تبیین چارچوب مفهومی برای ارزیابی تابآوری مکانی- فضایی در برابر سیلابهای شهری و کاربست آن در ادبیات شهرسازی؛ مطالعه موردی: شهر بابلسر
محورهای موضوعی : کاربست پایه‌های شهرسازی و معماری اسلامی در معماری معاصرالهام رضائیان کله بستی 1 , حسین کلانتری خلیل آباد 2 * , مریم رزقی 3
1 - دانشجوی دوره دکتری شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد آیت الله آملی، آمل، ایران
2 - استاد جهاد دانشگاهی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد آیت الله آملی، آمل، ایران
3 - مربی، گروه شهرسازی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد آیت الله آملی، آمل، ایران
کلید واژه: سازمان فضایی شهر, آسیب¬پذیری, تاب¬آوری شهری, ابعاد مکانی- فضایی, سیلاب¬های شهری, بابلسر,
چکیده مقاله :
شاخص های سنجش تاب آوری مکانی- فضایی شهری، مستقیماً مربوط به ابعاد فیزیکی و زیست محیطی سیستم شهری بوده و در ارتباط با مؤلفه-های اصلی سازمان فضایی شهر قرار می گیرند. هدف پژوهش حاضر، ارزیابی تاب آوری مکانی- فضایی در برابر سیلاب های شهری در بابلسر است. این پژوهش به لحاظ روش، توصیفی-تحلیلی و به لحاظ هدف، کاربردی است. جمع آوری داده های پژوهش حاضر از طریق روش های کتابخانه ای و میدانی و ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه بوده است. جامعه پژوهش حاضر متخصصان شهر بابلسر مرتبط با موضوع سیلاب های شهری بوده که از میان آنها 30 نفر به عنوان نمونه به صورت نمونه گیری احتمالی خوشه ای انتخاب شده اند. برای تحلیل داده ها از تحلیل های آماری میانگین، کلموگروف -اسمیرنوف، شاپیرو- ویلک و آزمون تی تک نمونه ای در نرم افزار SPSS و همچنین تکنیک AHP و WASPAS استفاده شده است. نتایج حاکی از آن است که شهر بابلسر به لحاظ تاب آوری در وضعیت نسبتاً مناسبی قرار دارد و لازم است که از پتانسیل ها و فرصت ها و منابع موجود در شهر در راستای بهبود تاب آوری مکانی–فضایی در برابر سیلاب به درستی استفاده کند.
Environmental problems related to urbanization have their roots in both ecological and urban development fields, led to the formation of joint research fields such as resilience. Urban spatial resilience indicators are directly related to physical and environmental dimensions and are related to the main components of the spatial organization of the city. The purpose is to explain the conceptual framework assessment against urban flooding in Babolsar and its application in urban planning, research method: descriptive-analytical, data collection method: library and field and tools. Data collection: questionnaire, statistical population: specialists of city related to the issue of urban flooding, of which 30 people were selected as a possible cluster sampling. Data analysis is done through mean, Kolmogrof-Smirnov, Shapiro-Wilk and t-test in SPSS software as well as AHP and WASPAS techniques. The results show that the city is in a relatively good condition in terms of resilience and it is necessary to use the existing potentials, opportunities and resources in order to improve spatial resilience against floods. The final status of the space organization has shown that the dispersion of uses, attention to natural elements and the condition of the road network and surrounding green and open spaces have been evaluated as favorable, and the lack of attention to the shape of the land, Attention to neighboring spots, lack of dispersion of high-risk spots, centralization of administration in the center of the city, centralization of functional elements by the river and centralization of services on the coastal strip are its negative points.
اسلاملو، محمدصابر و منوچهر طبیبیان و مهتا میرمقتدایی (1400) تدوین چارچوب مفهومی تاب¬آوری شهری به منظور ارائه کاربست آن در ادبیات شهرسازی از طریق تحلیل مضمون متون، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال دوازدهم، شماره چهل¬وپنجم، صص 71-83.
افشارمنش، حمیده و زهرا حجازی¬زاده و بهلول علیجانی (1400) آینده¬پژوهی بحران افزایش دمای سطح زمین و کاهش آسایش اقلیمی شهروندان در کلانشهر تهران، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیست¬ویکم، شماره 61، صص 1-16.
بابایی، بتول و امین محمدی استاد کلایه و مرتضی سیدیان و عبدالسعید توماج (1399) نقش رویکرد مدیریت سیلاب بر تاب-آوری جوامع محلی، مطالعه موردی: روستاهای سیل¬زده حوضه آبخیر گرگانرود، مجله آمایش جغرافیایی فضا، فصلنامه علمی- پژوهشی دانشگاه گلستان، سال دهم، شماره مسلسل سی¬وششم، صص 63-76.
بدری، سید علی و مهدی رمضان¬زاده لسبویی و علی عسگری و مجتبی قدیری معصوم و محمد سلمانی (1392) نقش مدیریت محلی در ارتقای تاب¬آوری مکانی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب؛ مطالعه موردی: دو حوزه چشمه کیله شهرستان تنکابن و سردآبرود کلاردشت، مدیریت بحران، دوره 2، شماره 3، صص 37-48.
درستکار، احسان و رقیه ودایع خیری (1399) واکاوی سازمان فضایی منطقه¬ای و پایداری محیطی در نظام شکل¬گیری فضا، نشریه علوم جغرافیایی، شماره 32، صص 45-53.
رضایی، محمدرضا و محمدحسین سرائی و امیر بسطامی¬نیا (1395) تحلیل مفهوم تاب¬آوری در سوانح طبیعی؛ تبیین و تحلیل مفهوم «تاب¬آوری» شاخص¬ها و چارچوب¬های آن در سوانح طبیعی، فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران، دوره ششم، شماره اول، صص 32-46.
روحی، بیتا و مهناز میرزا ابراهیم طهرانی و علیرضا استعلاجی و محمدرضا فرزاد بهتاش (1400) تاب¬آوری ساختمان¬های مهم شهر همدان در برابر سیلاب با استفاده از مدل¬سازی معادلات ساختاری لیزرل، مدیریت مخاطرات محیطی، دوره 8، شماره 3، صص 207-228.
زیاری، کرامت¬اله و صالح اسدی و طاها ربانی، و محمد مولائی قلیچی (1392) ارزیابی ساختار فضایی و تدوین راهبردهای توسعه شهری؛ شهر جدید پردیس، نشریه پژوهش¬های جغرافیای انسانی (پژوهش¬های جغرافیایی)، دوره 45، شماره 4، صص 1-28.
سلطانی¬فرد، هادی و حسین حاتمی¬نژاد و مصطفی عباس¬زادگان و احمد پوراحمد (1392) تحلیل دگرگونی ساختار کالبدی- فضایی شهر ایرانی- اسلامی؛ مطالعه موردی: شهر سبزوار، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره چهاردهم، صص 13-21.
سواری، مسلم و بهمن خسروی¬پور (1397) تحلیل آثار تاب¬آوری بر سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی در شهرستان دیواندره، فصلنامه برنامه¬ریزی فضایی (جغرافیا)، دوره 8، شماره 3، صص 19-40.
صالحی، حسین و امیر گندمکار و احمد خادم¬الحسینی و علیرضا عباسی (1401) ارزیابی مشکلات و افزایش تاب¬آوری مادی¬های شهر اصفهان در برابر سیلاب¬های شهری؛ مطالعه موردی: مناطق 1 و 3، نشریه جغرافیا و پایداری محیط، انتشار آنلاین.
عباداله¬زاده ملکی، شهرام و نسیم خانلو و کرامت¬الله زیاری و وحید شالی امینی (1396) سنجش و ارزیابی تاب¬آوری اجتماعی جهت مقابله با بحران¬های طبیعی؛ مطالعه موردی: زلزله در محلات تاریخی شهر اردبیل، مدیریت شهری، شماره 48، صص 263-280.
قرایی، فریبا و محمدرضا مثنوی و مونا حاجی بنده (1396) بسط شاخص¬های کلیدی سنجش تاب¬آوری مکانی- فضایی شهری؛ مرور فشرده ادبیات نظری، باغ نظر، سال چهاردهم، شماره 57، صص 19-32.
کرمی، فریبا و مریم بیاتی خطیبی و نرگس رستمی همای علیا (1401) بررسی تاب¬آوری نواحی روستایی پیراشهری در برابر سیلاب (مطالعه موردی: برخی روستاهای دهستان میدان چای)، نشریه جغرافیا و برنامه¬ریزی، انتشار آنلاین از تاریخ 06 اردیبهشت 1401.
متکی، زهیر و فاطمه موقر (1398) چارچوب نظری برای تاب¬آوری مکانی در مواجهه با سانحه؛ نمونه موردی: سیل 1366 تجریش، دوفصلنامه علمی و پژوهشی مدیریت بحران، شماره شانزدهم، صص 61-75.
ناهید، مصطفی و محمدرضا زندمقدم و زینب کرکه¬آبادی (1400) سنجش و ارزیابی میزان تاب¬آوری مناطق شهری در برابر سیلاب¬های شهری (مطالعه موردی: منطقه 4 تهران)، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره 74، شماره 1، صص 189-205.
Abdulkareem, M. & Elkadi, H. (2018) From engineering to evolutionary, an overarching approach in identifying the resilience of urban design to flood", International Journal of Disaster Risk Reduction, 791: 2-30.
Adeniyi, O., Perera, S. and Ginige, K. (2018) Built environment flood resilience capability maturity model, Procedia Engineering 212 (2018) 776–783, Available online at www.sciencedirect.com.
Allen, C.R., Birge, H.E., Bartelt-Hunt, S., Bevans, R.A., Burnett, J.L., Cosens, B.A. and Uden, D.R. (2016) Avoiding decline: Fostering resilience and sustainability in midsize cities. Sustainability (Switzerland), 8(9). doi: 10.3390/su8090844.
Antronico, L., De Pascale, F., Coscarelli, R., & Gullà, G., (2020) Landslide risk perception, social vulnerability and community resilience: The case study of Maierato (Calabria, southern Italy), International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 46, No. 2, pp.1015-1029. http://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2020.101529.
Bertilsson, L., Wiklund, K., de Moura Tebaldi, I., Rezende, O.M., Veról, A.P. and Miguez, M.G. (2018) Urban flood resilience- a multi-criteria index to integrate flood resilience into urban planning, Journal of Hydrology. 573 (76): 970-982.
Boxer, P. & Sloan-Power, E. (2013) Coping with Violence a Comprehensive Framework and Implications for Understanding Resilience. Trauma, Violence, & Abuse, 14, 209-221. Retrieved from: http://tva.sagepub.com/content/early/2013/05/06/1524838013487806.abstract.
Cutter, S., Burton, Ch. and Emrich, Ch., (2010) Disaster resilience indicators for benchmarking baseline conditions. Journal of Homeland Security and Emergency Management, 7 (1):1-22.
Dhar, T. K. and L. Khirfan (2017) A multi-scale and multi-dimensional framework for enhancing the resilience of urban form to climate change. Urban Climate 19: p 72-91.
Ek, K., Goytia, S. Pettersson, M. and Spegel, E. (2016) Analysing and evaluating flood risk governance in Sweden- Adaptation to Climate Change?, STAR-FLOOD Consortium, Utrecht, The Netherlands. [online] URL: http://www.starflood.eu/documents /2016/03/wp3-sw-final-webversion.pdf.
Folke, C., Carpenter, S., Walker, B., Scheffer, M., Terry. Ch. and Rockstrom. J. (2010), Resilience thinking: integrating resilience, adaptability and transformability. Ecology and Society, 15(4): 1-9.
González-Riancho, P., Gerkensmeier, B., M.W. Ratter, B., González, M., & Medina, R. (2016). (2015). Storm surge risk perception and resilience: A pilot study in the German North Sea coast, Ocean & Coastal Management, Vol. 112, pp. 44-60.
Hegger, D.L.T., Driessen, P.P.J. Dieperink, C., Wiering, M., Raadgever, G.T. & Van Rijswick, H.F.M.W. (2014) Assessing stability and dynamics in flood risk governance: an empirically illustrated research approach. Water Resources Management 28:4127-4142.
Kaufmann, M., W. van Doorn-Hoekveld, H.K. Gilissen, & van Rijswick, M. (2016) Analysing and evaluating flood risk governance in the Netherlands. Drowning in safety?. STAR-FLOOD Consortium, Utrecht, The Netherlands.
Liao, K. H. (2014) From flood control to flood adaptation: a case study on the lower green river valley and the city of Kent in King County, Washington. Natural Hazards, 71 (1): 723-750.
Madsen, W., & O’Mullan, C., (2016) Perceptions of Community Resilience after Natural Disaster in a Rural Australian Town. Journal of Community Psychology, Vol. 44, No. 3, pp. 277-292.
Pelling, M., (2003) The vulnerability of cities, natural disasters and social resilience, earth scan publication, London, UK, ISBN 1-85383-830-6 (pbk.) ISBN 1-85383-829-2 (hardback), pp. 3-203.
Rana, Irfan Ahmad. Bhatti, Saad Saleem. Jamshed, Ali. Ahmad, Shakil (2021) An approach to understanding the intrinsic complexity of resilience against floods: Evidences from three urban communities of Pakistan, International Journal of Disaster Risk Reduction, Volume 63, September 2021, 102442.
Ridzuan, A.A., Oktari, R.S., Zainol, N.A.M., Abdullah, H., Liaw, J.O.H., Mohaiyadin, N.M.H., & Mardzuki, K., (2018). Community resilience elements and community risk perception at Banda Aceh province, Aceh, Indonesia, International Conference on Disaster Management (2018) 14 Nowember, Matec Web of Conferences, Vol (229) 1-7. doi.org/10.1051/matecconf/201822901005.
Townend, I.H., French, J.R., Nicholls, R.J., Brown S., Carpenter, S., Haigh, I.D., Hill, C.T., Lazarus, E., Penning-Rowsell, E.C., Thompson, C.E.L., & Tompkins, E.L., (2021) Operationalising coastal resilience to flood and erosion hazard: A demonstration for England. Science of the Total Environment, 783 (2021) 14688, pp. 1-16. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2021.146880.
Ungar, M., (2019). Designing resilience research: Using multiple methods to investigate risk exposure, promotive and protective processes and contextually relevant outcomes for children and youth. Child Abuse & Neglect, Vol. 96, 104098, pp. 1- 8. Zhou, H., Wang, J., Wan, J. & Jia, H. (2014) Resilience to natural hazards: a geographic perspective. Nat. Hazards, 31 (1): 21-41.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی اسلامی»
شماره چهل و هشتم، تابستان 1401: 38- 23
تاريخ دريافت: 07/09/1401
تاريخ پذيرش: 10/12/1401
نوع مقاله: پژوهشی
تبیین چارچوب مفهومی برای ارزیابی تابآوری مکانی- فضایی در برابر سیلابهای شهری
و کاربست آن در ادبیات شهرسازی؛ مطالعه موردی: شهر بابلسر1
الهام رضائیان کله بستی2
حسین کلانتری خلیل آباد3
مریم رزقی4
چکیده
واژههای کلیدی: سازمان فضایی شهر، آسیبپذیری، تابآوری شهری، ابعاد مکانی- فضایی، سیلابهای شهری، بابلسر
مقدمه
با توجه به تغییرات گسترده اقلیمی در سطح جهان و افزایش جمعیت شهرنشین، جوامع امروزی با چالشهای بزرگی در مدیریت برنامهریزی شهری آینده مواجه هستند (افشارمنش و همکاران، 1400: 2). این تغییرات اقلیمی سبب تغییرات در چرخه هیدرولوژیکی خواهد شد و احتمال وقوع حوادث طبیعی از جمله سیل را افزایش میدهد (Dhar & Khirfan, 2017: 74). از سویی با افزایش وسعت شهرها بر اثر تشدید شهرنشینی، سطوح نفوذناپذیر افزایش یافته است و در برخی موارد نیز مسیرهای جریان دچار تغییر و تحول شدهاند به طوری که وقوع سیل پیامدهای ویرانگر و خساراتهای ناگواری را برای ساکنان شهر به بار آورد (بدری و همکاران، 1392: 38).
در سالهای اخیر در سطح جهانی همگام با تغییر مدیریت مخاطرات از نگرش منفعلانه به سوی مدیریت ریسک، تغییرات چشمگیری از تمرکز بر کاهش آسیبپذیری به سوی ارتقای تابآوری اجتماعات به عنوان توانایی برای مقابله (سواری و خسرویپور، 1397: 21)، سازگاری و انعطافپذیری انسان صورت گرفته است (Pelling, 2003: 5). تابآوری توانایی یک سیستم برای آمادهسازی مقاومت بازیابی و سازگاری با اختلالات برای دستیابی به عملکرد موفق در طول زمان (Townend et al, 2021: 3)، نوعی یادگیری پیوسته و مسئولیتپذیری برای اتخاذ تصمیم مطلوبتر به منظور بهبود ظرفیتهای رویارویی در برابر یک مخاطره (Ridzuan et al, 2018: 1) و نوعی گذار از آسیبپذیری به سوی توانمندسازی جوامع در فرایندهای مدیریت ریسک است (González-Riancho et al, 2015: 44). تابآوری جامعه، تابعی از نقاط قوت یا ویژگیهایی است که به نمایندگی و خودسازمانی منجر میشود؛ مانند اقتصاد متنوع و نوآور، روابط مردم، مکان و رهبری، دانش، مهارت و یادگیری، ارزشها و اعتقادات؛ شبکههای اجتماعی؛ دولت متعهد، چشمانداز مثبت و زیرساختهای جامعه (Madsen & O’Mullan, 2016: 278-279). تابآوری انسان در اینجا به عنوان ظرفیت سیستمی تعریف شده است (این امر یک فرد، خانواده یا یک جامعه را شامل میشود) تا به سمت منابع لازم برای پایداری عملکرد مثبت تحت استرس و همچنین ظرفیت سیستمها برای تبادل نظر حرکت کند (Ungar, 2019: 2) و مخاطرات محیطی همواره بخشی از این تنشها و استرسها بوده است. دستیابی به تابآوری در گرو افزایش ظرفیتها و تواناییهای اجتماع در ابعاد مختلف با مجموعه اقدامات پیشگیرانه و آمادگی، امکانپذیر و این مسئله با افزایش آگاهی، تمایل و اراده جامعه برای چنین اقداماتی تحقق مییابد (Antronico et al, 2020: 1018). در بیست سال گذشته، ادبیات تابآوری و تابآوری شهری با مفاهیم و تعاریف متعدد و مختلفی مواجه شده است، اما تحقیقات در مورد تابآوری شهری هنوز فاقد درکی جامع و عملیاتی در حوزههای مختلف است؛ بی آن که بازخوانی، تدوین چارچوب و جمعبندی از تعاریف ادبیات تابآوری شهری ارائه گردد (اسلاملو و همکاران، 1400: 72). بر این اساس این مقاله با ارائه چارچوب نظری پیشنهادی به بررسی و نحوه اندازهگیری تابآوری مکانی– فضایی شهر در مقابله با سیلاب میپردازد و اهمیت یافتههای این پژوهش از منظر برنامه‌ریزان و طراحان شهری برای استفاده از پیشنهادات پژوهش در طرحهای مختلف توسعه شهر و همچنین از منظر سیاستهای شهری برای تصمیمسازان و تصمیمگیران شهر برای تنظیم سیاستهای شهری در زمینه تابآوری شهر قابل توجه خواهد بود. هدف اصلی این پژوهش، ارتقاء میزان تابآوری شهر بابلسر در مقابله با بحران سیل طبق استانداردهای جهانی است. برای دستیابی به این هدف چهار سوال مطرح شده است. 1- چه شاخصهایی در تجلی کالبدی تابآوری مکانی- فضایی شهر بابلسر در بحران سیل مؤثرند؟ 2- چه شاخصهایی در میان شاخصهای بدست آمده در حوزه تابآوری در بحران سیل، از اهمیت بیشتری برخوردارند؟ 3- وضعیت سازمان فضایی شهر بابلسر با توجه به شاخصهای بدست آمده چگونه ارزیابی میشود؟ 4- چگونه میتوان ساختار فضایی شهر بابلسر را با توجه به شاخصهای بدست آمده ارتقاء داد؟
پیشینه و چارچوب نظری
پیشینه نظری
مشکلات زیستمحیطی قرین با موضوع شهرنشینی، ریشه در هر دو زمینه اکولوژیکی و شهرسازی دارند که این امر به شکلگیری زمینههای تحقیقی مشترک در این دو دانش منجر شده است. تحقیقات مرتبط با این موضوع بسیار متنوع بوده که عبارت است از پژوهشهای موضوعی تابآوری شهر تا موضوعاتی با تکیه بر ابعاد زیستمحیطی و جنبه انطباقپذیری و کاهش خطرات طبیعی همچون تهدیدهای زلزله و گرم شدن کره زمین و تغییرات وضعیت آب و هوایی و همچنین پژوهشهایی در زمینه مدیریت و برنامهریزی خطر سوانح طبیعی در چارچوب تفکر تابآوری با تأکید بر زیرساختهای شهر.
جدول 1- پیشینه مطالعاتی در رابطه با تابآوری شهری
محقق | سال | عنوان | روش | دستاوردهای کلیدی |
|---|---|---|---|---|
کرمی و همکاران | 1401 | بررسی تابآوری نواحی روستایی پیراشهری در برابر سیلاب (مطالعه موردی: برخی روستاهای دهستان میدان چای) | روش توصیفی با استفاده از تحلیلهای کمی و آزمونهای t تک نمونهای، رگرسیون و تحلیل واریانس یک طرفه در نرمافزار SPSS | نتایج نشان داده است که میزان تابآوری در مقابل سیلاب در روستای لیلیخان با میانگین 1.548 بیشتر و در روستای چاوان با میانگین 1.373 کمتر است. |
صالحی و همکاران | 1401 | ارزیابی مشکلات و افزایش تابآوری مادیهای شهر اصفهان در برابر سیلابهای شهری؛ مطالعه موردی: مناطق 1 و 3 | توصیفی- تحلیلی | نتایج پژوهش ایشان بدین صورت بوده است که باید راهکارهای متناسب با مشکلات هر مادی در نظر گرفته شود تا این مشکلات رفع گردند. بدین ترتیب تابآوری مادی‌ها برابر سیلابهای شهری افزایش پیدا میکند. |
ناهید و همکاران | 1400 | سنجش و ارزیابی میزان تابآوری مناطق شهری در برابر سیلابهای شهری (مطالعه موردی: منطقه 4 تهران) | توصیفی- تحلیلی و ارائه سه سناریو برای مقابله با سیلاب در منطقه 4 تهران | ایشان نیز در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که ناحیه 5 منطقه 4 تهران مطلوبترین منطقه و ناحیه 1 و 8 منطقه 4 نامطلوبترین منطقه از لحاظ تابآوری در برابر سیلاب شهری است. |
رانا و همکاران | 2021 | رویکردی برای درک پیچیدگی ذاتی تاب آوری در برابر سیل: شواهد از سه جامعه شهری پاکستان | توصیفی- تحلیلی در پژوهش ایشان، 57 شاخص تابآوری شناسایی شد که در شش حوزه اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی، نهادی، طبیعی و روان‌شناختی طبقهبندی شدند. | ایشان روشی را برای ارزیابی تابآوری جامعه در برابر سیل شهری پیشنهاد دادهاند. |
مبانی نظری
آن چه درباره تفکر تابآوری در همه تعاریف مشترک است توانایی یا ظرفیت جذب اختلال و خطر، توانایی سازگاری با تغییر و بهبود، حفظ ویژگیها و ساختارهای ذاتی سیستم است (قرایی و همکاران، 1396: 20). در واقع مهمترین مسئلهای که در بعد تابآوری مطرح میگردد، هم از نظر مقاومت در برابر تغییر و هم بهبودی از آن میباشد (Liao, 2014: 725). لذا تابآوری مربوط به هر دو زمینه آمادهسازی برای به حداقل رساندن اختلال (یا تغییر) و اقدامات مربوط به مقابله با اختلالات در هنگام رخداد وقایع است (Zhou et al, 2014: 23). به این ترتیب، تابآوری نشاندهنده یک روند در حال شدن، مقیاس زمانی تغییر شکل ویژگیهای یک سیستم، سازماندهی مجدد آن سیستم و نیز توسعه استراتژیهای جدید سازگاری با تغییرات در آن سیستم است (Ek et al, 2016: 212). تابآوری ماهیتی چند وجهی است که به طور کلی شامل ابعاد مختلف اکولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی، نهادی و فیزیکی است (Cutter et al, 2010: 6). بررسی تابآوری شهری به طور کلی به چهار دسته تابآوری اجتماعی، تابآوری اقتصادی، تابآوری سازمانی و نهادی و تابآوری مکانی– فضایی (تابآوری سازمان فضایی) تقسیم میشود (Bertilsson et al, 2018: 973). در مقیاس شهری، تابآوری به میزان توانایی سیستم برای حفاظت از داراییها و همچنین تضمین ادامه دسترسی به خدمات، به میزان شکنندگی سیستم شهری و همچنان به ظرفیت نهادهای اجتماعی در راستای انطباق با تغییرات و جذب شوکها بستگی دارد. شهر تابآور شبکهای پایدار از سیستمهای فیزیکی و اجتماعات انسانی است (Adeniyi et al. 2018: 777). سیستمهای فیزیکی به عنوان کالبد، استخوانها، شریانهای یک شهر عمل میکنند. به هنگام سانحه سیستمهای فیزیکی باید قادر به ادامه حیات و عملکرد در شرایط وخیم باشند. جوامع، اجزاء اجتماعی و سازمانی شهر هستند، فعالیتها را هدایت کرده و به نیازهای آن پاسخ داده و از تجربیات آنها استفاده میکنند (Abdulkareem & Elkadi, 2018: 11). به هنگام سانحه، جوامع باید قادر به نجات و عملکرد در شرایط بحرانی و ویژه باشند. اگر سیستمهای فیزیکی به مثابه بدن شهر فرو ریزید، سایر سیستمها نیز قادر به ادامه فعالیت نخواهند بود و اگر سیستم اجتماعی به عنوان مغز شهر از کار بیفتد، نمیتوان عملکرد شهر را در برابر سوانح تابآور خواند (Allen et al, 2016: 47). در شهرهای تابآور ساختمانهای کمتری باید واژگون شوند، برقگرفتگی کمتری رخ دهد، خانوارها و مشاغل کمتری در معرض ریسک قرار گیرند، تلفات و جراحات کمتری باید وجود داشته باشد، اختلالات ارتباطی و ناهماهنگی کمتری به وقوع بپیوندد (Folke et al, 2010: 4). مهمترین مؤلفههای شهر تابآور استحکام، پایداری و دوام، آمادگی و انعطافپذیری و سازگاری است (Hegger et al, 2014: 4129). با توجه به جایگاه مؤلفه زیرساخت و کالبد در شهرهای تابآور به منظور تدوین چارچوب مفهومی جهت سنجش تابآوری زیرساخت و کالبد شهر با توجه به تعریف تابآوری در چهار مؤلفه سازنده طبقهبندی میشوند که لازم است ماهیت و کارکرد آنان از حیث آمادگی، افزونگی و بازیابی مورد سنجش قرار گیرد که شامل زیرساختهای حیاتی، شبکه حملونقل، ساختمان و ابنیه و خدمات عمومی است (Kaufmann et al, 2016: 752). با توجه به رویکرد این پژوهش در ادامه درباره سیلاب به طور مختصر توضیح داده میشود.
افزون بر این، راهکارهای غیرسازهای مدیریت سیلاب به دو گروه تمهیدات برنامهریزی و تمهیدات واکنشی تقسیم میشوند. روشهای تمهیدات برنامهریزی عبارتاند از پیشبینی سیلابها، کنترل گسترش سیلابها، بیمه سیلاب، مقاومسازی در برابر سیلاب، مدیریت حوضه آبریز، تصمیمگیری و مدیریت سیلابهای فصلی در مخازن (روحی و همکاران، 1400: 211). همچنین، مقابله با سیلاب، هشدار سیلاب، تخلیه مؤثر، کمکهای اضطراری و مدیریت به هنگام سیلابها، از روشهای کارآمد در تمهیدات واکنشی میباشند. در شهرها نیز، آبخیزداري شهري مقوله جدیدي از مدیریت آب است که با تلفیق و هماهنگی با معماري و مهندسی عمران شهري میتواند ضمن تأمین آب، حفظ محیط زیست و ایجاد پایداري در توسعه، از بروز سیل در شهرها جلوگیري کند (Boxer & Sloan-Power, 2013: 213). در شهرها اقدام به توسعه مجموعهاي از هدایتکنندههاي آب سطحی از قبیل؛ آبراهههاي کنار خیابان، منهولها، کانالهاي کوچک و کالورتها شده است که این مجموعه رواناب را به کانالهاي اصلی، رودخانهها و آبراهههاي اصلی شهر هدایت میکند. مهمترین دیدگاههای مرتبط با تابآوری شامل دیدگاه هالینگ، دیبروجین و کلیجن، کلفه، کاتر، گلایدر، فاستر و برنر بوده است که خلاصه این دیدگاهها به صورت جدول شماره 2 آمده است.
جدول 2- دیدگاه نظریهپردازان در رابطه با تابآوری شهری
نظریهپرداز | شرح دیدگاه |
|---|---|
هالینگ (1973) | مقیاسی برای نمایش مقاومت سیستمها و توانایی آنها برای جذب تغییر |
برونفن برنر (1983) | نظریه سیستمهای بیولوژیکی، برای ساماندهی عواملی که تابآوری فردی را بهبود میبخشد، مفید و موثر است. با استفاده از این چارچوب میتوان کارایی و کفایت ویژگیهای درون فردی و عوامل بیرونی که در ارتقای تابآوری فردی موثر هستند را ارزیابی کرد. |
هارولد فاستر (1997) | 31 اصل را برای کسب تابآوری عنوان و بر طبق چندین قسمت طبقهبندی کرد: سیستمهای کلی، کالبدی، عملیاتی، زمانسنجی، اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی. |
مطالعات اکولوژی شهری مدرن (2005) | در نگرش جدید، جهش بین وضعیتهای متفاوت تابآوری سیستم، یا میزان مقاومت آن، نسبت به ثبات، یا توازن که قبلا در رابطه با برگشتپذیری و تابآوری آن مطرح میشد، قابل قبولتر است. |
پانارچی (2006) | چارچوب پانارچی ساختاری سلسلهمراتبی است که در آن سیستمهای طبیعی و انسانی در چرخههای انطباقی بدون توقف در رشد، ذخیره، بازسازی و احیاء مرتبط هستند. |
گایلارد (2007) | جوامع سنتی در مواجهه با بلایای طبیعی با استفاده از چهار بعد ماهیت خطر، میزان تابآوری، ساختار فرهنگی و سیاستهای مدیران میتوانند مقاومت نشان دهند. |
مرکز بنگاه اجتماعی (2007) | چهار بعد تابآوری عبارتند از: مردم، سازمانهای جامعه، منابع جامعه، فرآیند جامعه. |
کاتر (2008) | مازاد، تنوع، کفایت، خودمختاری، قدرت، وابستگی درونی، سازگاری و همکاری، از ویژگیهای مکانهای تابآور میباشند. |
کفله (2011) | عدم توجه به ابعاد محیطی- جغرافیایی میتواند یکی از عناصر اصلی برنامهریزیها در برابر ارتقای تابآوری جامعه در برابر بلایای طبیعی باشد. |
دیدگاه مبتنی بر مدیریت کاربری اراضی (2012) | ابزارهای مدیریت کاربری اراضی خواه به صورت قانونی، خواه اختیاری بر کاربری اراضی کنونی یا آینده تمرکز دارد، کاهش آسیبپذیری و در معرض خطر بودن (توسعه در محدودههای خطرناک) را در نظر دارد و ترکیبی از فرصتها را برای ایجاد یک جامعه تابآور به وجود میآورد. |
مأخذ: بدری و همکاران، 1392؛ رضایی و همکاران، 1395؛ عبادالهزاده ملکی و همکاران، 1396؛ بابایی و همکاران، 1399
مدل تابآوری مکانی
با شناخت مدلهای موجود و محدودیتشان در بستر آسیبپذیری و تابآوری، مدل دراپ5 که در بردارنده ارتباط جدیدی میان مفاهیم تابآوری سوانح است، انتخاب میشود. این مدل توسط کاتر ارائه شده است و میتواند برای نشان دادن مشکلات واقعی در مکانهای واقعی به کارگرفته شود (Cutter et al, 2010: 4)، (شکل شماره 1). از آنجایی که مدلها ساده شده شرایط واقعی هستند، چندین فرضیه در مفهومسازی دراپ الزامی است. اول این که این مدل به طور خاص برای سوانح طبیعی ساخته شده است اما میتواند برای حوادث ناگهانی مانند تروریسم یا سوانح تکنولوژیکی و یا سوانح طبیعی با وقوع آهسته مانند خشکسالی نیز انطباق یابد. دوم این که دراپ روی تابآوری در سطح اجتماع تمرکز میکند، بنابراین از مدلهای ساخته شده برای ارزیابی تابآوری در سطح کلان مبتنی بر مناطق متمایز است. سوم، تمرکز اصلی این مدل روی تابآوری مکانهاست. نظامهای طبیعی6، نظامهای اجتماعی7 و محیط ساخته شده8 به هم پیوسته هستند و بنابراین جدایی آنها از هم به صورت اختیاری انجام میگیرد. فعالیتهای انسانی روی وضعیت محیط تأثیر میگذارند و بالعکس.
جدول 3- خلاصه مباحث نظری در خصوص تابآوری مکانی در ارتباط با سانحه و ویژگیهای آنها
چارچوب تابآوری | ویژگیها |
|---|---|
مدل خسارت پاسخگویی مکانی9 (2) | در این مدل تابآوری به منزله ظرفیت ساختار سانحهدیده برای مقاومت در برابر خسارات و سازماندهی مجدد پس از سانحه در زمان و مکان مشخص در نظر گرفته میشود. همچنین خطر به منزله خسارات در نظر گرفته میشود که در ترکیب با اقدامات امداد و نجات10 سبب ایجاد خسارات بالقوه11 میشود. این خسارات بالقوه بر اساس بافت جغرافیایی، اجتماعی فیلتر میشود چرا که هر چقدر تطابق با مشخصات جغرافیایی بیشتر باشد، تابآوری مکان هم بیشتر خواهد شد. پس از عبور از فاکتورهای ذکر شده تابآوری اجتماعی و کالبدی و در نهایت تابآوری مکان حاصل میشود. در مفهوم مدل خسارت- پاسخگویی مکان سه بعد در نظر گرفته میشود: ۱. زمان (که میتواند به سه دسته پیش، هنگام و پس از سانحه و یا بازه های بیشتر تقسیم شود). ۲. فضا (میتواند مقیاسهای فضایی مختلف از روستا تا کشور را در بر بگیرد). ۳. وجه یا جنبه12 (میتواند حاوی خصوصیات محیطی اجتماعی اقتصادی و نهادی باشد). |
مدل تابآوری مکانی (17) | این مدل نیز از مدلهای مکانمحور مفهومی است که بر اساس چرخه سانحه از شرایط پیشین سانحه آغاز و با رخداد سانحه و نحوه مقابله و بازتوانی آن ادامه مییابد تا به این نکته برسد که اقدامات آمادگی و کاهش خطر سبب تابآوری شده است یا خیر. گرچه این مدل به صورت مفهومی و گسترده بیان شده اما میتوان با تعریف شاخصهای موردنظر، آن را به ارزیابی تابآوری کمی تبدیل کرد. |
مأخذ: متکی و موقر، 1398 برگرفته از Zhou, 2014; Cutter et al, 2010
شکل 1- مدل تابآوری مکانی در برابر سانحه
مأخذ: برگرفته از متکی و موقر، 1398
بر اساس مطالعات نظری میتوان گفت شاخصهای سنجش تابآوری «مکانی-فضایی» شهری، مستقیماً مربوط به ابعاد فیزیکی و زیست محیطی سیستم شهری بوده و در ارتباط با مؤلفههای اصلی سازمان فضایی شهر قرار میگیرند. سازمان فضایی شهر تبلور بعد مکانی- فضایی شهری است که به روابط مختلف و متقابل تمامی نیروها و عوامل موجود در شهر بستگی دارد. این عوامل میتواند دربرگیرنده نیروی بازار، فعالیتها، زیرساختهای شهری و خدمات گوناگون باشد که همواره ارتباطی پیچیده و متقابل داشتهاند (زیاری و همکاران، 1392: 5). مقصود از سازمان فضایی، شبکهای است که عناصر آن را مراکز شهری (مراکز مختلط تجاری، اداری، فرهنگی و غیره در مقیاس کل شهر و مناطق و نواحی آن، محورهای مهم ارتباطی (معابر اصلی و خطوط مترو)، محورهای مهم عملکردی و کاربریهای عمده (در مقیاس شهر و مناطق و نواحی آن) تشکیل میدهند (درستکار و ودایع خیری، 1399: 46). بنابراین سازمان فضایی شهر شامل عناصر اصلی ساخت شهر میشود که عبارتند از: راههای اصلی، ساختمانهای اصلی شهر با کاربری خدماتی اصلی در مقیاس عملکردی شهر و فضاهای عمومی و سبز و باز شهری است (سلطانیفرد و همکاران، 1392: 14). سازمان فضایی شهر بر اساس تعاریف و توضیحات ارائه شده و مؤلفههای اصلی سازنده آن در مقیاس شهری در شکل شماره 2 نشان داده شده است.
شکل 2- مؤلفههای سازمان فضایی شهری
مأخذ: قرایی و همکاران، 1396
مطابق با شکل شماره 2 چارچوب پیشنهادی سنجش تابآوری در این پژوهش با توجه به مؤلفههای سازمان فضایی شهر ارائه شده است، لذا ضمن شناسایی شاخصهای کلیدی سنجش تابآوری سازمان فضایی شهر، تعریف عملیاتی شاخصهای مذکور و دادههای قابل اندازهگیری مربوط به هر یک از شاخصها با استخراج از سوابق نظری موضوع مورد تحلیل قرار گرفت. بر این اساس دیاگرام شاخصهای کلیدی تابآوری مکانی- فضایی در مقابله با سیلاب و زیرشاخصهای آنها در (شکل شماره 3) به صورت مدل مفهومی پژوهش حاضر نشان داده شده است.
شکل 3- مدل مفهومی پژوهش بر اساس شاخصهای تابآوری مکانی- فضایی در برابر سیلاب در شهر بابلسر
روش پژوهش
پژوهش حاضر با توجه به ماهیت موضوع و هدف کلی آن، از نوع مطالعات کاربردی و به لحاظ روششناسی از نوع مطالعات توصیفی بوده و تحلیل پژوهش به صورت روشهای کمی انجام شده است. در این پژوهش، ابتدا با بهرهمندی از روش اسنادی، دادهها و اطلاعات موردنیاز، گردآوری شد. سپس با استفاده از روش میدانی و تکیه بر ابزار پرسشنامه، دادهها، جمعآوری شدند. روایی پرسشنامه با بهره‌گیری از نظرات 30 نفر از متخصصین و اساتید در حوزه تابآوری تعیین شدند و میزان پایایی کل آنها نیز با محاسبه ضریب آلفای کرونباخ بدست آمد. میزان ضریب آلفای کرونباخ برای کل پرسشنامه 0.801 است که پایایی بالای پرسشنامه را نشان میدهد (جدول شماره 4). جامعه آماری پژوهش شامل متخصصان، کارشناسان و اساتید دانشگاه در حوزه تابآوری بوده که حجم نمونه به تعداد 30 نفر و نمونهگیری به صورت خوشهای انتخاب شده است. در نهایت شاخصهای بدست آمده از مطالعات نظری با استفاده از تحلیلهای آماری مانند میانگین، کلموگروف- اسمیر ونوف، شاپیرو- ویلک و آزمون تی تک نمونهای در نرمافزار SPSS و تکنیک AHP و WASPAS مورد سنجش و تحلیل واقع شده است.
جدول 4- ضریب آلفای کرونباخ جهت بررسی پایایی پرسشنامه
شاخص | ضریب آلفای کرونباخ | میزان پایایی |
|---|---|---|
استحکام | 0.782 | قابل قبول |
افزونگی | 0.852 | خوب |
ارتباط | 0.791 | قابل قبول |
تنوع | 0.778 | قابل قبول |
مجموع | 0.801 | خوب |
قلمرو مکانی پژوهش
شهر بابلسر مركز شهرستاني به همين نام است و در مختصات جغرافيايي 52 درجه و 37 دقيقه و 50 ثانيه الي 52 درجه و 40 دقیقه و 50 ثانیه طول شرقي و 36 درجه و 40 دقیقه و 15 ثانیه الی 36 درجه و 43 دقیقه عرض شمالی استقرار دارد. شکل شماره 4 موقعیت سیاسی شهر بابلسر را نشان میدهد. شهر بابلسر یکی از شهرهای شمالی استان مازندران به واسطه نزدیکی به دریای خزر و عبور رودخانه بابلرود از شهر، در معرض حوادث طبیعی از جمله سیل در طی سالیان اخیر بوده است به طوری که در طی وقوع سیل در این شهر در سال 1398، در پی بارش باران و جاری شدن سیل در شهرستان بابلسر، 491 میلیارد ریال خسارت به محصولات زراعی، باغی، دام و طیور و تأسیسات زیربنایی کشاورزی این شهرستان وارد شد. همچنین هفت هزار هکتار از خزانه‌های برنج در این شهرستان دچار خسارت شدند که 5 هزار هکتار آن بذرپاشی شده بود. علاوه بر آسیب بر بخش کشاورزی این شهر، شهر بابلسر از نظر کالبدی نیز دچار خسارتهای بسیاری شده است از جمله برخی از ساختمانها و پلهای بر روی رودخانه بابلرود نیز در معرض آسیب قرار گرفتند. با توجه به هشدارهای اداره هواشناسی به منظور پیشگیری از سیلابهای احتمالی و آب گرفتگی معابر، عملیات لایروبی و پاکسازی کانالهای موجود همواره در این شهر اجرا میگردد. در پی وقوع این حوادث و خطرات احتمالی بوده که ستاد آمادگی و مقابله با سیل احتمالی در بابلسر تشکیل شده است. به طوری که در آغاز بارش در سطح بابلسر، حجم ورودی آب در مقایسه با مدت مشابه در اواخر سال گذشته و بهار امسال (1401) خیلی بیشتر و حدود دو برابر بوده اما با توجه به اقدامات پیشگیرانه نظیر بازگشایی معبرها، لایروبی‌های رودخانه و انهار، خوشبختانه خسارتی از این باب در شهر ایجاد نشد.
شکل 4- موقعیت شهر بابلسر در سلسله مراتب تقسیمات کشوری
مأخذ: واحد GIS شهرداری بابلسر، 1401
بحث و یافتهها
ارزیابی تابآوری مکانی- فضایی شهر بابلسر در مواجهه با سیلاب
جهت سنجش میزان تابآوری شهر بابلسر از آزمون تی تک نمونهای استفاده شده است. در این آزمون با توجه به این که برای سنجش میزان تابآوری، از طیف 5 گزینهای لیکرت استفاده شده که امتیاز 1 نشاندهنده کمترین میزان تابآوری و امتیاز 5 نشاندهنده بیشترین میزان تابآوری است. به این ترتیب عدد 3 به عنوان میانگین نظری پاسخها در نظر گرفته شده و میانگین تابآوری به دست آمده (میانگین تجربی) با عدد 3 مقایسه میشود. آزمون تی تک نمونهای جزو آزمونهای پارامتریک است. قبل از گرفتن آزمون لازم است که نرمال بودن توزيع دادههای مربوطه مورد بررسی قرار گیرد. جهت بررسی نرمال بودن توزیع دادهها از آزمون کلموگروف- اسمیرنوف و شاپیرو- ویلک استفاده شده است. در همین خصوص نتایج آزمون نشان داد که دادههای مربوط به متغیرهای تابآوری دارای توزیع نرمالی هستند.
جدول 5- آزمون نرمالیته شاخصهای مکانی- فضایی تابآوری در مواجهه با سیلاب در شهر بابلسر
شاخص | Kolmogorov- Smirnov | Shapiro- Wilk | ||||
Statistic | Df | Sig | Statistic | Df | Sig | |
استحکام | 0.205 | 29 | 0.070 | 0.913 | 29 | 0.063 |
افزونگی | 0.151 | 29 | 0.062 | 0.965 | 29 | 0.184 |
ارتباط | 0.088 | 29 | 0.200 | 0.970 | 29 | 0.287 |
تنوع | 0.152 | 29 | 0.051 | 0.930 | 29 | 0.059 |
مدیریت بحران | 0.140 | 29 | 0.057 | 0.969 | 29 | 0.276 |
در این راستا جهت تابآوری شهر بابلسر در برابر مخاطرات طبیعی از لحاظ بعد مکانی- فضایی روی هم رفته 19 شاخص از دیدگاه خبرگان هدف مورد سنجش قرار گرفته است، که در جدول شماره 5 ارائه شده است.
جدول 6- آزمون تی تک نمونهای جهت سنجش تابآوری مکانی- فضایی شهر بابلسر در مواجهه با سیلاب
ابعاد تابآوری | تنوع | ارتباط | افزونگی | استحکام | مدیریت بحران | تابآوری مکانی- فضایی | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
آمار توصیفی | میانگین | 3.43 | 3.58 | 3.63 | 3.78 | 3.57 | 3.60 | ||
انحراف معیار | 0.87 | 0.64 | 0.86 | 0.64 | 1.10 | 0.77 | |||
آمار تحلیلی | ارزش تست = 3 | اختلاف میانگین | 0.22 | 0.16 | 0.21 | 0.16 | 0.28 | 0.19 | |
مقدار t | 1.96 | 3.62 | 2.93 | 4.85 | 2.08 | 3.09 | |||
درجه آزادی | 29 | 29 | 29 | 29 | 29 | 29 | |||
معنیداری دو دامنهای | 0.69 | 0.003 | 0.01 | 0.00 | 0.06 | 0.007 | |||
فاصله اطمینان 0.95 | کران بالا | 0.89 | 0.92 | 1.08 | 1.12 | 1.16 | 1.01 | ||
کران پایین | 0.37 - | 0.24 | 0.17 | 0.44 | 0.15 - | 0.19 | |||
یافتههای پژوهش در خصوص تابآوری نشان میدهد که بیشترین میزان میانگین 3.78 مربوط به معیار استحکام و کمترین میزان میانگین 3.43 مربوط به معیار تنوع بوده است. با توجه به میانگین ارزش بعد مکانی- فضایی تابآوری که عددی بالای میانگین نظری (میانگین نظری = 3) را نشان میدهند، میتوان گفت تابآوری شهر بابلسر از لحاظ بعد مکانی- فضایی در مواجهه با سیلاب وضعیت متوسطی دارد و نخبگان در این خصوص رضایت نسبی داشتهاند و میانگین تابآوری برابر با 3.60 است که این رقم نشان از تابآوری نسبتاً مناسب و آسیبپذیری نسبتاً پایین شهر بابلسر است. این مطالب را آزمون تی در سطح معناداری ۹۵ درصد تایید میکند، یعنی بین میانگین نظری (3) با میانگین بدست آمده (میانگین تجربی) تفاوت معناداری وجود دارد. پس میتوان گفت شهر بابلسر در برابر سیلاب، نسبتاً تابآور بوده و نیاز به بازبینی و بهبود شاخصهای تابآوری مکانی- فضایی در برابر سیلاب از ضروریات میباشد.
سنجش وضعیت سازمان فضایی شهر بابلسر در تابآوری مکانی- فضایی
جهت سنجش وضعیت سازمان فضایی شهر بابلسر در تابآوری مکانی- فضایی ابتدا اصول مرتبط با آن استخراج شدهاند که بدین شرح است: A1 = پراکندگی کاربریها؛ A2 = توجه به عناصر طبیعی؛ A3 = بهبود وضعیت شبکه معابر راه؛ A4 = توجه به شکل زمین؛ A5 = توجه به لکههای همجوار؛ A6 = وجود فضاهای سبز و باز پیرامونی؛ A7 = پراکندگی لکههای پرخطر؛ A8 = تمرکزگرایی ادارات در مرکز شهر؛ A9 = تمرکزگرایی عناصر عملکرد در مرکز و کنار رودخانه؛ A10 = تمرکزگرایی خدمات در نوار ساحلی.
در جدول شماره 7 با کمک روش AHP شاخصهای موثر بر تابآوری مکانی- فضایی در مقابله با سیلاب امتیازدهی شده است. بیشترین وزن مربوط به شاخصهای حرائم شهری، بررسی شیب، لغزش و لرزش و همچنین مقاومت سیستم راهها و پلها است.
جدول 7- امتیازدهی شاخصها بر اساس روش AHP
ردیف | علامت | شاخص ها | امتیاز |
| ردیف | علامت | شاخص ها | امتیاز |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | C1 | تنوع کاربری | 0.016 |
| 13 | C13 | تعداد خدمات اصلی شهری پشتیبان | 0.011 |
2 | C2 | تنوع فضاهای سبز و پوشش گیاهی | 0.047 | 14 | C14 | تعداد فضاهای سبز شهری | 0.056 | |
3 | C3 | تنوع وسایل حملونقل عمومی | 0.013 | 15 | C15 | تعداد فضاهای باز عمومی | 0.026 | |
4 | C4 | تنوع فضاهای شهری | 0.010 | 16 | C16 | مقاومت سیستم ساخت راهها و پلها | 0.094 | |
5 | C5 | افزایش همپیوندی فضا | 0.045 | 17 | C17 | مقاومت ابنیه ساختمانی، سازه و عمر بنا | 0.059 | |
6 | C6 | کاهش عمق فضا | 0.006 | 18 | C18 | نوع طراحی | 0.043 | |
7 | C7 | افزایش اتصال راهها | 0.018 | 19 | C19 | بررسی عناصر شهری مخاطرهآمیز مانند بناهای بلند | 0.014 | |
8 | C8 | شبکه شطرنجی راهها | 0.030 | 20 | C20 | بررسی شیب زمین، لغزش و ریزش | 0.103 | |
9 | C9 | بلوکهای شهری کوچک | 0.028 | 21 | C21 | زیرساختها | 0.039 | |
10 | C10 | دسترسیها | 0.015 | 22 | C22 | توانمندسازی جوامع محلی | 0.030 | |
11 | C11 | حرائم شهری | 0.152 | 23 | C23 | اقدامات قبل/هنگام/بعد از وقوع سیل | 0.044 | |
12 | C12 | تعداد راههای اصلی جایگزین | 0.070 | 24 | C24 | پدافند غیرعامل | 0.033 |
برای بررسی وضعیت سازمان فضایی شهر بابلسر از روش واسپاس استفاده میشود. بدین صورت که اصول استخراجی از سازمان فضایی شهر بابلسر در برابر شاخصهای تابآوری مکانی- فضایی قرار گرفته است. در گام نخست جمع وزندار هر اصول بدست آمد و سپس ضرب وزندار هر اصول بر اساس شاخصهای تابآوری بدست آمده است و در نهایت امتیاز نهایی اصول سازمان فضایی شهر بابلسر بدست آمده است. پس از ماتریس تصمیم، مطابق با جدول شماره 8، شاخصهای مثبت و منفی استاندارد شدند. به صورتی که مقادیر تابآوری شاخصهای مکانی- فضایی در شهر بابلسر در مقابل سازمان فضایی شهر بابلسر مورد بررسی قرار گرفته و مقادیر آن در ماتریس مطابق با جدول شماره 8، استاندار شده است.
جدول 8- ماتریس استاندارد شده مقادیر تابآوری شاخصهای مکانی- فضایی در سازمان فضایی شهر بابلسر
شاخص | A1 | A2 | A3 | A4 | A5 | A6 | A7 | A8 | A9 | A10 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
C1 | 0.48 | 0.4 | 0.24 | 0.08 | 0.4 | 0.416 | 0.16 | 0.192 | 0.128 | 0.096 |
C2 | 1.316 | 1.41 | 0.705 | 1.034 | 1.034 | 1.41 | 0.517 | 0.47 | 0.282 | 0.329 |
C3 | 0.351 | 0.195 | 0.325 | 0.104 | 0.26 | 0.208 | 0.169 | 0.413 | 0.078 | 0.091 |
C4 | 0.29 | 0.29 | 0.13 | 0.09 | 0.16 | 0.25 | 0.11 | 0.13 | 0.07 | 0.06 |
C5 | 1.125 | 0.63 | 1.26 | 0.495 | 0.81 | 0.9 | 0.45 | 0.72 | 0.45 | 0.45 |
C6 | 0.078 | 0.06 | 0.162 | 0.036 | 0.048 | 0.066 | 0.048 | 0.108 | 0.066 | 0.066 |
C7 | 0.432 | 0.162 | 0.522 | 0.126 | 0.126 | 0.288 | 0.162 | 0.306 | 0.216 | 0.198 |
C8 | 0.48 | 0.3 | 0.9 | 0.21 | 0.33 | 0.39 | 0.3 | 0.33 | 0.24 | 0.15 |
C9 | 0.616 | 0.308 | 0.728 | 0.168 | 0.168 | 0.448 | 0.252 | 0.346 | 0.224 | 0.14 |
C10 | 0.345 | 0.195 | 0.42 | 0.225 | 0.12 | 0.18 | 0.195 | 0.285 | 0.24 | 0.135 |
C11 | 4.104 | 4.104 | 1.976 | 2.736 | 3.344 | 3.344 | 2.888 | 3.04 | 3.8 | 3.952 |
C12 | 1.19 | 1.05 | 1.75 | 0.56 | 1.12 | 0.91 | 0.56 | 0.77 | 0.77 | 1.05 |
C13 | 0.242 | 0.11 | 0.242 | 0.077 | 0.253 | 0.209 | 0.165 | 0.132 | 0.132 | 0.121 |
C14 | 1.176 | 1.624 | 0.728 | 0.728 | 0.84 | 1.624 | 1.064 | 0.448 | 0.504 | 0.728 |
C15 | 0.52 | 0.728 | 0.312 | 0.234 | 0.416 | 0.728 | 0.52 | 0.182 | 0.234 | 0.286 |
C16 | 1.692 | 0.47 | 2.538 | 1.128 | 1.222 | 1.692 | 2.068 | 0.752 | 1.786 | 0.752 |
C17 | 0.59 | 0.472 | 1.357 | 1.298 | 0.708 | 1.003 | 1.357 | 0.472 | 1.357 | 1.357 |
C18 | 1.247 | 1.118 | 1.075 | 0.989 | 1.118 | 0.688 | 1.118 | 0.946 | 0.903 | 1.118 |
C19 | 0.266 | 0.406 | 0.196 | 0.406 | 0.154 | 0.28 | 0.112 | 0.154 | 0.35 | 0.266 |
C20 | 1.545 | 2.884 | 0.927 | 2.781 | 1.648 | 1.133 | 1.648 | 1.236 | 2.369 | 1.854 |
C21 | 0.429 | 0.507 | 0.858 | 0.975 | 0.507 | 0.468 | 0.702 | 0.858 | 1.014 | 0.858 |
C22 | 0.27 | 0.15 | 0.18 | 0.15 | 0.33 | 0.24 | 0.36 | 0.27 | 0.63 | 0.69 |
C23 | 0.22 | 0.132 | 0.308 | 0.264 | 0.396 | 0.528 | 0.352 | 1.012 | 1.144 | 1.1 |
C24 | 0.462 | 0.627 | 0.66 | 0.627 | 0.693 | 0.627 | 0.594 | 0.858 | 0.759 | 0.858 |
مجموع | 19.466 | 18.332 | 18.499 | 15.521 | 16.205 | 18.03 | 15.871 | 14.178 | 17.746 | 16.705 |
مطابق با جدول شماره 9 وضعیت نهایی اصول سازمان فضایی شهر بابلسر بر اساس شاخصهای تابآوری بدست آمده است که پراکندگی کاربریها بر اساس رویکرد تابآوری مطلوب است و همچنین در سازمان فضایی شهر به عناصر طبیعی توجه شده است. وضعیت شبکه معابر شهر و همچنین وجود فضاهای سبز و باز پیرامونی برای سازمان فضایی شهر بابلسر مطلوب ارزیابی شده است. اما از نقاط منفی سازمان فضایی شهر میتوان به عدم توجه به شکل زمین، بیتوجهی به لکههای همجوار در سازمان فضایی، عدم پراکندگی لکههای پرخطر، تمرکزگرایی ادارت در مرکز شهر، تمرکزگرایی عناصر عملکردی در مرکز و در کنار رودخانه و تمرکزگرایی خدمات در نوار ساحلی اشاره کرد.
جدول 9- وضعیت نهایی اصول سازمان فضایی شهر بابلسر بر اساس شاخصهای تابآوری
اصول سازمان فضایی شهر بابلسر | امتیاز نهایی |
|---|---|
پراکندگی کاربریها | 8.661 |
توجه به عناصر طبیعی | 8.171 |
بهبود وضعیت شبکه معابر راه | 8.406 |
توجه به شکل زمین | 7.641 |
توجه به لکههای همجوار | 7.946 |
وجود فضاهای سبز و باز پیرامونی | 8.385 |
پراکندگی لکههای پرخطر | 7.845 |
تمرکزگرایی ادارات در مرکز شهر | 7.391 |
تمرکزگرایی عناصر عملکرد در مرکز و کنار رودخانه | 8.219 |
تمرکزگرایی خدمات در نوار ساحلی | 7.928 |
بر اساس تحلیلهای صورت گرفته در پژوهش حاضر، در این قسمت لازم است جهت کاربست تابآوری مکانی- فضایی در برابر سیلابهای شهر بابلسر در ادبیات شهرسازی و جایگاه هر یک از این شاخصها تعیین گردد (جدول شماره 10).
جدول 10- وضعیت چارچوب مفهومی تابآوری مکانی- فضایی در برابر سیلابهای شهر بابلسر در ادبیات شهرسازی
شاخصهای تابآوری مکانی- فضایی | زمان فعالیت (پیش / هنگام / پس از وقوع سیل) | کاربست در ادبیات شهرسازی |
|---|---|---|
استحکام: مقاومت و پایداری پهنه شهری به لحاظ مقاومت عناصر و مؤلفههای فیزیکی شهر | فعال در پیش / هنگام / پس از وقوع سیل | گروههای ذینفوذ مانند سازمانهای شهری و نهادهای مردمی و شهروندان و استفاده از تجربیات جوامع دیگر |
افزونگی: تعدد راههای اصلی ارتباطی جایگزین، تعدد عناصر اصلی فیزیکی- عملکردی سیستم شهری و خدمات اصلی شهری پشتیبان | فعال در پیش / هنگام / پس از وقوع سیل | گروههای ذینفوذ مانند سازمانهای شهری و حکومتهای محلی، نهادهای خصوصی در زمینه برنامهریزی و طراحی شهری و استفاده از تجربیات جوامع دیگر |
ارتباط: از طریق اندازهگیری همپیوندی و میزان اتصال خیابانها | فعال در پیش / هنگام / پس از وقوع سیل | گروههای ذینفوذ مانند سازمانهای شهری و حکومتهای محلی، نهادهای خصوصی در زمینه برنامهریزی و طراحی شهری و استفاده از تجربیات جوامع دیگر |
تنوع: توزیع فضایی محورها و مراکز اصلی عملکردی در نواحی شهری و سطح شهر و تنوع پهنههای عملکردی شهری | فعال در پیش / هنگام / پس از وقوع سیل | گروههای ذینفوذ مانند سازمانهای شهری و حکومتهای محلی، نهادهای خصوصی در زمینه برنامهریزی و طراحی شهری و استفاده از تجربیات جوامع دیگر |
مدیریت بحران: توانمندسازی جوامع | فعال در پیش / هنگام / پس از وقوع سیل | گروههای ذینفوذ مانند سازمانهای شهری و نهادهای مردمی و شهروندان و استفاده از تجربیات جوامع دیگر |
نتیجهگیری
نتایج مطالعاتی که کرمی و همکاران (1401) در پژوهش خود ابعاد اقتصادی، کالبدی، نهادی، اجتماعی و محیطی تابآوری را در روستاهای دهستان میدان چای بررسی کردهاند؛ نشان داده است که پژوهش آنها به بررسی ابعاد اقتصادی، کالبدی، نهادی، اجتماعی و محیطی در روستاهای دهستان میدان چای پرداخته است که از این حیث همراستا با پژوهش حاضر میباشد و نتایج این پژوهش را مورد تأیید قرار داده است. صالحی و همکارن (1401) نیز در پژوهشی دیگر میزان تابآوری مناطق 1 و 3 شهر اصفهان در برابر سیلاب را مورد سنجش و بررسی قرار دادند که به لحاظ روش و موضوع پژوهش همراستا با پژوهش حاضر بوده و نتایج پژوهش حاضر را مورد تأیید قرار میدهد. ناهید و همکاران (1400) در پژوهش خود در منطقه 4 تهران، به سنجش و و ارزیابی میزان تابآوری مناطق شهری در برابر سیلابهای شهری پرداختند و نشان دادند که ناحیه 5 از منطقه 4 تهران مطلوبترین ناحیه و ناحیه 1 و 8 از منطقه 4، نامطلوبترین نواحی از لحاظ تابآوری در برابر سیلاب شهری است که این پژوهش نیز از حیث موضوع همراستا با پژوهش حاضر میباشد. در نهایت رانا و همکاران (2021) در پژوهش خود توصیههایی را بر اساس فوریت، پیچیدگی و تأثیر نسبی برای کمک به موسسات در تصمیمگیری آگاهانه برای بهبود تابآوری جامعه در برابر سیل پیشنهاد دادند که در پژوهش حاضر نیز به جهت ارائه الگو در راستای سنجش میزان تابآوری و بررسی میزان آن در سطوح کم، متوسط و زیاد، راهکارهای کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت ارائه شده است که نتایج پژوهش حاضر همراستا با پژوهش رانا و همکاران بوده است. با توجه به بررسی مطالعات پیشین، مشخص شده است که نتایج مطالعات با نتایج پژوهش حاضر همراستا بوده و نتایج پژوهش فوق از نظر محققان پیشین، مورد تأیید قرار گرفته است.
نتایج این پژوهش نشان داده است که در میان شاخصهای تابآوری مکانی- فضایی، بیشترین میزان میانگین 3.78 مربوط به معیار استحکام و کمترین میزان میانگین 3.43 مربوط به معیار تنوع بوده است که نشان داده است میان میانگین نظری (3) با میانگین بدست آمده (میانگین تجربی) تفاوت معناداری وجود دارد. پس میتوان گفت شهر بابلسر در برابر سیلاب، نسبتاً تابآور بوده و لازم است شاخصهای تابآوری مکانی- فضایی در برابر سیلاب مورد بازبینی قرار گیرند و بهبود یابند. همچنین نتایج حاصل از سنجش وضعیت سازمان فضایی شهر بابلسر در تابآوری مکانی- فضایی مشخص کرده است که پراکندگی کاربریها با امتیاز 8.661 در شهر بابلسر، مطابق با رویکرد تابآوری در حد مطلوب واقع شده و توجه به عناصر طبیعی با امتیاز 8.171 نیز نشاندهنده آن میباشد که در سازمان فضایی شهر بابلسر، به عناصر طبیعی توجه شده است. از طرفی بهبود وضعیت شبکه معابر و راهها با امتیاز 8.406 و تمرکزگرایی عناصر عملکردی در کنار رودخانه با امتیاز 8.219 نشان دادهاند که وضعیت این شاخصها در شهر بابلسر مطلوب بوده و در مقابل مواردی مانند عدم توجه به شکل زمین، بیتوجهی به لکههای همجوار در سازمان فضایی، عدم پراکندگی لکههای پرخطر، تمرکزگرایی ادارت در مرکز شهر، تمرکزگرایی عناصر عملکردی در مرکز و در کنار رودخانه و تمرکزگرایی خدمات در نوار ساحلی، از نقاط منفی است که در سازمان فضایی شهر بابلسر بدانها توجه کافی نشده است.
مسلماً نمیتوان منکر نقش دولت در بخش برنامهریزی و سیاستگذاری شد. در این میان آنچه حائز اهمیت است وجود شفافیت در برنامهها و سیاستها، قدرت لازم در اجرای آنها و یکپارچگی در بخشهای مختلف تصمیمگیری و سیاستگذاری است. در وهله بعد لازم است شهر از منابع و زیرساختهای لازم در جهت برخورد با مشکلات برخوردار باشد و در این میان رسیدگی سریع به مشکلات از اهمیت بسزایی برخوردار است. گام بعدی فراهم کردن مقدمات برای مقابله با مخاطرات طبیعی از جمله سیلاب است که امروزه یکی از ارکان آن تابآوری بالای شهری است که این پژوهش به آن دست یافته است. این پژوهش با استفاده از سنجههای مختلف، به شاخصهای انتخابی جهت سنجش میزان تابآوری مکانی- فضایی در خصوص سیلاب پرداخته است و با توجه به اینکه ظرفیت شهر بیشتر از حد مجاز باشد یا نباشد، شهر بابلسر در سطح تابآوری بالا یا پایین قرار میگیرد. بررسی هر کدام از شاخصها و معیارها به ارزیابی میزان تابآوری مکانی- فضایی شهر بابلسر در برابر سیلاب می انجامد و در پی آن مشخص میگردد که شهر بابلسر تا چه میزان تابآور میباشد؟ اگر تابآوری شهر بابلسر مناسب باشد، فرآیندی ایجاد میشود که وضع موجود حفظ گردد و اگر شهر از لحاظ تابآوری دچار نقصان باشد، لازم است که شاخصها و معیارها دوباره بازنگری، اصلاح و تقویت گردند که این مجدد نیاز به بررسی مجدد و جدی در رابطه با شاخصها و سنجهها دارد. بعد از تقویت، بهبود و بازنگری، چرخه دوباره تکرار شده تا جایی که تابآوری بابلسر حاصل گردد. در شکل شماره 5 الگوی تابآوری مکانی- فضایی در مقابله با سیلاب و تجلی آن در کالبد شهر بابلسر ارائه شده است. همانطور که در شکل شماره 5 مشخص شده است، شاخصهای مرتبط با هر یک از معیارهای تنوع، ارتباط، افزونگی، استحکام و مدیریت بحران توسط تیم متخصصان و کارشناسان در شهر بابلسر مورد سنجش قرار میگیرد، اگر در پی بررسیها مشخص گردد که میزان تابآوری از حیث هر معیار و شاخص کم باشد، برای سطح تابآوری کم، برنامهها و راهکارهای کوتاهمدت در نظر گرفته میشود. اگر میزان تابآوری در حد متوسط باشد، راهکارهای میانمدت ارائه شده و در نهایت در پی تابآوری زیاد، برنامهها، راهکارها و اقدامات بلندمدت برای هر بخش تعریف خواهد شد.
شکل 5- الگوی تاب آوری مکانی- فضایی در مقابله با سیلاب و تجلی آن در کالبد شهر بابلسر
بر اساس شکل شماره 5 که دربرگیرنده الگوی تابآوری مکانی- فضایی در مقابله با سیلاب و تجلی آن در کالبد شهر بابلسر است، پیشنهاداتی را میتوان در نظر گرفت که در جدول شماره 11 ارائه شده است:
جدول 11- پیشنهادهای پژوهش جهت ارتقاء تابآوری مکانی- فضایی در مقابله با سیلاب و تجلی آن در کالبد شهر بابلسر
معیار | میزان تابآوری | راهکار | اقدام |
تنوع | کم | کوتاهمدت | جانمایی و توزیع عادلانه فضاهای سبز هر چند کوچک در نقاط مختلف شهر بابلسر |
ایجاد فضاهای شهری ایمن در نقاط مختلف شهر با توزیع یکسان | |||
قراردهی ایستگاههای حملونقل عمومی در نقاط مختلف شهر بابلسر به خصوص در مناطق خطرپذیر | |||
ارتباط | متوسط | میانمدت | تعیین حریم رودخانه بابلرود و پاکسازی آن از مستحدثات |
افزونگی | متوسط | میانمدت | قراردهی ایستگاههای متعدد امدادرسان در مناطق خطرپذیر شهر بابلسر |
ساماندهی زیرساختهای ارتباطی در معابر جمعوپخشکننده شهر بابلسر از جمله خیابانهای شریفی، پاسداران و شریعتی | |||
استحکام | زیاد | بلندمدت | برنامهریزی برای تخلیه، شناسایی و تجهیز مکانهای امن جهت اسکان در زمان وقوع سیل |
پلهای بابلسر باید مورد بررسی قرار گیرند که آبگذری آنها در زمان وقوع بارندگی و سیل تا چه حد میباشد. | |||
برای مسیرهای پرخطر در شهر از جمله در حاشیه رودخانه بابلرود، پلها و در کنار ساختمانهای قدیمی و دارای مقاومت کم در بابلسر مانند ساختمان هواشناسی، شهرداری، ساختمانهای قدیمی اطراف میدان گل و میدان شهربانی، راههای اضطراری و فرار تعبیه شده و این ساختمانها تا حد امکان مقاومسازی شوند. | |||
مدیریت بحران | متوسط | میانمدت | برای نقاط خطرپذیر شهر نقشه تهیه گردد تا بیشترین توجه و تمهیدات برای این مناطق در نظر گرفته شود. |
در زمان بحران لازم است اطلاعرسانی شود تا شهروندان از نقاط خطرپذیر دور شوند. | |||
برگزاری کلاسهای آموزشی جهت اطلاعرسانی به شهروندان و آموزش کمکهای اولیه قبل از بحران، در زمان بحران و پس از آن |
منابع
اسلاملو، محمدصابر و منوچهر طبیبیان و مهتا میرمقتدایی (1400) تدوین چارچوب مفهومی تابآوری شهری به منظور ارائه کاربست آن در ادبیات شهرسازی از طریق تحلیل مضمون متون، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال دوازدهم، شماره چهلوپنجم، صص 71-83.
افشارمنش، حمیده و زهرا حجازیزاده و بهلول علیجانی (1400) آیندهپژوهی بحران افزایش دمای سطح زمین و کاهش آسایش اقلیمی شهروندان در کلانشهر تهران، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیستویکم، شماره 61، صص 1-16.
بابایی، بتول و امین محمدی استاد کلایه و مرتضی سیدیان و عبدالسعید توماج (1399) نقش رویکرد مدیریت سیلاب بر تابآوری جوامع محلی، مطالعه موردی: روستاهای سیلزده حوضه آبخیر گرگانرود، مجله آمایش جغرافیایی فضا، فصلنامه علمی- پژوهشی دانشگاه گلستان، سال دهم، شماره مسلسل سیوششم، صص 63-76.
بدری، سید علی و مهدی رمضانزاده لسبویی و علی عسگری و مجتبی قدیری معصوم و محمد سلمانی (1392) نقش مدیریت محلی در ارتقای تابآوری مکانی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب؛ مطالعه موردی: دو حوزه چشمه کیله شهرستان تنکابن و سردآبرود کلاردشت، مدیریت بحران، دوره 2، شماره 3، صص 37-48.
درستکار، احسان و رقیه ودایع خیری (1399) واکاوی سازمان فضایی منطقهای و پایداری محیطی در نظام شکلگیری فضا، نشریه علوم جغرافیایی، شماره 32، صص 45-53.
رضایی، محمدرضا و محمدحسین سرائی و امیر بسطامینیا (1395) تحلیل مفهوم تابآوری در سوانح طبیعی؛ تبیین و تحلیل مفهوم «تابآوری» شاخصها و چارچوبهای آن در سوانح طبیعی، فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران، دوره ششم، شماره اول، صص 32-46.
روحی، بیتا و مهناز میرزا ابراهیم طهرانی و علیرضا استعلاجی و محمدرضا فرزاد بهتاش (1400) تابآوری ساختمانهای مهم شهر همدان در برابر سیلاب با استفاده از مدلسازی معادلات ساختاری لیزرل، مدیریت مخاطرات محیطی، دوره 8، شماره 3، صص 207-228.
زیاری، کرامتاله و صالح اسدی و طاها ربانی، و محمد مولائی قلیچی (1392) ارزیابی ساختار فضایی و تدوین راهبردهای توسعه شهری؛ شهر جدید پردیس، نشریه پژوهشهای جغرافیای انسانی (پژوهشهای جغرافیایی)، دوره 45، شماره 4، صص 1-28.
سلطانیفرد، هادی و حسین حاتمینژاد و مصطفی عباسزادگان و احمد پوراحمد (1392) تحلیل دگرگونی ساختار کالبدی- فضایی شهر ایرانی- اسلامی؛ مطالعه موردی: شهر سبزوار، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره چهاردهم، صص 13-21.
سواری، مسلم و بهمن خسرویپور (1397) تحلیل آثار تابآوری بر سرزندگی خانوارهای روستایی در شرایط خشکسالی در شهرستان دیواندره، فصلنامه برنامهریزی فضایی (جغرافیا)، دوره 8، شماره 3، صص 19-40.
صالحی، حسین و امیر گندمکار و احمد خادمالحسینی و علیرضا عباسی (1401) ارزیابی مشکلات و افزایش تابآوری مادیهای شهر اصفهان در برابر سیلابهای شهری؛ مطالعه موردی: مناطق 1 و 3، نشریه جغرافیا و پایداری محیط، انتشار آنلاین.
عبادالهزاده ملکی، شهرام و نسیم خانلو و کرامتالله زیاری و وحید شالی امینی (1396) سنجش و ارزیابی تابآوری اجتماعی جهت مقابله با بحرانهای طبیعی؛ مطالعه موردی: زلزله در محلات تاریخی شهر اردبیل، مدیریت شهری، شماره 48، صص 263-280.
قرایی، فریبا و محمدرضا مثنوی و مونا حاجی بنده (1396) بسط شاخصهای کلیدی سنجش تابآوری مکانی- فضایی شهری؛ مرور فشرده ادبیات نظری، باغ نظر، سال چهاردهم، شماره 57، صص 19-32.
کرمی، فریبا و مریم بیاتی خطیبی و نرگس رستمی همای علیا (1401) بررسی تابآوری نواحی روستایی پیراشهری در برابر سیلاب (مطالعه موردی: برخی روستاهای دهستان میدان چای)، نشریه جغرافیا و برنامهریزی، انتشار آنلاین از تاریخ 06 اردیبهشت 1401.
متکی، زهیر و فاطمه موقر (1398) چارچوب نظری برای تابآوری مکانی در مواجهه با سانحه؛ نمونه موردی: سیل 1366 تجریش، دوفصلنامه علمی و پژوهشی مدیریت بحران، شماره شانزدهم، صص 61-75.
ناهید، مصطفی و محمدرضا زندمقدم و زینب کرکهآبادی (1400) سنجش و ارزیابی میزان تابآوری مناطق شهری در برابر سیلابهای شهری (مطالعه موردی: منطقه 4 تهران)، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره 74، شماره 1، صص 189-205.
Abdulkareem, M. & Elkadi, H. (2018) From engineering to evolutionary, an overarching approach in identifying the resilience of urban design to flood", International Journal of Disaster Risk Reduction, 791: 2-30.
Adeniyi, O., Perera, S. and Ginige, K. (2018) Built environment flood resilience capability maturity model, Procedia Engineering 212 (2018) 776–783, Available online at www.sciencedirect.com
Allen, C.R., Birge, H.E., Bartelt-Hunt, S., Bevans, R.A., Burnett, J.L., Cosens, B.A. and Uden, D.R. (2016) Avoiding decline: Fostering resilience and sustainability in midsize cities. Sustainability (Switzerland), 8(9). doi: 10.3390/su8090844
Antronico, L., De Pascale, F., Coscarelli, R., & Gullà, G., (2020) Landslide risk perception, social vulnerability and community resilience: The case study of Maierato (Calabria, southern Italy), International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 46, No. 2, pp.1015-1029. http://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2020.101529
Bertilsson, L., Wiklund, K., de Moura Tebaldi, I., Rezende, O.M., Veról, A.P. and Miguez, M.G. (2018) Urban flood resilience- a multi-criteria index to integrate flood resilience into urban planning, Journal of Hydrology. 573 (76): 970-982.
Boxer, P. & Sloan-Power, E. (2013) Coping with Violence a Comprehensive Framework and Implications for Understanding Resilience. Trauma, Violence, & Abuse, 14, 209-221. Retrieved from: http://tva.sagepub.com/content/early/2013/05/06/1524838013487806.abstract
Cutter, S., Burton, Ch. and Emrich, Ch., (2010) Disaster resilience indicators for benchmarking baseline conditions. Journal of Homeland Security and Emergency Management, 7 (1):1-22.
Dhar, T. K. and L. Khirfan (2017) A multi-scale and multi-dimensional framework for enhancing the resilience of urban form to climate change. Urban Climate 19: p 72-91
Ek, K., Goytia, S. Pettersson, M. and Spegel, E. (2016) Analysing and evaluating flood risk governance in Sweden- Adaptation to Climate Change?, STAR-FLOOD Consortium, Utrecht, The Netherlands. [online] URL: http://www.starflood.eu/documents /2016/03/wp3-sw-final-webversion.pdf
Folke, C., Carpenter, S., Walker, B., Scheffer, M., Terry. Ch. and Rockstrom. J. (2010), Resilience thinking: integrating resilience, adaptability and transformability. Ecology and Society, 15(4): 1-9.
González-Riancho, P., Gerkensmeier, B., M.W. Ratter, B., González, M., & Medina, R. (2016). (2015). Storm surge risk perception and resilience: A pilot study in the German North Sea coast, Ocean & Coastal Management, Vol. 112, pp. 44-60.
Hegger, D.L.T., Driessen, P.P.J. Dieperink, C., Wiering, M., Raadgever, G.T. & Van Rijswick, H.F.M.W. (2014) Assessing stability and dynamics in flood risk governance: an empirically illustrated research approach. Water Resources Management 28:4127-4142.
Kaufmann, M., W. van Doorn-Hoekveld, H.K. Gilissen, & van Rijswick, M. (2016) Analysing and evaluating flood risk governance in the Netherlands. Drowning in safety?. STAR-FLOOD Consortium, Utrecht, The Netherlands.
Liao, K. H. (2014) From flood control to flood adaptation: a case study on the lower green river valley and the city of Kent in King County, Washington. Natural Hazards, 71 (1): 723-750.
Madsen, W., & O’Mullan, C., (2016) Perceptions of Community Resilience after Natural Disaster in a Rural Australian Town. Journal of Community Psychology, Vol. 44, No. 3, pp. 277-292.
Pelling, M., (2003) The vulnerability of cities, natural disasters and social resilience, earth scan publication, London, UK, ISBN 1-85383-830-6 (pbk.) ISBN 1-85383-829-2 (hardback), pp. 3-203.
Rana, Irfan Ahmad. Bhatti, Saad Saleem. Jamshed, Ali. Ahmad, Shakil (2021) An approach to understanding the intrinsic complexity of resilience against floods: Evidences from three urban communities of Pakistan, International Journal of Disaster Risk Reduction, Volume 63, September 2021, 102442.
Ridzuan, A.A., Oktari, R.S., Zainol, N.A.M., Abdullah, H., Liaw, J.O.H., Mohaiyadin, N.M.H., & Mardzuki, K., (2018). Community resilience elements and community risk perception at Banda Aceh province, Aceh, Indonesia, International Conference on Disaster Management (2018) 14 Nowember, Matec Web of Conferences, Vol (229) 1-7. doi.org/10.1051/matecconf/201822901005
Townend, I.H., French, J.R., Nicholls, R.J., Brown S., Carpenter, S., Haigh, I.D., Hill, C.T., Lazarus, E., Penning-Rowsell, E.C., Thompson, C.E.L., & Tompkins, E.L., (2021). Operationalising coastal resilience to flood and erosion hazard: A demonstration for England. Science of the Total Environment, 783 (2021) 14688, pp. 1-16. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2021.146880
Ungar, M., (2019). Designing resilience research: Using multiple methods to investigate risk exposure, promotive and protective processes and contextually relevant outcomes for children and youth. Child Abuse & Neglect, Vol. 96, 104098, pp. 1- 8.
Zhou, H., Wang, J., Wan, J. & Jia, H. (2014) Resilience to natural hazards: a geographic perspective. Nat. Hazards, 31 (1): 21-41.
[1] مقاله حاضر برگرفته از بخشی از رساله دکتری الهام رضائیان کلهبستی با عنوان «تبیین شاخصهای تاب آوری مکانی- فضایی در مقابله با سیلاب و تجلی آن در کالبد شهر؛ نمونه مورد مطالعه: شهر بابلسر» است که با راهنمایی حسین کلانتری خلیلآباد و مشاوره مریم رزقی در گروه شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد آیت الله آملی انجام یافته است.
[2] * دانشجوی دوره دکتری شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد آیت الله آملی، آمل، ایران Rezaian10@yahoo.com
[3] ** نویسنده مسئول: استاد جهاد دانشگاهی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد آیت الله آملی، آمل، ایران H_kalantari2005@yahoo.com
[4] *** مربی، گروه شهرسازی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد آیت الله آملی، آمل، ایران rezghi.maryam@yahoo.com
[5] . DROP (Disaster Resilience of Place)
[6] . Natural Systems
[7] . Social Systems
[8] . Built Environment
[9] . Benchmarking Baseline Conditions
[10] . Loss-response of Location (DRLRL)
[11] . Relief
[12] . Loss Potential