تدوین اصول طراحی فضاهای بازی کودکان در مقیاس محله با تأکید بر احیای بازیهای بومی ایرانی؛ مطالعه موردی: محله باغ فیض شهر تهران
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
مجید خرمشاد
1
(دانشجو دکتری شهرسازی دانشکده هنر و معماری دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران)
سیدعلی صفوی
2
(استادیار گروه شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران)
کلید واژه: کودک, بازی, فضای بازی, محله,
چکیده مقاله :
بر پایه دیدگاههای امروز جوامع علمی، بازی برای کودک صرفاً جنبه تفریح و سرگرمی نداشته و در حقیقت، بازی، زندگی کودک بوده و او توانمندیها و مهارت‌های مورد نیاز زندگی آینده خود را از این راه کسب کرده و پرورش میدهد. از این‌رو توجه به طراحی علمی فضاهای بازی کودکان، به‌ویژه در سطح محله که به نوعی اولین و اصلیترین بستر زندگی اجتماعی کودکان است، اهمیت بسیار بالایی دارد. پژوهش حاضر با دو هدف اصلی صورت گرفته است: 1) استخراج اصول طراحی شهری به منظور ارتقای کیفیت فضاهای بازی برای کودکان و نوجوانان در سطح محله 2) برداشتن گامی به پیش، برای احیای بازیهای بومی ایرانی به وسیله طراحی فضاهای بازی متناسب در سطح محلات شهری. روش تحقیق این پژوهش کیفی و مبتنی بر روش «فراتحلیل کیفی یا فراترکیب» بوده و در ادامه به منظور تحلیل ساختارمند نمونه موردی انتخاب شده، از روش تحلیلی «سوآت» بهره گرفته شده است. بر اساس یافتههای این پژوهش، کیفیتهای متنوعی برای موفقیت و پاسخگویی تام و تمام یک فضای بازی، دارای اهمیت هستند. ایمنی و امنیت به عنوان توقعات اصلی والدین از فضای بازی، در کنار جذابیت به عنوان کیفیت اصلی مد نظر کودکان، نقش اصلی را در موفقیت یک فضای بازی ایفا مینماید. جذابیتی که هسته اصلی آن تنوع عملکردی است. تنوعی که فقدان آن در فضاهای بازی محلهای سبب جذب بیش از پیش کودکان به بازیهای رایانهای، کوتاه شدن بازه زمانی حضور کودکان در این فضاها و حضورپذیری پایین دورههای مختلف سنی کودکان شده است. در این میان، با بهرهگیری از ظرفیت بازیهای بومی ایرانی به عنوان یک میراث ناملموس تاریخی- فرهنگی ارزشمند، با توجه به تمرکزی که بر بازیهای گروهی و جمعی دارند، غنای فرهنگی- اجتماعی فضاهای بازی افزایش خواهد یافت و گامی بزرگ در راستای بر طرف کردن فردگرایی ایرانیان برداشته خواهد شد.
Based on today’s scientists point of view, playing is not only a joy for children but also their life. He will gain and improve his needed future life skills by playing .hence it is important to pay extra attention to children’s playgrounds especially in scale of a muhallah which is their main social life base ground. This project has two main goals: 1) to find urban designing basics in order to improve quality of children and juveniles play grounds in scale of muhallah area. 2) some steps forward to revive domestic persian games by providing proper places for muhallah. in the beginning of this project the method of study was based on “quality meta analysis “ and in the following SWAT analysis method was chosen in order to make structured analysis of case studies. According to results of this study ,there are bunch of factors that matter to be able to meet all the requirements. Safety and security are the very first thing parents ask beside that a play grounds should be interesting for kids too. The key to make a play ground interesting is to meet variety. Absence of diversity is the main reason children focus on computer games and stay less in the play fields and fewer age groups get involved .in the mean while using persian games ,as an intangible heritage of our culture and history can insert a little bit of culture to games atmosphere and reduce Individualism, as our culture propunds social activities a lot.
ابراهیمی، حمیدرضا؛ سعیدی رضوانی، نوید و معانی منجیلی، آرزو (1390)، «تدوین اصول طراحی فضاهای بازی کودکان با تأکید بر گروه سنی 5 تا 12 سال؛ مطالعه موردی: رشت»، فصلنامه علمی- پژوهشی باغ نظر، شماره 19، اسفند، ص 42- 31.
اسدی محل چالی، مسعود و الفت، میلاد (1394)، ملاحظات روان شناسانه در طراحی محیطی؛ در راستای پاسخگویی به گروه های کم توان: کودکان، معلولان و سالمندان، انتشارات آرمانشهر، تهران.
ایزانلو، بلال و حبیبی، مجتبی (1390). «کاربرد فراتحلیل در تحقیقات علوم اجتماعی و رفتاری، مروری بر مزایا، تنگناها و روش شناسی»، دو فصلنامه تحقیق علوم رفتاری، شماره 17، فروردین، ص 79-70.
بهروزفر، فریبرز (1380)، مبانی طراحی فضاهای باز نواحی مسکونی در تناسب با شرایط جسمی و روانی کودکان، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، تهران.
پورجعفر، محمدرضا و پورجعفر، علی (1391)، «الگوی پیشنهادی محله، با مرکزیت مسجد و فضاهای عمومی مورد نیاز در شهر ایرانی- اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 10، زمستان، ص 24- 15.
پورجعفر، محمدرضا؛ انصاری، مجتبی؛ محمودی نژاد، هادی و علی زاده، حمید (1389)، «بررسی تحلیل چگونگی برانگیزش آفرینشگری کودکان در طراحی فضاها و محوطه‌های شهری با تأکید بر رابطه «خلاقیت» و «طراحی کالبدی» فضاهای بازی کودکان»، دو فصلنامه مدیریت شهری، شماره 25، بهار و تابستان، ص 82-63.
خزاعی، سهیلا و خزاعی، سعید (1392)، بازی و رشد و تکامل کودک من، چاپ اول، انتشارات ارجمند، تهران.
دانایی فرد، حسن (1389)، استراتژی های نظریه پردازی. انتشارات سمت، تهران.
دل آلامو، مارتا روخالس (1391)، طراحی زمین بازی، ترجمه لیلا پهلوان زاده، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان اصفهان، اصفهان.
رفیعی، امیررضا و فرزاد بهتاش، محمدرضا (1392)، بررسی وضعیت مناسب سازی فضاهای شهری برای کودکان، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، قابل دسترس در: http://region10.tehran.ir/Default.aspx?tabid=356 [Accessed 12 farvardin 1388].
شیعه، اسماعیل (1391)، آماده سازی شهر برای کودکان، چاپ سوم، مؤسسه نشر شهر، تهران.
شوکتی احمدآباد، مصطفی و حسنی، پرخیده (1385). «فراتحلیل چیست؟»، فصلنامه علمی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، شماره 12، پاییز و زمستان، ص 21- 15.
فرحمند، مرتضی (1391)، «ایمنی در زمین بازی»، ماهنامه بازی و اسباب بازی، شماره 17، بهمن، ص 45- 42.
قزل ایاغ، ثریا (1392)، راهنمای بازی های ایران، چاپ دوم، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران.
کربلایی حسینی غیاثوند، ابوالفضل و سهیلی، جمال الدین (1392)، «بررسی ویژگی های شهر دوست داشتنی از نگاه کودکان؛ مطالعه موردی: منطقه 2 شهرداری قزوین»، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات شهری، شماره 9، زمستان، ص 68- 59.
کوپر، کارول؛ هالسی، کلیر؛ لورنت، سو و سالیوان، کارن (1393)، رفتار با کودکان و نوجوانان، ترجمه سیاوش جمال فر، چاپ دوم، نشر روان، تهران.
گالاهو، دیوید و اُزمون، جان سی (1393)، درک رشد حرکتی در دوران مختلف زندگی، ترجمه رسول حمایت‌طلب و فولادیان، جواد و فارسی، علیرضا و موحدی، احمدرضا، چاپ دوم، انتشارات علم و حرکت، تهران.
مظفر، فرهنگ؛ عظمتی، حمیدرضا و باقری، محمد (1385)، «طراحی بوستان های شهری و رشد خلاقیت کودکان»، مجله فناوری و آموزش، شماره 2، زمستان، ص 85- 75.
مهجور، سیامک رضا (1392)، روان شناسی بازی، چاپ اول، نشر ویرایش، تهران.
ناطق پور، محمدجواد و فیروزآبادی، سید احمد (1385). «شکل گیری سرمایه اجتماعی و فراتحلیل عوامل مؤثر بر آن»، مطالعات جامعه شناختی، شماره 28، آذر، ص 190-160.
ودادهیر، ابوعلی (1389)، «فراترکیب نتایج واکاوی های کیفی و مطالعات فرهنگی: واقعیت یا توهم»، فصلنامه برگ فرهنگ، شماره 22، پاییز و زمستان، ص 45- 24.
هیوز، فرگاس پیتر (1393)، روان شناسی بازی؛ کودکان، بازی و رشد، ترجمه کامران گنجی، انتشارات رشد، تهران.
Green Hearts Institute for Nature in Childhood, (2009), Design Principles for Nature Play Spaces in Nature Centers and Other Natural Areas [online], Available from:http://www.greenheartsinc.org/uploads/Green_Hearts_Design_Principles_for_Nature_Play_Spaces.pdf [Accessed 7 May 2013]
Hamarstrom, Jeffrey C. (2012), Perceptions of Naturalized Playgrounds: A Qualitative Study, Master of Landscape Architecture, Utah State University.
Hendricks, B. (2011), Designing for Play, farnham: ashgate publishing limited
Parsons, A. (2011), Young Children and Nature: Outdoor Play and Development, Experiences Fostering Environmental Consciousness, And the Implications on Playground Design, Master of Landscape Architecture In Landscape Architecture, faculty of the Virginia Polytechnic Institute and State University.
Shackell, A and others. (2008), Design for Play: A guide to creating successful play spaces, londen.
Tovey, H. (2007), Playing Outdoors: Spaces and Places, Risk and Challenge, McGraw Open University Press.
URL1: http://tishineh.com
تدوین اصول طراحی فضاهای بازی کودکان در مقیاس محله با تأکید بر احیاء بازیهای بومی ایرانی
مطالعه موردی: محله باغفیض شهر تهران
مجید خرمشاد1 Majid Khoramshad
سید علی صفوی*2 Sayed Ali Safavi
چکیده
بر پایه دیدگاههای امروز جوامع علمی، بازی برای کودک صرفاً جنبه تفریح و سرگرمی نداشته و در حقیقت، بازی، زندگی کودک بوده و او توانمندیها و مهارتها مورد نیاز زندگی آینده خود را از این راه کسب و پرورش میدهد. از این رو توجه به طراحی علمی فضاهای بازی کودکان به ویژه در سطح محله که به نوعی اولین و اصلیترین بستر زندگی اجتماعی کودکان میباشد، از درجه اهمیت بسیار بالایی برخوردار میباشد. پژوهش حاضر با دو هدف اصلی صورت گرفته است: 1) استخراج اصول طراحی شهری جهت ارتقاء کیفیت فضاهای بازی برای کودکان و نوجوانان در سطح محله و 2) برداشتن گامی به پیش، جهت احیای بازیهای بومی ایرانی به وسیله طراحی فضاهای بازی متناسب در سطح محلات شهری. روش تحقیق این پژوهش کیفی و مبتنی بر روش «فراتحلیل کیفی یا فراترکیب» بوده و در ادامه به منظور تحلیل ساختارمند نمونه موردی انتخاب شده، از روش تحلیلی «سوآت» بهره گرفته شده است. براساس یافتههای این پژوهش، کیفیتهای متنوعی برای موفقیت و پاسخگویی تام و تمام یک فضای بازی دارای اهمیت هستند. ایمنی و امنیت به عنوان توقعات اصلی والدین از فضای بازی، در کنار جذابیت به عنوان کیفیت اصلی مد نظر کودکان، نقش اصلی را در موفقیت یک فضای بازی ایفا مینماید. جذابیتی که هسته اصلی آن تنوع عملکردی است. تنوعی که فقدان آن در فضاهای بازی محلهای سبب جذب بیش از پیش کودکان به بازیهای رایانهای، کوتاه شدن بازه زمانی حضور کودکان در این فضاها و حضورپذیری پایین دورههای مختلف سنی کودکان شده است. در این میان، بهرهگیری از ظرفیت بازیهای بومی ایرانی به عنوان یک میراث ناملموس تاریخی- فرهنگی ارزشمند، با توجه به تمرکزی که بر بازیهای گروهی و جمعی در آنها وجود دارد، غنای فرهنگی- اجتماعی فضاهای بازی را افزایش داده و گامی بزرگ در جهت بر طرف کردن فردگرایی ایرانیان برداشته خواهد شد.
واژگان کلیدی
کودک، بازی، فضای بازی، محله
مقدمه
شکلگیری ساختارهای شهری بر پایه حرکت سواره حتی در کوچههای محلات مسکونی، ظهور ساختارهای آموزشی متکی بر ساعات طولانی حضور کودکان در مدارس، پیدایش واحدهای آپارتمانی مسکونی و به دنبال آن کوچک شدن حیاط منازل، از هم گسیختگی روابط همسایگی و پیوندهای اجتماعی مستحکم در محلات، ناامنیهای اجتماعی و نگرانی والدین از حضور فرزندان در فضاهای شهری، کاهش تعداد اعضاء خانواده، ابداع انواع وسایل بازی الکترونیکی جذاب و غرق شدن کودکان در فضاهای مجازی متنوع، عدم جذابیت فضاهای بازی شهری، همه و همه دست به دست هم دادند تا کودکان و نوجوانان عصر مدرن بیش از پیش از فضاهای شهری به صورت عام و فضاهای بازی به صورت خاص فاصله گرفته، ارتباطات اجتماعی آنها به حداقل رسیده، تحرکات جسمی آنها کاهش ملموسی یافته و از تجربیات مختلفی که کودکان در دهههای گذشته از آنها بهرهمند بودهاند محروم گردند. تجاربی همچون، بازی در حیاط خانه و کوچههای محلات مسکونی، حضور آزادانه پیاده و یا با دوچرخه در فضای محله، لذت بازی با طبیعت، تجربه اکتشاف و ماجراجویی در فضاهای پیرامونی خانه، لذت بازی کردن با کودکان هم محلهای، امکان برگزاری مسابقات خود جوش مبتنی بر بازیهای بومی و یا ورزشهای گروهی، امکان بروز تواناییهای جسمی و روانی، تجربه حل کردن چالشهای اجتماعی به وجود آمده در بازیهای گروهی و غیره.
از سوی دیگر کودکان از بازی بیشتر از هر فعالیت دیگری لذت میبرند (کربلایی حسینی غیاثوند، 1392: 67)، ولی لذت تنها افزوده بازی به کودکان نیست. با بازی کردن، تواناییهای گوناگون جسمی، ذهنی، عاطفی، ادراکی، اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی کودک به مرور زمان پرورش یافته و به بلوغ خود می‌رسد. از همین روست که گفته میشود: «اگر برای بازی کودکان سرمایه‌گذاری نکنیم، آنگاه بیشتر از آن، باید در بیمارستانها و زندانها سرمایه‌گذاری کنیم، چرا که بروز بیماری‌های جسمی و روانی و همچنین رفتارهای پرخاشگرانه و خشن، شدت خواهد گرفت» (خزاعی، 1392 : 60).
با توجه به مطالب پیشگفته، سؤالات اصلی پژوهش حاضر موارد ذیل میباشد:
1) اصول و معیارهای طراحی فضایهای بازی کودکان در مقیاس محله چه میباشد؟
2) فضای لازم برای شکلگیری بازیهای بومی ایرانی در محلات شهری دارای چه ساختار و ویژگیهایی است؟
تعاریف
هر پژوهشی متناسب با موضوع، عنوان و هدف خود، تعریف مشخصی از واژگان و مفاهیم کلیدی به کار رفته در آن حوزه علمی را مدنظر دارد و لازم است این تعریف برای خوانندگان نیز شفاف شده تا درک کامل و متقابلی از گزارهها و موضوعات حاصل گردد. بدین منظور و در جهت ایجاد یک فهم و ذهنیت مشترک از مفاهیم کلیدی پژوهش، تعاریف ذیل ارائه میگردد:
الف) کودک: تعاریف متعددی چه بر اساس معیارهای کمی و چه براساس معیارهای کیفی برای دوران کودکی توسط تظریه پردازان حوزههای مختلف دانش انسانی مطرح شده است. در این پژوهش پس از بررسی و تحلیل تعاریف موجود در مبانی و قوانین ملی و بینالمللی3 و متناسب با ماهیت منحصر به فرد موضوع بازی در مقایسه با دیگر فعالیتهای کودک و گسترش آن در تمامی دوران کودکی و نوجوانی، تعریف ذیل به عنوان تعریف برگزیده تدوین گردید:
کودک به هر انسان کمتر از 18 سالی اطلاق میشود که بلوغ عقلی برای پذیرش مستقل مسئولیتهای اجتماعی در او حاصل نشده است.
ب) بازی: در حوزه تعریف پدیده بازی نیز نظریات و نگرشهای متفاوتی وجود دارد. پس از مطالعه و دقت نظر درمورد ابعاد مختلف این تعاریف، تعریف ذیل به عنوان یه تعریف مانع و جامع ارائه میگردد:
بازی هر نوع فعالیت آزادانهای است که کودک به هدف کسب لذت و سرگرمی آن را انجام داده و در حین آن مهارت‌های متعددی را به صورت ناخودآگاه کسب مینماید. این فعالیتها میتوانند جسمانی باشند یا ذهنی، دارای قاعده و قانون باشند یا نباشند، به صورت فردی انجام گیرند یا گروهی و در فضای مجازی صورت گیرند و یا دنیای حقیقی.
ج) فضای بازی: زمین بازی کودک عبارت است از هر گونه محوطه باز، در داخل پارک، اماکن تفریحی مجتمع‌های مسکونی و سایر اماکن، جهت تفریح و استفاده کودکان از تجهیزات بازی موجود به نحوی که با منطق، خواستهها و نوع فعالیت آنها مطابقت داشته باشد (فرحمند، 1391: 42)
شکل 1- الگو پیشنهادی محله در شهرهای ایرانی و اسلامی (منبع: پورجعفر، 1391) |