت‌های متنوع علوم کمی سخت است به خصوص علوم حصولی- حضوری به واسطه شدت حصولی به حضوری ویا بالعکس ممکن است الگوهای دیگری نیز تعریف گردد. در جدول (3) ویژگی های علمی هر حوزه، اصالت ابزار شناخت و جایگاه هستی‌شناسانه آن معرفی می‌گردد.

جدول(4): حوزه‌بندی علوم برپایه انواع معرفت

حوزه علوم		تعریف	حدود در مراتب شناخت‌شناسی	اصالت ابزار شناخت	ویژگی شناخت	حوزه دانشی	جایگه هستی‌شناسانه
حصولی	جزئی	ماهیت علم به آنها از طریق علم به ماهیت خارجی و عینی حاصل می‌شود.	مرتبه عقل طبیعی-حسی	حسی	o	علوم طبیعی و فیزیکی	جهان‌بینی علمی
حصولی	کلی		مرتبه عقل معاش	حسی- عقلی	o	ریاضیات	جهان‌بینی علمی
حصولی - حضوری	جزئی	این علوم دارای منشاء ذاتی انسان یعنی حضور من به صورت خلاقیت نفس باطنی و ذهنی و از طرف دیگر به دلیل عوامل جمعی زیست اجتماعی عینی و خارجی هستند.	مرتبه عقل اکتسابی - مسموع	عقلی	o/s	روانش‌شناسی- جامعه‌شناسی	جهانبینی فلسفی
حصولی - حضوری	کلی		مرتبه عقل اکتسابی - معادی	عقلی - قلبی	o/s	فلسفه	جهانبینی فلسفی
حضوری - حصولی	جزئی	علم حضوری یعنی علم نفس به ذاتش که از قوام دو خلاقیت تبلور می‌یابد. یکی خلاقیت نفس انسانی که در صورت و تظاهر عینی و خارجی حاصل می‌شود و دومی معرفت مخلوق به خالق که تا حدودی خارج از استدلالات فلسفی است.	مرتبه عقل معادی- تحقیقی	قلبی- عقلی	s/o	حکمت	جهان‌بینی فلسفی- توحیدی
حضوری	کلی		مرتبه عقل معادی- کلی	قلب	s	عرفان	جهان‌بینی توحیدی- عرفانی

O عینیت‌گرا- s ذهنیت‌گرا

شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی مکاتب معماری معاصر از دیدگاه اسلامی

امکان شناخت در حوزه معماری در دو مقوله اتفاق می‌افتد. اول شناختی که از دل هستی‌شناسی و دوم شناختی که از دل معرفت‌شناسی ایجاد می‌شود. اماهمانگونه که مطرح شد هستی‌شناسی منوط به معرفت‌شناسی است. اگرتعاریف مبتنی بر یکی از ابزارهای شناخت یعنی حواس یا عقل یا قلب استوارگردند. تعاریف مختلفی از معماری و در نهایت جهان‌بینی‌های متفاوتی از آن ارائه خواهد شد. این در حالی است که در تفکر صدرایی هر سه ابزارشناخت در نظر گرفته می‌شود. همچنین معماری به طور کلی از آن دسته علوم بشری است که با هر سه حوزه علوم (حضوری، حصولی و حضوری–حصولی) ارتباط دارد و جامعیت تعریف معماری می‌بایست هر سه حوزه علوم معرفتی را دربرگیرد.

امروزه تعاریف مختلف معماری برپایه انواع مراتب شناخت و انحصار بر یکی از علوم معرفتی حاصل شده که هرکدام مکمل یکدیگر هستند و برای تعریف جامع و مانع از معماری نمی‌توان تن‌ها به یک از آنها اکتفا نمود. از طرفی در دوره معاصر سه جریان کلی یا سه نظام فکری در معماری با توجه به سه ابزار شناخت و انحصار بر یک یا چند از علوم معرفتی مورد توجه است که می‌توان آنها را پرپایه جایگاه هستی‌‍شناسانه (جهان‌بینی) تقسیم‌بندی نمود.

جهان‌بینی نوع برداشت و طرز تفکر و زیرساز و تکیه‌گاه فکری یک مکتب درباره جهان هستی به شمار می‌رود (مطهری، 1390: 7) جهان‌بینی به دو بخش کلی تقسیم می‌گردد: جهان‌بینی الهی و جهان‌بینی مادی (قرائتی بی‌تا: 13) شایان توجه است که دایره کاربرد «جهان‌بینی» وسیع‌تر از عقاید دینی است (مصباح، 1392: 13) و سه پهنه معرفتی بشر را تشکیل می‌دهد (ذوالفقارزاده، 1384: 103). جهان‌بینی یا جهان‌شناسی به‌طورکلی از سه منبع ممکن است الهام می‌شود: علم، فلسفه و دین پس جهان‌بینی سه گونه علمی، فلسفی، دینی هستند (مطهری، 1390: 9). در جدول (4) مکاتب گوناگون برپایه نظام‌های فکری در معماری با توجه به سه ابزار شناخت و سه حوزه علوم معرفتی ذیل دو دسته از جهان‌بینی الهی و مادی و سه پهنه معرفتی علم، فلسفه و دین ارائه گردیده است.

جدول (5): نظام‌های فکری جریان‌های معاصر اسلامی از دیدگاه شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی

جهان‌بینی		نظام‌های فکری		ابزار و شیوه شناخت	اصالت ابزار شناخت	حدود در مراتب شناخت	حوزه علوم	علوم مرتبط به معماری	جایگاه هستی‌شناسانه
الهی		واقع‌گرایی الهی	اصولی	حس+عقل+قلب مبتنی بر داوری وحی و کلام معصوم	وحی	عقل معادی	حضوری	توجه به معارف فقهی، اصول اخلاقی و اعتقادی الهی و وحی	جهان‌بینی توحیدی
		واقع‌گرای حکیمانه	حکیمانه		حس+عقل+قلب و(وحی)	عقل تحقیقی	ازحضوری تاحصولی
		واقع‌گرایی قلبی	عرفانی		قلب و عقل شهودی	عقل تحقیقی - اکتسابی	حضوری-حصولی
مادی	انسانی	وجودگرایی	وجودنگری	وابسته به ذات انسانیت، هستی	عقل و قلب(انسانی و الهی)	عقل اکتسابی - معادی	حصولی - حضوری	توجه به حوزه‌های روانشناسی، جامعه‌شناسی، تاریخ‌شناسی، رفتارشناسی، فرهنگ‌شناسی، علوم برنامه‌ریزی و مدیریت و...	جهان‌بینی فلسفی
		نسبی‌گرایی	جمع‌گرایی	وابسته به دوره تاریخی، طبقات اجتماعی و شرایط نژادی	عقل	عقل اکتسابی - مسموع
		نسبی‌گرایی	فردگرایی	ابزارها و شیوه‌های فردی	عقل	عقل اکتسابی - مسموع
		واقع‌گرایی حصری	واقع‌گرایی	تحلیل معقولات فطری و تجربیات	حسی -عقلی	عقل معاش	حصولی	توجه به علوم سازه‌ای، علوم زیستی، دانش اقلیمی، توسعه پایداری، اکولوژیک، تکنولوژی و.....	جهان‌بینی علمی
		واقع‌گرایی حصری	حس‌گرایی	حواس پنجگانه و تجربیات	حس	عقل طبیعی - حسی	حصولی
	منکران	شکاکان	شک‌گرایی	عدم وجود ابزارها و شیوه‌های قابل اعاتماد	فاقد اصالت	پوچ	تاحدودی حصولی

بررسی و تحلیل شیوه‌های نگرش و تعاریف موجود معماری اسلامی از دیدگاه شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی

با توجه به مطالعات صورت پذیرفته در بدنه تحقیق می‌توان تمامی شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی در جدول(2) را برپایه‌ نظام‌های فکری (مشربه‌های فلسفی) دوره معاصر و ارتباط آن با شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی منطبق با تحلیل‌های جداول (4) و (5) در قالب جدول ذیل (6) تنظیم نمود. همچنین می‌توان به منظورشناسایی، سطح‌یندی و پهنه‌بندی و اهمیت نظام‌ها و الگوهای فکری معاصر نموداری همانند نمودار شماره (2) طراحی نمود که در دو راستای طولی(شناخت کلی- هستی‌شناسانه) شامل سه پهنه مبنایی جهان‌بینی دینی، فلسفی و علمی و 5 مرتبه هستی‌شناسانه عقول و راستای عرضی (شناخت جزئی-شناخت‌شناسانه) شامل 3 علوم معرفتی، کلیه شیوه‌ها را طبقه‌بندی نماید.

جدول(6): بررسی شیوه‌های نگرش معماری اسلامی برپایه شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی

نظام‌های فکری ازدیدگاه اسلامی

نظام‌های فکری

شیوه‌های نگرش

تعاریف و ویژگی‌ها

نظریه‌پردازان

ابزار و شیوه شناخت

فرآیند شناخت

تجربه شناخت

حدود در مراتب شناخت

حوزه معرفتی علوم

جایگاه هستی‌شناسانه

واقع‌گرایی محض(الهی)

اصولی

فقه فردی

توجه صرف به منابع روایی و استخراج دستورالعمل‌ها از آیات و روایات

هشام مرتضی، سلیم بسیم حکیم، سپاهیک عمر، قربانی

قلب مبتنی بر داوری وحی و کلام

oدر طولs

تجربه متعالی

عقل معادی

حضوری

جهان‌بینی توحیدی

فقه نظام

اسنباط حکم شرعی از منابع اصلی شریعت(کتاب مقدس+کلام معصوم)

اراکی

عقل+قلب مبتنی بر داوری وحی و کلام

حضوری-حصولی

واقع‌گرایی حکیمانه

حکیمانه

نظری - فلسفی

ارتباط سیستمی همه هستی، اهمیت ابعاد الهی انسان،وحدت‌گرایی و کثرت‌گرایی بیان و نمادگرایی کامل، سادگی در عین پیچیدگی، به کارگیری به جا نظم و بی نظمی و هندسه

ندیمی، حجت، نقی‌زاده، نقره‌کار

حس+عقل+قلب مبتنی بر داوری وحی و کلام

عقل تحقیقی

ازحضوری-تا حصولی

واقع‌گرایی قلبی

عرفانی

معناگرا

باطن‌گرایی، رمزپردازی، تصوف و فتوت

نصر و اردلان

قلب و عقل شهودی

عقل تحقیقی- اکتسابی

حصولی - حضوری

وجودگرایی

وجودنگری

سنت‌گرایی معنوی

همراه با ذات گرایی و سنت‌گرایی تاریخی

توجه به رابطه انسان با هستی و دین خداوند و معنویت، نوگرایی فکردر بهره‌مندی از تجربیات تاریخی

توجه به رابطه انسان با هستی و ذات طبیعت، تجددکالبدی

توجه به ذات طبیعت، زمین و بازگشت به تاریخ، توجه به شناسنامه ذهنی فرد در جامعه

کوماراسوامی، شووان، اتین هاوزن،گربا،کریشلو،

وابسته به ذات، انسانیت، هستی و طبیعت

Oمرتبط باs

تجربه آزادانه الهی،

فطری وانسانی

وبیرونی

عقل اکتسابی - معادی

حصولی - حضوری

جهان‌بینی فلسفی

نسبی‌گرایی

جمع‌گرایی

فرهنگ‌گرا

هماهنگی با طبیعت، تاریخ و جامعه،

کثرت‌گرایی، مردم‌گرایی،

نمادگرایی تاریخی و فرهنگی، به کارگیری

تزئین، پیچیدگی، نظم، نظام شبه دینی یا بدون دین

جرج میشل

وابسته به دوره تاریخی، طبقات اجتماعی و شرایط نژادی

از sبهo

تجربه فردی

عقل اکتسابی - مسموع

جامعه‌گرا

معماریان

تاریخ‌گرا

سواژه، کرسول، گرابر، هولاد، بلوم و بلر

فرد‌گرایی

ظاهرگرا

معماران جوان علاقه‌مند به معماری بومی و اسلامی

ابزارها و شیوه‌های فردی

واقع‌گرایی حصری

واقع‌گرایی

فضا‌گرا

وحدت‌گرایی، جهان اسلام ، اهمیت کارکرد و سازه، نفی

نمادگرایی، سادگی و یکپارچگی نظم، الگوهای فرمی و تزیینی، روابط فضایی

کلاوس هردوگ

تحلیل معقولات فطری و تجربیات

از oبهs

تجربه بیرونی و مادی

عقل معاش

حصولی

جهان‌بینی علمی

فرم‌گرا

هیلن براند، پوپ، گراب، هرتسفلد

حس‌گرایی

ساختارگرا

پیرنیا، توسلی

حواس پنجگانه و تجربیات

عقل طبیعی - حسی

شکاکان

شک‌گرایی

منکران

کثرت‌گرایی،چندمعناییی، ابهام، تناقص و تضاد، نفی تزئین، بی‌نظمی

اعتقادی به معماری اسلامی ندارند.

معماران غرب‌گرا

عدم وجود ابزارها و شیوه‌های قابل اعتماد

ندارد

اعتبارندارد

پوچ

حصولی

O عینیت‌گرا- s ذهنیت‌گرا

نمودار2: شناسایی، سطح‌بندی و پهنه‌بندی شیوه‌های محتلف نگرش به معماری اسلامی

براساس این دسته‌بندی و طبقه‌بندی نظام‌های فکری که در سطح جهان‌بینی الهی قرار می‌گیرند به واسطه قرارگیری در مراتب عقلی بالاتر ظرفیت دستیابی به وسعت نظر و شمولیت بیش‌تری نسبت به مکاتب انسان‌مدار برخوردار هستند در این بین نظام فکری حکیمانه به واسطه توجه به سه ابزار شناخت در مراتب عرضی نیز پهنه بیشتری از علوم را دربرمی‌گیرند و می‌تواند تعریف جامع‌تری از معماری را ارائه نماید. در این سطح‌یندی به ترتیب نظام‌های فکری معناگرا، وجودنگری و نسبی‌گرایی و واقع‌گرایی در مرتبه‌های دیگر قرار می‌گیرند. به وسیله این روش می‌توان تمام شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی موجود در عصر معاصر را مورد بررسی و تحلیل قرارداد. الگوهای فکری که از جامعیت بیشتری برخوردار هستند تعریف جامع‌تر و مانع‌تری نسبت به معماری ارائه می‌دهند. و آن‌هایی که مراتب بالاتری دارند به سطوح بالاتری از تعاریف معماری دست پیدا می‌کنند.

نتیجه‌گیری

برای دست‌یابی به شناخت معماری اسلامی باید به تعریف مفهومی و جامع از معماری رسید که بتواند زمینه بررسی و تحلیل پیرامون تعاریف و مفاهیم دیگر الگوهای فکری را گسترش دهد. ارائه تعریف و مفهوم جامع و مانع از معماری اسلامی منوط به دستیابی به هستی‌شناسی معماری است که در ابتدای امر می‌بایست از طریق معرفت‌شناسی مورد تحلیل قرارگیرد. زیرا برپایه اندیشه اسلامی در اینجا حکمت متعالیه صدرائی شناخت در صورتی کامل خواهد بود که از دو بعد هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه به صورت توامان به آن مسئله پرداخته شود. با توجه به دستاوردهای تحقیق که در جدول (6) و نمودار (2) به آن پرداخته شده ‌است می‌توان اثبات فرضیه تحقیق در پاسخ به سوالات تحقیق را مفید دانست. زیرا غالب تعاریف معماری اسلامی در عصر حاضر در یک نظام فکری حصری و محدود پدید آمده‌اند. به واسطه جزءنگری از جامعیت لازم برخودار نیستند.

برای مثال از میان نظریه‌پردازان، نظریه‌پردازی چون سنت‌گرایان از نگاه جامع‌تری به مفهوم معماری نگریسته‌اند به گونه‌ای که نگاه آنها تا آخرین سطح جهان‌بینی فلسفی امتداد یافته است اما به علت داشتن پهنای شناختی کم‌تر ضمن نداشتن جامعیت نسبت به نگاه‌های کامل‌تر و جامع الهی از پهنه‌بندی کمتری نیز برخوردار است. همچنین نظریه‌پردازان معتقد به اصول فقه فردی با آنکه در بالاترین سطح از پهنه‌بندی قرار می‌گیرند اما به علت جزءنگری آن جامعیت لازم را ندارند.

دستاوردهای تحقیق به خصوص دسته‌بندی نتایج در نمودار سطح‌بندی و پهنه‌بندی به ما نشان می‌دهد سلسله مراتبی هستی‌شناسانه و پهنه‌ای معرفت‌شناسانه در ظهور معماری به عنوان نمایش قانونمندی مصنوع و حضور آن در عرصه طبیعی وجود دارد که از جهان‌بینی علمی شروع می‌شود و تا جهان‌بینی توحیدی ادامه پیدا می‌کند هر یک از این سلسله مراتب سه‌گانه در هویت‌بخشی، پویایی و شکل‌گیری اثر معماری لازم است، از آن‌جا که علوم معماری، علوم بین‌رشته‌ای است همه علوم معرفتی را شامل می‌گردد. براساس این تحقیق در هر دوره از این نظام سلسله مراتبی می‌توانیم نوعی از معماری اسلامی را تعریف و شکل دهیم که در نمودار (3) به آن پرداخته شده است. طبیعی است به میزان آن‌که مفاهیم و تعاریف در مواجهه با سطح و پهنای هستی‌شناسانه و معرفتی از شدت و قوت کم‌تر و یا بیشتری برخوردار می‌شوند تعریف جامع‌تر و جهانشمول‌تر از معماری را شاهد خواهیم بود. بنابراین هدف والای معماری برمبنای اندیشه اسلامی شکل‌گیری معماری مقدس برپایه تمامی دانش‌ها، بینش‌ها و حکت‌های بشری و الهی است و مادامی که نتوانیم به این سطح از جامعیت در نظام‌های فکری دست‌یابیم، ارائه معماری با مفاهیم مبناگرایانه و کاملا انسانی متناسب با ابعاد وجودی انسان غیر ممکن خواهد بود. بنابراین برای تعریف معماری اسلامی از نگاه بیرونی (هستی‌شناسی) باید از آن فاصله گرفت و کلیت آن را در ارتباط با دیگر اشیاء در نظر گرفت و آن را تعریف کرد .ولی برای نگاه درونی (شناخت‌شناسی) نیاز به فاصله گرفتن ندارد و باید به آن نزدیک شد و آن را درک کرد. همچنین برای تعریف جامع و مانع از معماری می‎بایست شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی را مبنای تعریف و مفهوم معماری قرارداد. در تعریف معماری اسلامی می‌بایست با یک نگاه مجموع‌نگر همه مراتب و همه پهنه‌ها را دخیل دانست. بنابراین به طورخلاصه می‌توان تعریف معماری را درچارچوب ارائه شده اینگونه مطرح نمود که: معماری اثری منبعث از جهان‌بینی دینی، فلسفی و علمی است و برپایه حس، عقل و قلب شکل گرفته و آثار حاصل از آن پاسخ‌گوی نیازهای مادی و معنوی انسان بوده و کامل‌ترین و اثرگذارترین آثار خواهد بود.

معماری اسلامی

معماری عقلانی

نمودار3.معماری متناظر با هر سطح و پهنه

پی‌نوشت

1. ر.ک: عبدالحمید نقره‌کار و محمدعلی رنجبر کرمانی (1392) روش پژوهش‌های میان‌رشته‌ای در پرتو بینش اسلامی، مجموعه مقالات مشترک در حکمت هنر و معماری اسلامی، صص 11-34.

2. مَعمر/ محلی که آب و سبزه و سکنه بسیار دارد. معمر یعنی آباد کننده و جایی را مسکون نماینده (دهخدا، ذیل «مَعَمر»).

3. مَعمور/ یعنی آباد، آبادان و مسکون و دارای جمعیت از مردمان، عمارت شده و تعمیر شده و بنایی که آراسته شده و مرمت شده (دهخدا، ذیل «معمور»).

4. عمارت / آباد کردن، مأهول و مسکون گردانیدن. (دهخدا، ذیل «عمارت»).

5. عمران/ آبادانی، آبادشدن (دهخدا ذیل «عمران»).

6. تعمیر/ یعنی زندگانی دادن، مرمت بنای شکسته و در اصل به معنی طول عمر دادن است. (دهخدا، ذیل «تعمیر»).

سوره	آیات	عربی	ترجمه آیات
1 توبه	17تا19	َما كَانَ لِلْمُشْرِكِینَ أَنْ یعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِینَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِی النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ«17» إِنَّمَا یعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِكَ أَنْ یكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِینَ«18» أَجَعَلْتُمْ سِقَایةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لَا یسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ«19»	17- مشرکان حق ندارند مساجد خدا را آباد کنند در حالی که به کفر خویش گواهی می‌دهند! آنها اعمالشان نابود (و بی‌ارزش) شده؛ و در آتش (دوزخ)، جاودانه خواهند ماند! 18- مساجد خدا را تنها کسی آباد می‌کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده، و نماز را برپا دارد، و زکات را بپردازد، و جز از خدا نترسد؛ امید است چنین گروهی از هدایت‌یافتگان باشند. 19- آیا سیراب کردن حجاج، و آباد ساختن مسجد الحرام را، همانند (عمل) کسی قرار دادید که به خدا و روز قیامت ایمان آورده، و در راه او جهاد کرده است؟! (این دو،) نزد خدا مساوی نیستند! و خداوند گروه ظالمان را هدایت نمی‌کند!
2 طور	4	وَالْبَیتِ الْمَعْمُورِ«4»	و به آن خانه آباد (انصریان، 1391: 523)
3 هود	61	وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَیرُهُ هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِیهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیهِ إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ«61»	و بسوی قوم «ثمود»، برادرشان «صالح» را (فرستادیم)؛ گفت: «ای قوم من! خدا را پرستش کنید، که معبودی جز او برای شما نیست! اوست که شما را از زمین آفرید، و آبادی آن را به شما واگذاشت! از او آمرزش بطلبید، سپس به سوی او بازگردید، که پروردگارم (به بندگان خود) نزدیک، و اجابت‌کننده (خواسته‌های آنها) است!»
4 روم	9	اَوَلَمْ یسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَینْظُرُوا كَیفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَأَثَارُوا الْأَرْضَ وَعَمَرُوهَا أَكْثَرَ مِمَّا عَمَرُوهَا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَینَاتِ فَمَا كَانَ اللَّهُ لِیظْلِمَهُمْ وَلَكِنْ كَانُوا أَنْفُسَهُمْ یظْلِمُونَ«9»	آیا در زمین گردش نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که قبل از آنان بودند چگونه بود؟! آنها نیرومندتر از اینان بودند، و زمین را (برای زراعت و آبادی)بیش از اینان دگرگون ساختند و آباد کردند، و پیامبرانشان با دلایل روشن به سراغشان آمدند (اما آنها انکار کردند و کیفر خود را دیدند)؛ خداوند هرگز به آنان ستم نکرد، آنها به خودشان ستم می‌کردند!

6 ر.ک: به نقره‌کار1387 و روان و علیتاجر1397.

منابع

قرآن کریم

ابراهیمی‌دینانی، غلامحسین (1394) از محسوس تا معقول، تهران، موسسه پژوهش حکمت و فلسفه ایران.

ابن سینا، حسین ابن عبدالله (1328) منطق المشرقیین، چاپ افست تهران، بی‌تا.

اکرمی، غلامرضا (1382) تعریف معماری، گام اول آموزش (چالش‌ها و تناقضات)، هنرهای زیبا (16)، صص 33-48.

امین‌پور، احمد و علیرضا پیروزمند و عباس جهانبخش، (1397) روش‌شناسی نظریه‌پردازی هنر و معماری اسلامی، روش‌شناسی علوم انسانی، (96)، صص 71-89.

انصاریان، حسین (1391) ترجمه قرآن، تهران، پیام عدالت.

ایمانی، نادیه (1384) نقد تلقی مورخان از معماری اسلامی،گلستان هنر (1)، صص 74-80.

پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه (1399) ذیل واژه عقل: http://hadith.net، تاریخ مراجعه: (10/01/1399).

تقوائی، ویدا (1389) از چیستی تا تعریف معماری، هویت شهر (7)، صص 75- 86.

جوادی آملی، عبدالله (1390) تفسیر موضوعی قرآن کریم* معرفت شناسی در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء.

---------------- (1391) انتظار بشر از دین، قم، مرکز نشر اسراء.

---------------- (1392) دین شناسی، قم، مرکز نشر اسراء.

خوانساری، محمد (1376) فرهنگ اصطلاحات منطقی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

-------------- (1378) دوره مختصر منطق صوری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

دانشنامه جهان اسلام (1399) ذیل واژه تعریف https://rch.ac.ir، تاریخ مراجعه: (10/01/1399).

دهخدا، علی‌اکبر (1324) لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.

ذوالفقار زاده، حسن (1384) فقه و معماری، شیوه تفقه دینی و دانش معماری، رساله دکتری رشته معماری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی.

--------------- (1391) زیباییشناسی در جهانبینی دینی و فلسفی و علمی، پژوهشنامه علم و دین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال سوم، شماره ی دوم، پاییز و زمستان، صص 66-45.

--------------- (1393) تحلیلی بر شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی، پژوهش‌های معماری اسلامی، (3)، صص 66-45.

روان، علی و سعید علیتاجر (1397) ترسیم طرح‌واره‌ای جامع‌نگر از فرآیند طراحی معماری با تطبیق روش‌شناسی تأویلی شناخت طراحانه، برسازواره‌ی کلی معرفتی در نظام حکمت متعالیه، پژوهش‌های معماری اسلامی (21)، صص 15- 35.

روزبهی، فضل‌الله (1396) نقش ابزارهای معرفتی (حس، عقل، قلب) در معرفت دینی، فصلنامه علمی اندیشه نوین علمی (49)، صص 135-156.

رئیس سمیعی، محمدمهدی (1383) نظریه مراتب وجود تأویل آن در معماری، رساله دکتری رشته معماری، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی.

سامه، رضا و غلامرضا اکرمی (1393) تبیین مفهوم معماری به مثابه «امر معماری» از ماهیت تا کیفیت، چهارصفه (1)، صص 29-37.

شقاقی، پژمان (1390) درآمدی بر نظریهی آبادی: امنیت و سکونتگاهی انسان در ایران، تهران، پژواک.

صفدریان، غزال (1396) تبیین تأثیرات پارادایم بر تغییرات فرم در معماری معاصر، هویت شهر (31)، صص 95-104.

طباطبائی، سید محسن (علامه)، شرح کتاب نهایه الحکمه، شرح و تحقیق حسین حقانی زنجانی، قم، شکوری.

علی‌آبادی، محمد (1391) جایگاه عقل در مفهوم پایداری شهر (نگاهی دیگر به مبانی نظری معماری و شهرسازی اسلامی)، دو فصلنامه معماری ایرانی (1)، صص 37-25.

عمید، حسن (1393) فرهنگ عمید، تهران، فرهنگ اندیشمندان.

فلامکی، محمدمنصور (1390) ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری، تهران، فضا، وابسته به موسسه علمی و فرهنگی فضا.

فولادی، محمد و یوسفی، محمدرضا، جایگاه عقل و مراتب آن در مثنوی معنوی مولوی، پژوهش‌های فلسفی–کلامی (22 و 23)، صص 81-111.

قبادیان، وحید (1397) سبک‌شناسی مبانی نظری در معماری معاصر، تهران، علم معمار رویال.

قرائتی، محسن، بی‌تا، توحید، قم، موسسه درراه حق.

کاملنیا، حامد و مهدوی نژاد، محمدجواد (1391) آشنایی با معماری معاصر تهران، علم معمار رویال.

مصباح یزدی، محمدتقی (1367) آموزش فلسفه، قم، سازمان تبلیغات اسلامی.

------------------- (1392) آموزش عقائد، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل.

مطهری، مرتضی (1390) مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی (2)، جهان‌بینی توحیدی، تهران، صدرا.

------------- (1392) مسئله شناخت، تهران، صدرا.

معماریان، غلامحسین (1395) سیری در مبانی نظری معماری، تهران، غلامحسین معماریان.

معین، محمد (1375) فرهنگ فارسی، چ 9. تهران، امیرکبیر.

مهدوی‌نژاد، محمدجواد (1383) حکمت معماری اسلامی، جستجو در ژرف‌ساخت‌های معنوی معماری اسلامی ایران، نشریه هنرهای زیبا (19)، صص 57-66.

مهوش، محمد و ارغیانی، مصطفی (1399) معماری اسلامی از منظر علم دینی، اندیشه معماری (7)، صص 1-13.

نقرهکار، عبدالحمید (1387) درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی با همکاری مهدی حمزه‌نژاد، علی محمد رنجبر کرمانی، تهران، وزارت مسکن و شهرسازی دفتر معماری و طراحی شهری: شرکت طرح و نشر پیام سیما.

------------- (1389) مبانی نظری معماری، تهران، دانشگاه پیام‌نور.

------------- (1394) برداشتی از حکمت اسلامی در هنر و معماری، تهران، کتاب فکر نو.

نقره‌کار، عبدالحمید و علی‌محمد رنجبرکرمانی (1392) روش پژوهش‌های میان رشته‌ای در پرتو بینش اسلامی، مجموعه مقالات مشترک در حکمت هنر و معماری اسلامی، ج 2، قزوین، جهاددانشگاهی قزوین.

نقره‌کار، عبدالحمید و مهدی حمزه‌نژاد و علی‌محمد رنجبرکرمانی (1397) تبیین معماری و شهرسازی مبتنی بر هویت اسلامی–ایرانی، قزوین، جهاددانشگاهی قزوین.

[1] 1. این مقاله برگرفته از رساله دکتری اینجانب علی دل‌زنده با عنوان «ارائه الگویی برای آفرینش اثر معماری در حوزه طراحی مبتنی برآموزه‌های اسلامی» است که توسط استاد راهنمای اول دکتر حیدرجهان‌بخش به عنوان نویسنده مسئول و استادراهنما دوم دکترحسین مرادی‌نسب و مشاوره دکتر محمدرضا بمانیان و دکترحسن ذوالفقارزاده انجام پذیرفته ‌است.

[2] * پژوهشگر دکترای معماری، واحد سمنان، دانشگاه آزاد اسلامی، سمنان، ایران ali.dellzende@gmail.com

[3] ** نویسنده مسئول: دانشیار گروه معماری، دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران h_jahanbakhsh@pnu.ac.ir

[4] *** دانشیار گروه معماری، واحدسمنان، دانشگاه آزاداسلامی، سمنان، ایران moradinasab_h@yahoo.com

[5] **** استاد گروه معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران bemanian@modares.ac.ir

[6] ***** دانشیار گروه معماری، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران zolfagharzadeh@arc.ikiu.ac.ir

اشتراک گذاری

آدرس مقاله

مرتبه‌بندی تعاریف و شیوه‌های نگرش به معماری اسلامی برپایه شناخت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی