تدوین اصول طراحی فضاهای بازی کودکان در مقیاس محله با تأکید بر احیای بازیهای بومی ایرانی؛ مطالعه موردی: محله باغ فیض شهر تهران
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامیمجید خرمشاد 1 , سیدعلی صفوی 2 *
1 - دانشجو دکتری شهرسازی دانشکده هنر و معماری دانشگاه علم و صنعت، تهران، ایران
2 - استادیار گروه شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
کلید واژه: کودک, بازی, فضای بازی, محله,
چکیده مقاله :
بر پایه دیدگاههای امروز جوامع علمی، بازی برای کودک صرفاً جنبه تفریح و سرگرمی نداشته و در حقیقت، بازی، زندگی کودک بوده و او توانمندیها و مهارتهای مورد نیاز زندگی آینده خود را از این راه کسب کرده و پرورش میدهد. از این‌رو توجه به طراحی علمی فضاهای بازی کودکان، به‌ویژه در سطح محله که به نوعی اولین و اصلیترین بستر زندگی اجتماعی کودکان است، اهمیت بسیار بالایی دارد. پژوهش حاضر با دو هدف اصلی صورت گرفته است: 1) استخراج اصول طراحی شهری به منظور ارتقای کیفیت فضاهای بازی برای کودکان و نوجوانان در سطح محله 2) برداشتن گامی به پیش، برای احیای بازیهای بومی ایرانی به وسیله طراحی فضاهای بازی متناسب در سطح محلات شهری. روش تحقیق این پژوهش کیفی و مبتنی بر روش «فراتحلیل کیفی یا فراترکیب» بوده و در ادامه به منظور تحلیل ساختارمند نمونه موردی انتخاب شده، از روش تحلیلی «سوآت» بهره گرفته شده است. بر اساس یافتههای این پژوهش، کیفیتهای متنوعی برای موفقیت و پاسخگویی تام و تمام یک فضای بازی، دارای اهمیت هستند. ایمنی و امنیت به عنوان توقعات اصلی والدین از فضای بازی، در کنار جذابیت به عنوان کیفیت اصلی مد نظر کودکان، نقش اصلی را در موفقیت یک فضای بازی ایفا مینماید. جذابیتی که هسته اصلی آن تنوع عملکردی است. تنوعی که فقدان آن در فضاهای بازی محلهای سبب جذب بیش از پیش کودکان به بازیهای رایانهای، کوتاه شدن بازه زمانی حضور کودکان در این فضاها و حضورپذیری پایین دورههای مختلف سنی کودکان شده است. در این میان، با بهرهگیری از ظرفیت بازیهای بومی ایرانی به عنوان یک میراث ناملموس تاریخی- فرهنگی ارزشمند، با توجه به تمرکزی که بر بازیهای گروهی و جمعی دارند، غنای فرهنگی- اجتماعی فضاهای بازی افزایش خواهد یافت و گامی بزرگ در راستای بر طرف کردن فردگرایی ایرانیان برداشته خواهد شد.
Based on today’s scientists point of view, playing is not only a joy for children but also their life. He will gain and improve his needed future life skills by playing .hence it is important to pay extra attention to children’s playgrounds especially in scale of a muhallah which is their main social life base ground. This project has two main goals: 1) to find urban designing basics in order to improve quality of children and juveniles play grounds in scale of muhallah area. 2) some steps forward to revive domestic persian games by providing proper places for muhallah. in the beginning of this project the method of study was based on “quality meta analysis “ and in the following SWAT analysis method was chosen in order to make structured analysis of case studies. According to results of this study ,there are bunch of factors that matter to be able to meet all the requirements. Safety and security are the very first thing parents ask beside that a play grounds should be interesting for kids too. The key to make a play ground interesting is to meet variety. Absence of diversity is the main reason children focus on computer games and stay less in the play fields and fewer age groups get involved .in the mean while using persian games ,as an intangible heritage of our culture and history can insert a little bit of culture to games atmosphere and reduce Individualism, as our culture propunds social activities a lot.
ابراهیمی، حمیدرضا؛ سعیدی رضوانی، نوید و معانی منجیلی، آرزو (1390)، «تدوین اصول طراحی فضاهای بازی کودکان با تأکید بر گروه سنی 5 تا 12 سال؛ مطالعه موردی: رشت»، فصلنامه علمی- پژوهشی باغ نظر، شماره 19، اسفند، ص 42- 31.
اسدی محل چالی، مسعود و الفت، میلاد (1394)، ملاحظات روان شناسانه در طراحی محیطی؛ در راستای پاسخگویی به گروه های کم توان: کودکان، معلولان و سالمندان، انتشارات آرمانشهر، تهران.
ایزانلو، بلال و حبیبی، مجتبی (1390). «کاربرد فراتحلیل در تحقیقات علوم اجتماعی و رفتاری، مروری بر مزایا، تنگناها و روش شناسی»، دو فصلنامه تحقیق علوم رفتاری، شماره 17، فروردین، ص 79-70.
بهروزفر، فریبرز (1380)، مبانی طراحی فضاهای باز نواحی مسکونی در تناسب با شرایط جسمی و روانی کودکان، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، تهران.
پورجعفر، محمدرضا و پورجعفر، علی (1391)، «الگوی پیشنهادی محله، با مرکزیت مسجد و فضاهای عمومی مورد نیاز در شهر ایرانی- اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 10، زمستان، ص 24- 15.
پورجعفر، محمدرضا؛ انصاری، مجتبی؛ محمودی نژاد، هادی و علی زاده، حمید (1389)، «بررسی تحلیل چگونگی برانگیزش آفرینشگری کودکان در طراحی فضاها و محوطه‌های شهری با تأکید بر رابطه «خلاقیت» و «طراحی کالبدی» فضاهای بازی کودکان»، دو فصلنامه مدیریت شهری، شماره 25، بهار و تابستان، ص 82-63.
خزاعی، سهیلا و خزاعی، سعید (1392)، بازی و رشد و تکامل کودک من، چاپ اول، انتشارات ارجمند، تهران.
دانایی فرد، حسن (1389)، استراتژی های نظریه پردازی. انتشارات سمت، تهران.
دل آلامو، مارتا روخالس (1391)، طراحی زمین بازی، ترجمه لیلا پهلوان زاده، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان اصفهان، اصفهان.
رفیعی، امیررضا و فرزاد بهتاش، محمدرضا (1392)، بررسی وضعیت مناسب سازی فضاهای شهری برای کودکان، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، قابل دسترس در: http://region10.tehran.ir/Default.aspx?tabid=356 [Accessed 12 farvardin 1388].
شیعه، اسماعیل (1391)، آماده سازی شهر برای کودکان، چاپ سوم، مؤسسه نشر شهر، تهران.
شوکتی احمدآباد، مصطفی و حسنی، پرخیده (1385). «فراتحلیل چیست؟»، فصلنامه علمی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، شماره 12، پاییز و زمستان، ص 21- 15.
فرحمند، مرتضی (1391)، «ایمنی در زمین بازی»، ماهنامه بازی و اسباب بازی، شماره 17، بهمن، ص 45- 42.
قزل ایاغ، ثریا (1392)، راهنمای بازی های ایران، چاپ دوم، دفتر پژوهش های فرهنگی، تهران.
کربلایی حسینی غیاثوند، ابوالفضل و سهیلی، جمال الدین (1392)، «بررسی ویژگی های شهر دوست داشتنی از نگاه کودکان؛ مطالعه موردی: منطقه 2 شهرداری قزوین»، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات شهری، شماره 9، زمستان، ص 68- 59.
کوپر، کارول؛ هالسی، کلیر؛ لورنت، سو و سالیوان، کارن (1393)، رفتار با کودکان و نوجوانان، ترجمه سیاوش جمال فر، چاپ دوم، نشر روان، تهران.
گالاهو، دیوید و اُزمون، جان سی (1393)، درک رشد حرکتی در دوران مختلف زندگی، ترجمه رسول حمایت‌طلب و فولادیان، جواد و فارسی، علیرضا و موحدی، احمدرضا، چاپ دوم، انتشارات علم و حرکت، تهران.
مظفر، فرهنگ؛ عظمتی، حمیدرضا و باقری، محمد (1385)، «طراحی بوستان های شهری و رشد خلاقیت کودکان»، مجله فناوری و آموزش، شماره 2، زمستان، ص 85- 75.
مهجور، سیامک رضا (1392)، روان شناسی بازی، چاپ اول، نشر ویرایش، تهران.
ناطق پور، محمدجواد و فیروزآبادی، سید احمد (1385). «شکل گیری سرمایه اجتماعی و فراتحلیل عوامل مؤثر بر آن»، مطالعات جامعه شناختی، شماره 28، آذر، ص 190-160.
ودادهیر، ابوعلی (1389)، «فراترکیب نتایج واکاوی های کیفی و مطالعات فرهنگی: واقعیت یا توهم»، فصلنامه برگ فرهنگ، شماره 22، پاییز و زمستان، ص 45- 24.
هیوز، فرگاس پیتر (1393)، روان شناسی بازی؛ کودکان، بازی و رشد، ترجمه کامران گنجی، انتشارات رشد، تهران.
Green Hearts Institute for Nature in Childhood, (2009), Design Principles for Nature Play Spaces in Nature Centers and Other Natural Areas [online], Available from:http://www.greenheartsinc.org/uploads/Green_Hearts_Design_Principles_for_Nature_Play_Spaces.pdf [Accessed 7 May 2013]
Hamarstrom, Jeffrey C. (2012), Perceptions of Naturalized Playgrounds: A Qualitative Study, Master of Landscape Architecture, Utah State University.
Hendricks, B. (2011), Designing for Play, farnham: ashgate publishing limited
Parsons, A. (2011), Young Children and Nature: Outdoor Play and Development, Experiences Fostering Environmental Consciousness, And the Implications on Playground Design, Master of Landscape Architecture In Landscape Architecture, faculty of the Virginia Polytechnic Institute and State University.
Shackell, A and others. (2008), Design for Play: A guide to creating successful play spaces, londen.
Tovey, H. (2007), Playing Outdoors: Spaces and Places, Risk and Challenge, McGraw Open University Press.
URL1: http://tishineh.com
تدوین اصول طراحی فضاهای بازی کودکان در مقیاس محله با تأکید بر احیاء بازیهای بومی ایرانی
مطالعه موردی: محله باغفیض شهر تهران
مجید خرمشاد1 Majid Khoramshad
سید علی صفوی*2 Sayed Ali Safavi
چکیده
بر پایه دیدگاههای امروز جوامع علمی، بازی برای کودک صرفاً جنبه تفریح و سرگرمی نداشته و در حقیقت، بازی، زندگی کودک بوده و او توانمندیها و مهارتها مورد نیاز زندگی آینده خود را از این راه کسب و پرورش میدهد. از این رو توجه به طراحی علمی فضاهای بازی کودکان به ویژه در سطح محله که به نوعی اولین و اصلیترین بستر زندگی اجتماعی کودکان میباشد، از درجه اهمیت بسیار بالایی برخوردار میباشد. پژوهش حاضر با دو هدف اصلی صورت گرفته است: 1) استخراج اصول طراحی شهری جهت ارتقاء کیفیت فضاهای بازی برای کودکان و نوجوانان در سطح محله و 2) برداشتن گامی به پیش، جهت احیای بازیهای بومی ایرانی به وسیله طراحی فضاهای بازی متناسب در سطح محلات شهری. روش تحقیق این پژوهش کیفی و مبتنی بر روش «فراتحلیل کیفی یا فراترکیب» بوده و در ادامه به منظور تحلیل ساختارمند نمونه موردی انتخاب شده، از روش تحلیلی «سوآت» بهره گرفته شده است. براساس یافتههای این پژوهش، کیفیتهای متنوعی برای موفقیت و پاسخگویی تام و تمام یک فضای بازی دارای اهمیت هستند. ایمنی و امنیت به عنوان توقعات اصلی والدین از فضای بازی، در کنار جذابیت به عنوان کیفیت اصلی مد نظر کودکان، نقش اصلی را در موفقیت یک فضای بازی ایفا مینماید. جذابیتی که هسته اصلی آن تنوع عملکردی است. تنوعی که فقدان آن در فضاهای بازی محلهای سبب جذب بیش از پیش کودکان به بازیهای رایانهای، کوتاه شدن بازه زمانی حضور کودکان در این فضاها و حضورپذیری پایین دورههای مختلف سنی کودکان شده است. در این میان، بهرهگیری از ظرفیت بازیهای بومی ایرانی به عنوان یک میراث ناملموس تاریخی- فرهنگی ارزشمند، با توجه به تمرکزی که بر بازیهای گروهی و جمعی در آنها وجود دارد، غنای فرهنگی- اجتماعی فضاهای بازی را افزایش داده و گامی بزرگ در جهت بر طرف کردن فردگرایی ایرانیان برداشته خواهد شد.
واژگان کلیدی
کودک، بازی، فضای بازی، محله
مقدمه
شکلگیری ساختارهای شهری بر پایه حرکت سواره حتی در کوچههای محلات مسکونی، ظهور ساختارهای آموزشی متکی بر ساعات طولانی حضور کودکان در مدارس، پیدایش واحدهای آپارتمانی مسکونی و به دنبال آن کوچک شدن حیاط منازل، از هم گسیختگی روابط همسایگی و پیوندهای اجتماعی مستحکم در محلات، ناامنیهای اجتماعی و نگرانی والدین از حضور فرزندان در فضاهای شهری، کاهش تعداد اعضاء خانواده، ابداع انواع وسایل بازی الکترونیکی جذاب و غرق شدن کودکان در فضاهای مجازی متنوع، عدم جذابیت فضاهای بازی شهری، همه و همه دست به دست هم دادند تا کودکان و نوجوانان عصر مدرن بیش از پیش از فضاهای شهری به صورت عام و فضاهای بازی به صورت خاص فاصله گرفته، ارتباطات اجتماعی آنها به حداقل رسیده، تحرکات جسمی آنها کاهش ملموسی یافته و از تجربیات مختلفی که کودکان در دهههای گذشته از آنها بهرهمند بودهاند محروم گردند. تجاربی همچون، بازی در حیاط خانه و کوچههای محلات مسکونی، حضور آزادانه پیاده و یا با دوچرخه در فضای محله، لذت بازی با طبیعت، تجربه اکتشاف و ماجراجویی در فضاهای پیرامونی خانه، لذت بازی کردن با کودکان هم محلهای، امکان برگزاری مسابقات خود جوش مبتنی بر بازیهای بومی و یا ورزشهای گروهی، امکان بروز تواناییهای جسمی و روانی، تجربه حل کردن چالشهای اجتماعی به وجود آمده در بازیهای گروهی و غیره.
از سوی دیگر کودکان از بازی بیشتر از هر فعالیت دیگری لذت میبرند (کربلایی حسینی غیاثوند، 1392: 67)، ولی لذت تنها افزوده بازی به کودکان نیست. با بازی کردن، تواناییهای گوناگون جسمی، ذهنی، عاطفی، ادراکی، اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی کودک به مرور زمان پرورش یافته و به بلوغ خود می‌رسد. از همین روست که گفته میشود: «اگر برای بازی کودکان سرمایه‌گذاری نکنیم، آنگاه بیشتر از آن، باید در بیمارستانها و زندانها سرمایه‌گذاری کنیم، چرا که بروز بیماری‌های جسمی و روانی و همچنین رفتارهای پرخاشگرانه و خشن، شدت خواهد گرفت» (خزاعی، 1392 : 60).
با توجه به مطالب پیشگفته، سؤالات اصلی پژوهش حاضر موارد ذیل میباشد:
1) اصول و معیارهای طراحی فضایهای بازی کودکان در مقیاس محله چه میباشد؟
2) فضای لازم برای شکلگیری بازیهای بومی ایرانی در محلات شهری دارای چه ساختار و ویژگیهایی است؟
تعاریف
هر پژوهشی متناسب با موضوع، عنوان و هدف خود، تعریف مشخصی از واژگان و مفاهیم کلیدی به کار رفته در آن حوزه علمی را مدنظر دارد و لازم است این تعریف برای خوانندگان نیز شفاف شده تا درک کامل و متقابلی از گزارهها و موضوعات حاصل گردد. بدین منظور و در جهت ایجاد یک فهم و ذهنیت مشترک از مفاهیم کلیدی پژوهش، تعاریف ذیل ارائه میگردد:
الف) کودک: تعاریف متعددی چه بر اساس معیارهای کمی و چه براساس معیارهای کیفی برای دوران کودکی توسط تظریه پردازان حوزههای مختلف دانش انسانی مطرح شده است. در این پژوهش پس از بررسی و تحلیل تعاریف موجود در مبانی و قوانین ملی و بینالمللی3 و متناسب با ماهیت منحصر به فرد موضوع بازی در مقایسه با دیگر فعالیتهای کودک و گسترش آن در تمامی دوران کودکی و نوجوانی، تعریف ذیل به عنوان تعریف برگزیده تدوین گردید:
کودک به هر انسان کمتر از 18 سالی اطلاق میشود که بلوغ عقلی برای پذیرش مستقل مسئولیتهای اجتماعی در او حاصل نشده است.
ب) بازی: در حوزه تعریف پدیده بازی نیز نظریات و نگرشهای متفاوتی وجود دارد. پس از مطالعه و دقت نظر درمورد ابعاد مختلف این تعاریف، تعریف ذیل به عنوان یه تعریف مانع و جامع ارائه میگردد:
بازی هر نوع فعالیت آزادانهای است که کودک به هدف کسب لذت و سرگرمی آن را انجام داده و در حین آن مهارتهای متعددی را به صورت ناخودآگاه کسب مینماید. این فعالیتها میتوانند جسمانی باشند یا ذهنی، دارای قاعده و قانون باشند یا نباشند، به صورت فردی انجام گیرند یا گروهی و در فضای مجازی صورت گیرند و یا دنیای حقیقی.
ج) فضای بازی: زمین بازی کودک عبارت است از هر گونه محوطه باز، در داخل پارک، اماکن تفریحی مجتمع‌های مسکونی و سایر اماکن، جهت تفریح و استفاده کودکان از تجهیزات بازی موجود به نحوی که با منطق، خواستهها و نوع فعالیت آنها مطابقت داشته باشد (فرحمند، 1391: 42)
شکل 1- الگو پیشنهادی محله در شهرهای ایرانی و اسلامی (منبع: پورجعفر، 1391) |
د) محله: پورجعفر (1391) با بررسی نظریات مرتبط با ساختار محله در شهرهای اسلامی قرون ماضی، مفهوم واحد همسایگی کلارنس پری- به عنوان پایه و اساس نظریات غربی در حوزه محله- و احادیث و روایات ائمه معصومین در حوزه روابط همسایگی، الگو پیشنهادی محله در شهرهای ایرانی- اسلامی را متناسب با فرهنگ مردم ایران زمین ارائه داده است. در این الگو مسجد در مرکزیت عملکردی و کالبدی محله قرار گرفته و با توجه به مطالعات انجام شده، شعاع محله 400 تا 500 متر جهت سهولت دسترسی به مسجد و جمعیت آن در حدود 3500 تا 4000 نفر پیشنهاد گردیده است. مابقی عناصر، کاربریها و فضاها نیز به تناسب در محله جانمایی شدهاند.نکته قابل تأمل و تحسین برانگیز در ارائه این الگو، توجه ویژه به فضاهای بازی کودکان میباشد. محقق متناسب با چهارچوب کلان نظریه پردازی خود بیان میدارد: «دست کم چهار قطعه فضای سبز به عنوان باغچه محله و 8 فضای بازی برای اوقات کوتاه فراغت ساکنان محله نیز در میان بخش مسکونی، بدون مزاحمت رفت و آمد سواره پیشنهاد گردیده است. این فضاها در دل بافت مسکونی محله جایی گرفته تا نزدیکترین فاصله ممکن را به منازل مسکونی فراهم نماید» (پورجعفر،1391: 23)
روش انجام پژوهش
روش تحقیق در این پژوهش کیفی میباشد. در بخش مبانی نظری با بهرهگیری از منابع کتابخانهای دادههای اولیه استخراج گردید و در ادامه جهت تحلیل دادهها از روش «فراتحلیل کیفی یا فراترکیب» استفاده شده است. فراتحلیل مهمترین روش برای خلاصهسازی تحقیقات گذشته است (ناطقپور و فیروز آبادی، 1385: 169) فراتحلیل، به تحلیل اطلاعات مطالعات قبلی [صورت گرفته در مورد آن موضوع] میپردازد، به مقایسه بین اطلاعات نیز توجه مینماید و به کشف نتایج جدید از میان مطالعات قبلی میپردازد (ایزانلو و حبیبی، 1390: 71). فراتحلیل یعنی استخراج اطلاعات از منابع اولیه و سپس ترکیب و سرانجام، ساخت یک کل جدید (شوکتی احمد آباد و حسنی، 1385: 16). هدف فراتحلیل، سازماندهی یافتههای سایر پژوهشها درباره یک پدیده یا مسئله، در درون یک الگو منسجم است. فراتحلیل بر این پیشفرض استوار است که انباشت و ترکیب یافتههای مطالعات مجزای انجام شده حول یک موضوع، دانش جدید ارزشمندی را تولید میکند. نیاید فراتحلیل را با روش مرور ادبیات، خلط کرد؛ زیرا مرور ادبیات بیشتر توصیفی دارد (دانایی فرد، 1389). فراتحلیل در دو بعد کمی و کیفی مطرح است (ناطقپور و فیروز آبادی، 1385: 170) استفاده از فراتحلیل پژوهشهای کیفی یا به تعبیر دیگر «فراترکیب» به معنای تلفیقی تفسیری از نتایج کیفی است که بیشتر بر سنتزهای تفسیری دادهها و شواهد استوار است. هدف فراترکیب، مواردی چون توسعهی نظریه، نیل به سطح بالاتری از انتزاع، کاربردی کردن، تعمیم دانش و ... است. فراترکیب مشتمل بر صورتبندی دوباره، مفهوم پردازی ثانویه، انباشت دانش، بدعت در کاربرد مفاهیم، تطبیق، تلفیق و ... است. بدیهی است فراترکیب فراتر از تلخیص یا سنتز کمیت محور و ارائه خلاصه موضوعی از یافتهها است (ودادهیر، 1389: 37 و 38). بر این اساس، در پژوهش حاضر تحلیل کیفی مبانی نظری و ساختار آنها در پژوهشهای گذشته، جهت دستیابی به یک دستهبندی کلان و بدیع در موضوع تحقیق مد نظر بوده است.
در واقع در بخش مبانی نظری با بررسی هدفمند متون، اسناد، پژوهشها، تحقیقات و نمونههای موردی متعدد و گوناگون، ابتدا منابع دارای اعتبار و ساختار منسجتر انتخاب شده و در مرحله بعد تجزیه و تحلیل و دستهبندی دادههای هر منبع در قالب یک تحلیل ثانویه به صورت توصیفی- تحلیلی صورت گرفته و نهایتاً در یک روند فراتحلیل کیفی دو مرحلهای، ابتدا جمعبندی در راستای رسیدن به یک کل جدید و منسجم در هر یک از رویکردهای چهارگانه تأثیرگذار بر طراحی فضاهای بازی- که در بخش یافتههای نظری به تفصیل بدانها پرداخته شده است- صورت گرفته و در نهایت در یک برهم کنش نظری، نتایج ارائه شده از این چهار رویکرد با یکدیگر تحلیل و نتایج منسجم نهایی حاصل شد.
از طرف دیگر به منظور عینی سازی اصول استخراج شده به صورت کاربردی و محک زدن آن در بستر یک نمونه موردی، ابتدائاً از روش اسنادی جهت شناخت و تحلیل وضیعت کلی محله مورد نظر بهرهگرفته شده و سپس با استفاده از روش پیمایشی، موضع خاص مورد مطالعه مورد شناسایی قرار گرفت. در این مرحله در واقع با انتخاب یک موضع و جامعه مشخص و مرتبط با موضوع پژوهش و تحلیل آن به وسیله شاخصهای استخراج شده در بخش مبانی نظری، کیفیت فضای بازی موجود را با بهرهگیری از روش SWOT سنجیده و پیشنهاداتی در چهارچوب مبانی حاصله، جهت بهبود شرایط، ارائه گردیده است.
چهارچوب نظری
درک نیازها و علایق کودکان، این که در چه سنی چه فعالیتهایی را دوست دارند و در چه اوقاتی فعالیتهای گروهی را انتخاب میکنند، چه رنگهایی آنان را به هیجان میآورد، چه بازیهایی را دوست دارند، کدام وسایل بازی را انتخاب میکنند، در چه زمینهای بازی احساس امنیت و آرامش بیشتری میکنند، کدام فضاها و افراد را برای بازی کردن برمی‌گزینند، همه و همه فاکتورهایی هستند که برای طراحی معماری موفق برای کودکان لازم به بررسی و شناخت هستند (اسدی محل چالی، 1394: 67).
بدین ترتیب تدوین اصول طراحی فضاهای بازی کودکان در مقیاس محله با تأکید بر احیاء بازیهای بومی ایرانی نیازمند توجه نظری در چند حوزه مختلف دانشی است. در درجه اول کودک و نیازهای جسمانی و روانی او باید مورد توجه قرار گرفته تا بتوان با یک نگاه جامع و مبنایی، فضاهای بازی متنوع مورد نیاز و علاقه گروههای مختلف سنی را تشخیص و عملیاتی کرد. در مرحله بعد میبایست با مراجعه به مبانی نظری طراحی فضاهای بازی کودکان در مقیاس ملی و جهانی اصول و شاخصههای مورد تأکید نظریهپردازان این حوزه را تحلیل و استخراج نمود و در گام بعد با تجزیه و تحلیل تجارب اجرا شده فضاهای بازی موفق در انطباق با مبانی استخراج شده در دو مرحله پیشین، سعی در استخراج اصول و معیارهایی داشت که یک فضای بازی را از نظر کیفی به سطح کیفی عالی خود نزدیک مینماید. همچنین بر اساس پیشینه فرهنگی و تاریخی کشور ایران در بازیهای بومی، دقت نظر در ساختار و چگونگی این بازیها و تعریف فضای مورد نیاز برای شکلگیری و توسعه آنها از نکات ضروری در هویت بخشی ملی و محلی به فضاهای بازی میباشد.
بدین منظور و در دل یک روند پژوهشی علمی و منطقی، در بخش یافتههای نظری از چند منظر به بازی کودکان و فضای مورد نیاز برای آن توجه نموده‌ایم: الف) رشد کودک و فضای بازی مناسب آنها، ب) اصول طراحی فضاهای بازی، ج) تجارب جهانی طراحی فضاهای بازی و د) ساختار و ویژگیهای بازیهای بومی ایرانی
یافتههای نظری
الف) رشد کودک و فضای بازی مناسب آن
شناخت درست و کامل نیازهای کودکان، نیازمند بررسی و دقت در پژوهشهای صورت گرفته در چند حوزه دانشی است. حوزه اول مربوط به متخصصان "رشد حرکتی" از زیرشاخههای علوم تربیت‌بدنی است که بر تعامل مقتضیات فعالیت حرکتی، شرایط بیولوژیکی فرد و شرایط محیطی تمرکز دارد. حوزه دیگر، مربوط به "روانشناسی رشد" است که مأموریت خود را تمرکز بر ویژگیهای ذهنی و ادارکی انسان در سنین مختلف تعریف نموده است. حوزه بعدی، مربوط به دانش "روانشناسی بازی" است، که با تمرکز بر موضوع بازی و اهمیت آن برای کودک از بعد روانشناختی، سعی در تحلیل چیستی و چگونگی پدیده بازی، آثار آن و کیفیت همساختی آن با کودک در سنین مختلف دارد تا بتواند دستورالعملهایی را برای بهبود شرایط بازی کودکان در فضاهای مختلف ارائه دهد. البته این شاخه از دانش- به منظور دستیابی به خروجیهای دقیقتر- از نظریات متخصصین رشد حرکتی و روانشناسی رشد نیز بهره لازم را برده و در تحلیلهای خود مراجعه مستقیم به خروجیهای آنان نیز دارند.
در پژوهش حاضر پس از بررسی دقیق نظریات گروههای پیشگفته با تمرکز بر نظرات دیوید گالاهو (1393)، کوپر و همکاران (2008)، مهجور (1392)، هیوز (1393)، دلآلامو (2004)، فریبرز بهروزفر (1380) ، تحلیل عمیق ویژگیهای رشد جسمانی کودکان در تطابق با ویژگیهای رشد ذهنی و روانی آنان، در یک فرایند علمی صورت گرفت و جهت رعایت اختصار لازم در یک مقاله علمی صرفاً نتایج آن در قالب یک دستهبندی بدیع و جامع در جدول شماره 1 ارائه گردیده است. بدین ترتیب دورههای بازی برای گروههای پنج گانه سنی کودکان تعریف گردید و ویژگیهای فضای بازی مورد نیاز آنان استخراج شد. لازم به ذکر است که، هر یک از نظریه پردازان فوق، متناسب با پیشینه علمی و تجربی خود، دستهبندیهای متفاوت و ویژگیهای مختلفی را برای هر دوره بیان نمودهاند که این موضوع یافتن نقاط اشتراک و ارائه یک جمعبندی منسجم را دچار چالش می‌نمود ولی نهایتاً با تحلیلها و مقایسه‌های صورت گرفته با بهرهگیری از روش علمی، میتوان ادعا نمود که دستهبندی ارائه شده کاملاً بدیع و منحصر به فرد میباشد.
جدول 1- جمعبندی ویژگیهای فضای بازی برای دورههای مختلف سنی
محدوده تقریبی گروه سنی | فضای بازی مورد نیاز |
0 تا 3 سالگی (دوره اول بازی) | · خانه به عنوان اصلیترین فضای بازی در طول دوره به ویژه تا یک سالگی · مراجعه به فضاهای خارج از خانه به ویژه در اواخر این دوره (حیاط و زمین بازی مجاور واحد مسکونی) با کمک والدین · لزوم مورد چالش قرار گرفتن حواس پنجگانه به امکان بازی با آب، گِل و ماسه · همراه بردن وسایل بازی شخصی در فضاهای بیرونی در صورت لزوم |
4 تا 6 سالگی (دوره دوم بازی) | · مراجعه به نزدیکترین فضاهای بازی به محل سکونت با همراهی والدین · لزوم وجود تجهیزات، امکانات و موقعیتهای متنوع در فضای بازی · وجود فضاهای دارای پستی و بلندیهای کوتاه، نرم و ایمن جهت ارضاء تنوع طلبی و تمایلات شدید حرکتی کودک · پیشبینی وسایل بازی با قابلیت جابجایی و شکل دهی جهت ایجاد امکان بروز خلاقیت · طراحی محدودههای بازی با خاک، ماسه، آب و گِل · در نظر گرفتن فضای با قابلیت حرکت سهچرخه و یا دوچرخه کمکدار |
7 تا 12 سالگی (دوره سوم بازی)
| · مراجعه مستقل به زمین بازی محله به عنوان اصلیترین فضای بازی · مراجعه به پارکهای منطقهای و شهری با همراهی والدین · لزوم بهرهگیری از تجهیزات، امکانات و موقعیتهای بازی ماجراجویانه · وجود فضاهای باز منعطف جهت انجام بازیهای پر تحرک گروهی · فضاهای آرام و نسبتاً دنج برای بازیهای کمتحرک، کلامی و تقلیدی دختران |
13 تا 16 سالگی (دوره چهارم بازی) | · مراجعه مستقل به زمین ورزشی محله به عنوان اصلیترین فضای بازی · مراجعه به بخشهای دارای هیجان زمین بازی محله · لزوم ایجاد فضای ورزشی سر پوشیده برای دختران در محله |
16 سالگی به بالا (دوره پنجم بازی) | · رجوع مستقل به فضاهای ورزشی محله، ناحیه، منطقه و شهر · رجوع به فضاهای بازی دارای حس هیجان و ماجراجویی در منطقه و شهر محل سکونت |
ب) اصول طراحی فضاهای بازی
از سوی دیگر، به منظور دستیابی به اصول جامع و کارآمد برای طراحی فضاهای بازی، نظریات متخصصین حوزههایی که مستقیماً پیشنهاداتی را در حوزه طراحی فضاهای بازی شهری ارائه نمودهاند مطالعه و تحلیل گردید. بدین منظور با بهرهگیری از مطالعات مختلف و متعدد نظریه پردازانی همچون، ابراهیمی (1390)، دل آلامو (1391)، مظفر و همکاران (1385)، Play England (2012)، مرتضی فرحمند (1391)، اسدی محلچالی (1394)، کوپر و وندی (1986)، محمدرضا پورجعفر و همکاران (1389)، رفیعی و بهتاش (1392)، سهیلا و سعید خزاعی (1392)، Hendricks (2011)، Tovey (2007)، Green Hearts Institute for Nature in Childhood (2009)، Hamarstrom (2012)، Parsons (2011) نکات و اصول برشمرده شده جهت طراحی فضاهای بازی استخراج گردیده، و مورد تحلیل و بررسی تحلیلی- تطبیقی قرار گرفته، واژگان و مفاهیم جدید برای ساختارمند کردن آنها ابداع شده و نهایتاً در قالب یک دستهبندی کاملاً نو و دقیق، اصول کلی برای شکل‌دهی به فضای بازی کودکان در قالب جدول شماره 2 ارائه گردید.
جدول 2- اصول کلی طراحی فضاهای بازی
اصول کلی طراحی فضاهای بازی | |
1) مکان یابی مناسب | 2) رفاه و آسایش |
3) مشارکت در طراحی و اجرا | 4) طبیعت محوری |
5) جذابیت کالبدی و عملکردی | 6) فرهنگ محوری |
7) ایمنی و امنیت | 8) حضور پذیری (گروههای سنی، اجتماعی و اقتصادی) |
9) خوانایی | 10) مدیریت و نگهداری |
ج) تجارب جهانی طراحی فضاهای بازی
تجربیات عملیاتی کشورهای دیگر با وجود اختلافات فرهنگی، اجتماعی، تاریخی، اقلیمی و اقتصادی موجود، میتواند آموزههای مفید و کارآمدی را در اختیار پژوهشگران حوزههای گوناگون علمی قرار دهد. طراحی فضاهای بازی نیز از این قاعده مستثنی نیست و میبایست با بررسی فضاهای طراحی شده در کشورهای مختلف و احصاء نقاط قوت و ضعف آنها، سعی در ارائه ضوابطی جامع و مانع برای طراحی این گونه فضاها داشت.
بدین منظور در پژوهش حاضر با بهرهگیری از منابع مکتوب و برخط متعدد، تعداد قابل توجهی فضای بازی در کشورهای مختلف شناسایی گردید و پس از بررسی اولیه تمامی آنها نهایتاً 17 عدد از این فضاها (جدول شماره 3) که دارای ویژگیهای شاخص و ویژهای بودند انتخاب گردیده و مورد تحلیل دقیق و جزء به جزء قرار گرفت.
جدول 3- لیست فضاهای بازی جهانی تحلیل شده
عنوان | موقعیت | عنوان | موقعیت |
BLAXLAND RIVERSIDE PARK | سیدنی استرالیا | A TODDLERS PLAYGROUND | حومه جنوب شرقی پاریس، بخش Alfortville |
BELLEVILLE PLAYGROUND | پاریس، فرانسه | VAN CAMPENVAART PLAYGROUND | هِیگ، (Hague) هلند |
ZORLU PLAYGROUND | استانبول، ترکیه | MELIS STOKE PARK | آمستردام، هلند |
THE RAMPART WAVE | لیون، فرانسه | POTGIETERSTRAAT | آمستردام، هلند |
SCULPTURAL PLAYGROUND | ویسبادن آلمان | BOX HILL GARDENS PLAYGROUND | ملبورن، استرالیا |
WOODS OF NET | شهر هاکُنه (Hakone) ژاپن | NATURE’S PLAYGROUND | آدلاید استرالیا |
IMAGINATION PLAYGROUND | منهتن، نیویورک، ایالات متحده امریکا | GLENELG FORESHORE PLAYSPACE | آدلاید، استرالیا |
BEUNINGENPLEIN PLAYGROUND | آمستردام، هلند | IRVINE ADVENTURE PLAYGROUND | شهر ایروین، ، ایالات متحده امریکا |
WIKADO PLAYGROUND | روتردام، هلند | A TODDLERS PLAYGROUND | حومه جنوب شرقی پاریس، بخش Alfortville |
تصویر 4- زمین بازی NATURE’S |
تصویر 3- زمین بازی TODDLERS |
پس از تحلیل و بررسی تجربیات فوق، میتوان موارد مندرج در جدول شماره 4 را به عنوان آموزههای کاربردی، بدیع و قابل استفاده در طراحی فضاهای بازی برشمرد.
جدول 4- چکیده آموزههای تحلیل تجارب جهانی فضاهای بازی
ü پیشبینی حوزههای متنوع بازی برای دورههای سنی مختلف کودکان |
ü توجه ویژه به ماجراجویی در فضاها به ویژه با بهرهگیری از تجهیزات صخرهنوردی، سازههای طنابی و ... |
ü تنوع در کف پوشها (چمن طبیعی و مصنوعی، پوششهای گرانولی موزاییکی و یکپارچه، خرده‌های چوب و ... |
ü در اختیار قرار دادن تجهیزات بازی دارای قابلیت جابجایی و جهت خلق فضاها و اشکال متنوع |
ü تنوع مصالح به کارگیری شده در فضا (فولاد، آلومینیوم، چوب، طناب، پلاستیک، تور، بتن، آسفالت نرم) |
ü توجه به جنبه تخیل در طراحی فضاها با خلق حوزه و تجهیزاتی بدون کارکرد مشخص و از پیش تعیین شده |
ü پیشبینی شرایط حضور معلولین حرکتی در فضاهای بازی |
ü حفظ و تقویت پوشش گیاهی درون و حاشیه فضاها |
ü فراهم کردن امکان ترسیم و نقاشی دیواره و یا کف در قسمت مشخصی از فضای بازی |
ü مشارکت کودکان و والدین در طراحی و اجرای فضاهای بازی |
با وجود این آموزههای مثبت و کاربردی، میتوان به یک نقطه ضعف در اکثر این تجربیات نیز اشاره نمود. همان طور که در تصاویر 1 تا 4 نیز مشخص است، عمده فعالیت و بازی کودکان در این فضاها یا به صورت انفرادی و در قالب بازی با تجهیزات بروز پیدا کرده و یا نهاتاً بازی "در میان جمع" و نه در تعامل با کودکان دیگر. بدین ترتیب یکی از اصلیترین تأثیرات بازی که همانا شکلگیری و تقویت توانایی تعاملات اجتماعی و انجام کار گروهی میباشد به جز در معدود مواردی از فضاها، نادیده گرفته شده است. این نقصی است که با توجه به تجزیه و تحلیل بازیهای بومی ایرانی که در بخش بعد ارائه شده است، وجود نداشته و با بومیسازی فضاهای بومی قابل برطرف شدن میباشد.
د) ساختار و ویژگیهای بازیهای بومی تهران
بازیها متناسب با جنس فعالیتی که در آنها صورت میگیرد انواع مختلفی دارند از جمله: بازیهای حسی، بازیهای جسمی، بازیهای تقلیدی، بازیهای نمایشی، بازیهای نمادین، بازیهای تخیلی، بازیهای کلامی، بازیهای آرام، بازیهای با قاعده، بازیهای فکری یا ذهنی، بازیهای گروهی یا تیمی، بازیهای رقابتی، بازیهای مرحلهای و بازیهای بومی. توضیح ویژگیها هر یک از این انواع و یا ترکیب آنها با یکدیگر در حیطه پژوهش حاضر نمیباشد ولی در ادامه به بازیهای بومی به عنوان یکی از موضوعات اصلی مورد توجه این پژوهش میپردازیم.
هر ملت در طول تاریخ خود به منظور گذران اوقات فراغت مردم، دست به ابداع بازیهایی نموده که بستر و شرایط خاص خود را طلب میکردهاند. برای شفاف شدن ماهیت کلی این گونه از فضاهای بازی نیاز هست تا محققان هر کشور، بازیهای سنتی و بومی خود را شناسایی نموده و مختصات فرمی و شکلی آنها را استخراج نمایند. ولی عبارت کلیای که میتوان در مورد آن گفت این است که، این نوع از زمین بازی به فضایی اطلاق میشود که بازیهای بومی هر کشوری میتواند در آن ظهور و بروز پیدا کند. ثریا قزل ایاغ (1392) در پژوهش جامع خود با عنوان "راهنمای بازیهای ایران" پس از شناسایی 1845 عنوان بازی دارای شرح در سراسر پهنه ایران و تقسیم‌بندی آنها به سه دسته بازیهای ورزشی، بازیهای نمایشی و بازی- سرگرمی، به صورت کلی خصوصیاتی را برای آنها ذکر مینماید. اگر بخواهیم این خصوصیات را باز شماریم، شامل موارد نه گانه ذیل خواهد شد:
1) برپایی بر اساس سرگرم کنندگی و لذت بخش بودن و نه سودآوری
2) عدم مقید بودن به مقررات و استانداردهای دست و پا گیر مانند بازیهای امروز
3) اجرا با سادهترین تجهیزات و ابزار نظیر چوب، خاک، سنگ، پارچه، طناب، استخوان، توپ، کلاه، گردو و غیره
4) دارای تنوع جهت اجرای در فضاهای باز و فضاهای بسته
5) گروهی بودن قریب به اتفاق بازیها
6) وجود بازیهای مختص بزرگسالان در کنار بازیهای کودکان و نوجوانان
7) بازیهای پسران پرتحرک و در فضاهای باز صورت میگیرند و بازیهای دختران کمتحرک و در فضای بسته
8) آمیختگی سرودها و کلام با بازی
9) عدم وجود داور در بازیها و اجرای نقش داوری توسط همه بازیکنان
همچنبن برپایه مطالعات «راهنمای بازیهای ایران» و براساس نمونه موردی انتخاب شده که محلهای از محلات شهر تهران را شامل میشود، به بررسی دقیق بازیهای بومی "تهران" از ابعاد مختلف پرداخته و سعی در استخراج ویژگیهای کلی آنها داشتیم. از بین 121 بازی بومی شرح داده شده برای تهران، تعداد 46 عدد از بازیهایی را که در درجه اول، قابلیت اجرا در فضاهای باز را داشته، در درجه بعد، متناسب با گروه سنی کودک و نوجوان و دورههای بازی پیش گفته تشخیص داده شده و نهایتاً جذابیتشان را برای دوران معاصر حفظ کرده بودند، انتخاب و تحلیل و بررسی نمودیم. در این بررسیها که خلاصه آن در جدول شماره 5 تقدیم حضور گردیده، هر یک از بازیها را از نظر جنسیت بازیکنان، تجهیزات و امکانات مورد نیاز، نوع بازی و گروه سنی پیشنهادی مورد ارزیابی قرار داده و نتایج ذیل حاصل گردید:
1) عمده بازیها از نظر تناسب با ویژگیهای کودک در درجه اول بر دوره سوم بازی (7 تا 12 سال) و درجه بعد دورههای دوم و چهارم بازی است
2) قریب به اتفاق بازیها، جسمی (چه استفاده از ماهیچههای بزرگ و چه ماهیچههای کوچک)، رقابتی و گروهی است در عین این که استفاده فعال از فکر و ذهن را طلب مینمایند
3) بازیهای مورد توجه پسران تیمی، رقابتی و دارای فعالیت جسمانی زیادی هستند
4) بازیهایی که دخترانه محسوب میگردند عمدتاً عنصر کلام حضور پررنگی در آنها داشته و جنبه جسمانی پایینتری دارند
جدول 5- نمونه تحلیل تعدادی از بازیهای بومی تهران (منبع: نگارنده برگرفته از قزل ایاغ، 1392)
عنوان بازی | تجهیزات و امکانات مورد نیاز | نوع بازی | دوره بازی پیشنهادی | فضای مورد نیاز |
الک دولک | دو قطعه چوب یکی به طول تقریبی 30 سانتی متر و دیگری حدوداً یک متر | جسمی، تیمی، رقابتی | دوره سوم و چهارم | فضای باز با حداقل طول 15 و حداقل عرض 5 متر وجود حفاظ در حاشیه فضا جهت عدم آسیب رسانی به افراد خارج از زمین بازی |
لِیلِی | ابزاری جهت ترسیم خط روی زمین | جسمی، فردی،گروهی، رقابتی، مرحلهای | اواخر دوره دوم | فضای باز با حداقل طول 4 و حداقل عرض 2 متر
|
هفت سنگ | هفت تکه سنگ و یک عدد توپ | جسمی، تیمی، رقابتی | دوره سوم و چهارم | فضای باز با حداقل طول و عرض 15 متر فقدان لبههای تیز در حاشیه زمین بازی |
همچنین بر پایه نتایج این بررسیها، زمین بازیهای بومی تهران، شرایط کلی ذیل را دارا هستند و این شرایط وجه تمایز این نوع از فضاهای بازی با فضاهایی است که تاکنون برشمرده شدهاند:
1) یک فضای باز و مسطح که امکان بروز تمامی انواع بازیهای بومی در آن وجود دارد
2) عدم اتکاء شکلگیری بازی بر وجود تجهیزات و وسایل ویژه، بلکه متکی بودن بر حضور افراد و وسایل بسیار ساده
3) ترسیم خطوط و مرزهایی در کف فضا برای شکلگیری بازیهای بومی دارای قوائد خاص
بر پایه تحلیل و جمعبندی جامع نتایج چهار بخش مبانی نظری ارائه شده، اصول و معیارهای طراحی فضاهای بازی کودکان در مقیاس محله در قالب جدول شماره 6 و حوزهای مختلف فعالیتی مورد نیاز کودکان بر اساس 7 حوزه اصلی و 8 حوزه فرعی با تکیه اصول حضور پذیری گروههای سنی، جذابیت و تنوع مبتنی بر شکل شماره 2 ارائه میگردد. با تکیه بر این اصول و حوزههای پیشنهادی، میتوان فضاهای بازی جذاب و کارامدی برای کودکان شهرهای کشور خلق نمود تا کودکان در حین بازی به مهارتهای متنوعی دستیابند.
جدول 6- اصول و معیارها طراحی فضاهای بازی در مقیاس محله
اصول | معیار | اصول | معیار | |
مکان یابی مناسب | دسترس پذیری | رفاه و آسایش | آسایش محیطی | |
سازگاری عملکردی | امکانات رفاهی | |||
مشارکت | مشارکت در طراحی | طبیعت محوری | بهرهگیری از گل وگیاه | |
مشارکت در ساخت (ایجاد حس تعلق) | بهرهگیری از آب | |||
جذابیت | تنوع عملکردی و کالبدی (غنای حسی و غنای بصری) | فرهنگ محوری | توجه به تفریحات دلخواه کودکان از جمله بازیهای قومی و فرهنگی | |
خلاقیت و نوآوری در طراحی | رعایت الزامات فرهنگی طراحی فضاهای بازی دختران | |||
ماجراجویانه و هیجانبرانگیز بودن | فرهنگ سازی | |||
ایمنی و امنیت | ایمنی درون و اطراف زمین بازی | حضور پذیری (گروههای سنی، اجتماعی و اقتصادی) | توجه به الزامات طراحی برای گروه خردسالان (دوره اول و دوم بازی) | |
امکان نظارت اجتماعی | توجه به الزامات طراحی برای کودکان و والدین معلول حرکتی | |||
خوانایی | ساده بودن هندسه محیط | مدیریت و نگهداری فعال | نظافت | |
شاخص، جذاب و قابل تشخیص بودن ورودی | نگهداری و تعمیر تجهیزات | |||
وجود علائم و نشانههای شاخص | امکان تغییر و تکامل | |||
شکل 2- حوزههای فضای بازی در مقیاس محله
قلمرو پژوهش
محله امروزی باغ فیض واقع در ناحیه 3 منطقه 5 شهرداری تهران، از شمال به بزرگراه شهید همت و محله پونک جنوبی، از شرق به بزرگراه شهید اشرفی اصفهانی و محله هما در منطقه 2 شهرداری تهران، از جنوب به بزرگراه شهید حکیم و محله های اباذر و مهران و از غرب به بزرگراه شهید ستاری و محله جنت آباد جنوبی محدود می شود. همچنین این محله 260 هکتار مساحت دارد و جمعیت این محله براساس سرشماری سال 1385، تعداد 47098 تن در 14299 خانوار بوده است.
نکته حائز اهمیت در مورد این محله آن است که ابعاد و جمعیت آن مطابقت چندانی با اعداد مورد نظر پژوهش در حوزه سطح و جمعیت مطلوب یک محله ندارد. به صورت دقیقتر باید عنوان داشت که ابعاد محله باغ فیض 2.6 برابر و جمعیت آن 11.7 برابر محله استاندارد و مطلوب ما در پژوهش میباشد.
از آنجایی که در فضاهای شهری تهران و دیگر نقاط کشور، فضاهای بازی در قریب به اتفاق موارد در دل بوستانهای شهری مکانیابی شدهاند، ما نیز در ابتدای امر بوستانهای محله را به صورت کلی مورد بررسی قرار داده و سپس به فضاهای اختصاص یافته به بازی کودکان پرداختهایم. بدین منظور، در بررسی میدانی صورت گرفته در مورد 20 بوستان موجود در سطح محله باغ فیض این گونه فضاها در حوزه مورد بررسی شامل سه گونه می‌باشند:
v بوستانهای دارای فضای بازی (8 عدد)
v بوستانهای فاقد فضای بازی (8 عدد)
v بوستانهای زیر خط انتقال برق و فاقد فضای بازی (4 عدد)
همچنین، مجموع سطوح فضاهای بازی در شرایط فعلی محله 3197 متر مربع بوده که با احتساب جمعیت 47098 نفر و محاسبه سرانه استاندارد 1 متر مربعی به ازای هر ساکن، سرانه فعلی فضای بازی در سطح محله 0.06 متر مربع به ازای هر ساکن خواهد بود. بدین ترتیب محله باغفیض به 43911 متر مربع دیگر فضای بازی نیاز خواهد داشت. این مهم هم باید از طریق توسعه و ساماندهی فضاهای بازی موجود درون بوستانها محقق گردد و هم احداث فضاهای بازی جدید با استفاده از اراضی بایر و باغی موجود به صورت متوازن در سطح محله.
نقشه 1- موقعیت محله باغفیض
|
نقشه 2- موقعیت و گونه‌بندی بوستانهای محله باغفیض
|
در میان تمامی بوستانهای موجود در محله باغفیض میتوان بوستان کاج را به دلایلی چون، وسعت بوستان، قرارگیری سرای محله در مجاورت آن، وسعت فضای بازی موجود در آن و نهایتاً از نظر میزان استقبال اهالی محله، به عنوان بوستان اصلی دارای عملکرد محلهای دانست. بدین جهت متناسب با عنوان این پژوهش در ادامه روند تحقیق تمرکز خود را بر تحلیل و ارائه طرح فضای بازی این بوستان معطوف خواهیم نمود.
فضای بازی موجود در بوستان کاج همان طور که در نقشه 3 مشخص است، صرفاً مساحتی حدود 610 متر مربع از فضای 28800 متر مربعی بوستان را به خود اخصاص داده است و این در حالی است که بخش عمدهای از بهره‌برداران از فضای بوستان را کودکان تشکیل میدهند.. البته همان طورکه پیشتر نیز در تحلیل کلی فضاهای بازی محله بدان اشاره شد، به دلیل محدودیتهای عملگردی موجود در فضای بازی موجود، که صرفاً پاسخگو نیاز کودکان دوره اول و دوم بازی میباشد، کودکان دورههای دیگر بازی، با نفوذ در دل فضای سبز موجود و به ویژه محدودههای چمنکاری شده، خود دست به آماده سازی فضا برای بازی مورد نظر خود میپردازند
تصویر 10- فضای بازی بوستان کاج
نقشه 3- عناصر و ابنیه موجود در بوستان کاج
همان طور که از جدول سوآت (جدول شماره 7) ارائه شده مشخص است، فضای بازی موجود در بوستان کاج، دارای نقاط ضعف متعدد و متنوعی است. نقاط ضعفی که اگر به همین منوال به قوت خود باقی بمانند، کودکان این نسل و نسل‌های آتی محله را بیش از پیش از فضاهای پویا شهری دور کرده و عرصه را به جذابیتهای بیپایان بازیهای رایانهای واگذار خواهد کرد.
جدول 7- جدول SWOT فضای بازی بوستان کاج
عنوان | توضیحات |
نقاط قوت (S) | وجود فضای اختصاصی برای بازی کودکان وجود درختان با تراکم مناسب در حاشیه فضای بازی قرار گیری فضای بازی در دل بوستان و فاصله گرفتن از مسیرهای عبور وسایل نقلیه خوانایی مناسب فرم فضا وجود بسترهای اجتماعی سنتی و مشارکتجو در محله |
نقاط ضعف (W) | اختصاص فضایی محدود و کوچک به فضای بازی در بوستان عدم وجود تنوع و جذابیت بصری و عملکردی در فضای بازی محدود بودن فضاهای باز بوستان به دلیل تراکم نسبتاً بالا درختان و گیاهان عدم توجه به نیازها و علایق گروههای مختلف سنی کودکان فراهم نبودن امکان اجرا بازیهای پر تحرک آزادانه توپی و گروهی عدم توجه به مشارکت کودکان در طراحی، اجرا و نگهداری فضای بازی وجود لبههای خطرآفرین و ناایمن در حاشیه فضای بازی عدم وجود تسهیلات و امکانات جهت حضور کودکان دارای معلولیت حرکتی |
فرصتها (O) | وجود شیب شمال به جنوب در بوستان جریان داشتن آب قنات درون بوستان و در مجاورت فضای بازی وجود سطوح چمنکاری شده در مجاورت فضای بازی وجود فضای کافی در بوستان جهت توسعه فضای بازی |
تهدیدها (T) | افزایش جمعیت محله و پاسخگو نبودن فضای بازی موجود فرسودگی سریع تجهیزات موجود به دلیل تراکم بالا استفاده کنندگان |
براساس شناخت حاصل شده از فضای کالبدی- عملکردی بوستان کاج و مقایسه تطبیقی آن با نتایج مبانی نظری حاصل شده در روند پژوهش، میتوان بر پایه راهبردها و سیاستهای اجرایی ارائه شده در جداول 8 و 9، فضای بازی بوستان کاج را از 600 متر مربع به 5070 متر مربع افزایش سطح داده و حوزههای متنوعی برای آن طراحی نمود.
جدول 8- راهبردهای اجرایی پیشنهادی جهت بازطراحی فضای بازی بوستان کاج محله باغفیض منطقه 5 تهران
اصول و معیار | راهبرد اجرایی | نوع راهبرد |
تنوع بخشی به فضای بازی | افزایش سطح اختصاص یافته به فضای بازی | انطباقی |
پیشبنی حوزهها بازی متنوع جهت پاسخگویی به نیاز گروههای مختلف سنی کودکان | انطباقی | |
طراحی جذاب و خلاقانه کالبدی فضای بازی و مسیرهای منتهی به آن | انطباقی | |
احیاء بازیهای بومی ایرانی | طراحی فضایی تجهیز شده جهت شکلگیری بازیهای بومی | تهاجمی |
آموزش بازیهای بومی تهرانی به کودکان (به وسیله تصاویر، متن و ...) | تهاجمی | |
طبیعت محوری در طراحی | فراهم کردن امکان تماس مستقیم کودکان با طبیعت (آب، گیاه، خاک و ...) | تهاجمی |
حضور طبیعت در تمامی حوزههای فضای بازی | تهاجمی | |
رعایت ضوابط ایمنی فضاهای بازی | رعایت نکات ایمنی در طراحی و نصب تجهیزات | دفاعی |
رعایت نکات ایمنی در فضاسازی کلیت فضای بازی | دفاعی | |
تأمین رفاه و آسایش بیشتر | فراهم کردن آسایش محیطی (در برابر آفتاب، باران، برف و ...) | انطباقی |
پیشبینی و تأمین امکانات رفاهی (سرویس بهداشتی، آبخوری و ...) | دفاعی | |
فراهم کردن شرایط حضور کودکان معلول حرکتی | رعایت الزامات طراحی محیطی برای معلولان، سالمندان و کودکان | دفاعی |
طراحی و اجرا تجهیزات بازی متناسب برای معلولان | دفاعی | |
جلب مشارکت ساکنین محله | مشارکت دهی کودکان و والدین محله در طراحی فضای بازی | اقتضایی |
مشارکت دادن کودکان و والدین در اجرا فضای بازی (با رعایت نکات ایمنی) | اقتضایی | |
مدیریت پویا و خلاق | واگذاری تصمیمگیری در حوزه اقدامات فضای بازی به والدین و کودکان (با همکاری شهرداری منطقه و هیئت امنا محله) | اقتضایی |
جدول 9- مساحت حوزههای پیشنهادی فضای بازی بوستان کاج
حوزههای پیشنهادی | مساحت (متر مربع) | حوزههای پیشنهادی | مساحت (متر مربع) |
حوزه بازی با طبیعت | 700 | حوزه استراحتگاه و پناهگاه | 170 |
حوزه بازی با شن | 40 | غرفه عرضه محصولات خوراکی | 50 |
حوزه کاشت و پرورش گیاهان | 200 | حوزه ورزشهای توپی | 650 |
حوزه بازی با حیوانات اهلی | 65 | سکو تماشاگران (والدین) | 150 |
حوزه بازی با قطعات چوب قابل جابجایی | 80 | فضاهای حرکتی مابین حوزهها | 175 |
حوزه تجهیزات بازی معاصر | 170 | مجموع حوزههای متمرکز فضای بازی | 3600 |
حوزه بازی ماجراجویانه طنابی | 650 | مسیر دوچرخه سواری | 1470 |
حوزه بازیهای بومی و گروهی | 500 | ||
مجموع حوزههای پیشنهادی فضای بازی بوستان | 5070 | ||
نتیجهگیری
محلات شهری به عنوان اولین و مهمترین فضای عمومی که توسط کودکان تجربه می‌شوند، میبایست مورد توجه جدی متخصصان شهری به ویژه طراحان شهری قرار گرفته و به واسطه تأثیرات متعدد و عمیق بر کودک، فضای آنها متناسب با نیازهای این قشر از جامعه باز طراحی شود. در این بین پارکهای محلی و به ویژه فضاهای بازی آنها ظرفیت بسیار ویژهای برای حضور فعال و شاداب کودکان محسوب شده و میتواند محل شکلگیری و پرورش انواع مهارتهای فردی و اجتماعی مورد نیاز آنان در زندگی آینده خود باشد. براساس پژوهش صورت گرفته، این فضاهای بازی میبایست بر پایه اصولی 10 گانه: مکانیابی مناسب، مشارکت، جذابیت، ایمنی و امنیت، خوانایی، رفاه و آسایش، طبیعت محوری، فرهنگ محوری، حضور پذیری (گروههای سنی، اجتماعی و اقتصادی)، مدیریت و نگهداری فعال و زیر معیارهای مرتبط به هر اصل- که در جدول 6 بدانها اشاره شده است- طراحی شده تا بتوان یک محیط بازی استاندارد را برای کودکان فراهم نمود.
از سوی دیگر متناسب با تجربیات جهانی و سابقه غنی بازیهای بومی ایرانی، اختصاص هفت عرصه اصلی فضای بازی (بازیهای آرام، بازی با طبیعت، بازیهای خلاق، بازیهای بومی و گروهی، بازیهای ورزشی، مسیر سه چرخه سواری و مسیر دوچرخه سواری) و زیرمجموعههای آن- که در شکل 2 به تفضیل ارائه شدهاند- غنای تجربی کودکان را افزایش داده و آموزههای مهارتی آنها را نیز به حداکثر خود میرساند. آموزههای جذاب و متنوعی در حوزههای جسمی، ذهنی، عاطفی، ادراکی، اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی.
نکته بسیار مهم در این بین توجه ویژهای که میبایست از دیدگاه فرهنگی به این گونه فضاها ایجاد شود. توجهی در آن باید به موضوعات مختلفی از جمله تأثیرات مفید و مخرب گروههای سنی بر یکدیگر، ملاحظات جنسیتی طراحی فضاها برای پسران و دختران، بهرهگیری از المانهای ملی و بومی در طراحی محیطی و احیاء بازیهای بومی غنی ایرانی به عنوان یک میراث ناملموس تاریخی، فرهنگی و هویتی. براساس مطالعه و تحلیلهای صورت گرفته، فضای بازی برای بازیهای بومی ایرانی به عنوان یک حوزه از حوزههای متنوع مورد نیاز کودکان در فضای بازی محله، یک فضای باز و مسطح میباشد که متکی به حضور کودکان در آن بوده و با بهرهگیری از سادهترین اسباب و وسایل و ترسیم خطوط مورد نیاز بر روی زمین، مهارتهای اجتماعی و عاطفی کودکان را در قالب بازیهای گروهی و تیمی پرورش میدهد.
همچنین، فارغ از مباحث بیان شده در این پژوهش، توجه مضاعفی میبایست در جهت 1) شکلگیری فضاهای بازی در مقیاس کوچههای مسکونی و واحدهای همسایگی، 2) مناسبسازی معابر محله برای عبور و مرور کودکان و 3) ایجاد هماهنگی مکانی و عملکردی میان فضاهای بازی مهدهای کودک و دبستانها، در بین برنامهریزان و طراحان شهری شکل گرفته تا بتوان به مفهومی تحت عنوان «محله دوستدار بازی» به عنوان یک رویکرد نو و بومی در محلات شهری کشور دست یافت.
منابع
1) ابراهیمی، حمیدرضا و دیگران. (1390)، «تدوین اصول طراحی فضاهای بازی کودکان با تأکید بر گروه سنی 5 تا 12 سال؛ مطالعه مورد: رشت»، فصلنامه علمی- پژوهشی باغ نظر، شماره 19، اسفند 1390، 42- 31.
2) اسدی محل چالی، مسعود؛ الفت، میلاد. (1394)، ملاحظات روانشناسانه در طراحی محیطی؛ در راستای پاسخگویی به گروههای کمتوان "کودکان، معلولان و سالمندان، انتشارات آرمانشهر، تهران
3) ایزانلو، بلال و حبیبی، مجتبی. (1390)، «کابرد فراتحلیل در تحقیقات علوم اجتماعی و رفتاری، مروری بر مزایا، تنگناها و روششناسی»، دوفصلنامه تحقیق علوم رفتاری، شماره 17، فروردین 1390، 79-70
4) بهروزفر، فریبرز. (1380)، مبانی طراحی فضاهای باز نواحی مسکونی در تناسب با شرایط جسمی و روانی کودکان، مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، تهران
5) بهشتی، سعید؛ منطقی، یگانه. (1390)، «بررسی نقش بازی در تربیت کودگ از دیدگاه قرآن و سنت معصومین (ع)»، اندیشههای نوین تربیتی، شماره 3، پاییز 1390، 114- 91.
6) پور جعفر، محمدرضا و پورجعفر، علی. (1391)، الگوی پیشنهادی محله، با مرکزیت مسجد و فضاهای عمومی مورد نیاز در شهر ایرانی- اسلامی، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 10، زمستان 1391، 24- 15
7) پور جعفر، محمدرضا و دیگران. (1389)، «بررسی تحلیل چگونگی برانگیزش آفرینشگری کودکان در طراحی فضاها و محوطه‌های شهری با تأکید بر رابطه «خلاقیت» و «طراحی کالبدی» فضاهای بازی کودکان»، دوفصلنامه مدیریت شهری شماره 25، بهار و تابستان 1389، 82-63
8) خزاعی، سهیلا؛ خزاعی، سعید. (1392)، بازی و رشد و تکامل کودک من، چاپ اول، انتشارات ارجمند، تهران
9) داناییفرد، حسن. (1389)، استراتژیهای نظریه پردازی، انتشارات سمت، تهران
10) دل آلامو، مارتا روخالس. (1391)، طراحی زمین بازی، ترجمه لیلا پهلوانزاده، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان اصفهان، اصفهان
11) رفیعی، امیررضا؛ فرزاد بهتاش، محمدرضا. (1392)، بررسی وضعیت مناسبسازی فضاهای شهری برای کودکان، مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران، قابل دسترس در: http://region10.tehran.ir/Default.aspx?tabid=356 [Accessed 12 farvardin 1388]
12) ذاکرصالحی، غلامرضا. (1386)، «فراتحلیل مطالعات انجام شده در زمینه جذب نخبگان و پیشگیری از مهاجرت آنان»، جامعه شناسی ایران، شماره 29، بهار 1386، 135-113
13) شوکتی احمد آباد، مصطفی و حسنی، پرخیده. (1385)، «فراتحلیل چیست؟»، فصلنامه علمی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، شماره 12، پاییز و زمستان 1385، 21- 15
14) صدیق سروستانی، رحمتالله. (1379)، «فراتحلیل مطالعات انجام شده در حوزه آسیبشناسی اجتماعی در ایران»، نامه علوم اجتماعی شماره 15، تیر 1379، 103- 67
15) فرحمند، مرتضی. (1391)، «ایمنی در زمین بازی»، ماهنامه بازی و اسباب بازی، شماره 17، بهمن 1391، 45- 42.
16) قزل ایاغ، ثریا. (1392)، راهنمای بازیهای ایران، چاپ دوم، تهران: دفتر پژوهشهای فرهنگی.
17) کربلایی حسینی غیاثوند، ابوالفضل؛ سهیلی، جمال الدین. (1392)، «بررسی ویژگیهای شهر دوست داشتنی از نگاه کودکان؛ مطالعه موردی: منطقه 2 شهرداری قزوین»، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات شهری، شماره 9، زمستان 1392، 68- 59.
18) کوپر، کارول و همکاران. (1393)، رفتار با کودکان و نوجوانان، ترجمه سیاوش جمالفر، چاپ دوم، نشر روان، تهران
19) گالاهو، دیوید؛ اُزمون، جان. (1393)، درک رشد حرکتی در دوران مختلف زندگی، ترجمه رسول حمایت طلب و همکاران، چاپ دوم، انتشارات علم و حرکت، تهران
20) مظفر، فرهنگ و دیگران. (1385)، «طراحی بوستانهای شهری و رشد خلاقیت کودکان»، مجله فناوری و آموزش، شماره 2، زمستان، 85- 75.
21) مهجور، سیامکرضا. (1392)، روانشناسی بازی، چاپ اول، نشر ویرایش، تهران
22) ناطقپور، محمد جواد و فیروزآبادی، سید احمد. (1385)، «شکلگیری سرمایه اجتماعی و فراتحلیل عوامل مؤثر بر آن»، مطالعات جامعه شناختی، شماره 28، آذر 1385، 190-160
23) ودادهیر، ابوعلی. (1389)، «فراترکیب نتایج واکاویهای کیفی و مطالعات فرهنگی: واقعیت یا توهم»، فصلنامه برگ فرهنگ، شماره 22، پاییز و زمستان: 45- 24
24) هیوز، فرگاس پیتر. (1393)، روانشناسی بازی؛ کودکان، بازی و رشد، ترجمه کامران گنجی، انتشارات رشد، تهران
25) Green Hearts Institute for Nature in Childhood, 2009. Design Principles for Nature Play Spaces in Nature Centers and Other Natural Areas [online], Available from: http://www.greenheartsinc.org/uploads/Green_Hearts_Design_Principles_for_Nature_Play_Spaces.pdf [Accessed 7 May 2013]
26) Hamarstrom, Jeffrey C., 2012. Perceptions of Naturalized Playgrounds: A Qualitative Study, Master of Landscape Architecture, Utah State University.
27) Hendricks, B., 2011. Designing for Play, farnham: ashgate publishing limited
28) Parsons, A., 2011. Young Children and Nature: Outdoor Play and Development, Experiences Fostering Environmental Consciousness, And the Implications on Playground Design, Master of Landscape Architecture In Landscape Architecture, faculty of the Virginia Polytechnic Institute and State University.
29) Tovey, H. 2007. Playing Outdoors: Spaces and Places,Risk and Challenge, McGraw Open University Press
Preparation principle for Mohallah Playground Design, With Emphasis on Revival of Irainian Native Games
; Case Study: Mohallah of Bagh-feyz in Tehran
Majid Khoramshad
Sayed Ali Safavi
Based on today's scientists point of view, playing is not only a joy for children but also their life. He will gain and improve his needed future life skills by playing .hence it is important to pay extra attention to children's playgrounds especially in scale of a muhallah which is their main social life base ground
This project has two main goals:
1) to find urban designing basics in order to improve quality of children and juveniles play grounds in scale of muhallaharea.
2) some steps forward to revive domestic persian games by providing proper places for muhallah.
in the beginning of this project the method of study was based on "quality meta analysis " and in the following SWAT analysis method was chosen in order to make structured analysis of case studies.
According to results of this study ,there are bunch of factors that matter to be able to meet all the requirements. Safety and security are the very first thing parents ask beside that a play grounds should be interesting for kids too. The key to make a play ground interesting is to meet variety. Absence of diversity is the main reason children focus on computer games and stay less in the play fields and fewer age groups get involved .in the mean while using persian games ,as an intangible heritage of our culture and history can insert a little bit of culture to games atmosphere and reduce Individualism, as our culture propunds social activities a lot.
Keywords : child, play, playground ,muhallah
[1] - پژوهشگر دکتری شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه علم و صنعت ایران (Khoramshad86@gmail.com
[2] - نویسنده مسئول، استادیار گروه شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس (sasafavi@modares.ac.ir)
[3] - رجوع شود به: ماده 1 کنوانسیون حقوق کودک، بند اول آیین نامه مرجع ملّی کنوانسیون حقوق کودک در جمهوری اسلامی ایران، مواد 88 تا 95 قانون مجازات اسلامی، شیعه (1391) تحت عنوان «آماده سازی شهر برای کودکان» و رفیعی (1392) تحت عنوان «بررسی وضعیت مناسبسازی فضاهای شهری برای کودکان»