تبیین شاخصهای پایداری محیطی بناهای زیارتی در ایران با تأکید بر سامانههای ارزیابی ساختمانهای پایدار
محورهای موضوعی : معماری اسلامیزهرا عرفانی زاده 1 , شاهین حیدری 2 * , پیروز حناچی 3
1 - دانشجوی دکتری فناوری معماری، دانشگاه تهران، تهران
2 - استاد گروه معماری، دانشگاه تهران
3 - استاد گروه معماری، دانشگاه تهران
کلید واژه: سامانههای ارزیابی ساختمان, ابنیه زیارتی, معماری پایدار, شاخصهای پایداری,
چکیده مقاله :
برای ایجاد ساختمان¬هایی پایدار، سامانه¬هایی جهت ارزیابی عملکرد ساختمان¬ها، به تفکیکِ کاربری، تدوین شدهاند. به دلیل رواج اسلام و مذهب شیعه در ایران، یکی از پر استفاده‌ترین بناها، بناهای مذهبی-زیارتی‌اند که تعداد آنها قابل توجه و تأثیرگذار در مقوله پایداری است. با این وجود، تا کنون، این ساختمان¬ها از منظر دستیابی به اهداف توسعه پایدار بررسی نشده¬اند و معیارهایی هم برای این بررسی، تعریف نشده است. لذا ارائه معیارهایی ویژه برای ارزیابی یک ساختمان زیارتی پایدار و سپس ارتقاء و اصلاح این اماکن متبرک بر مبنای این معیارها، ضرورت دارد. هدف پژوهش: هدف پژوهش حاضر، طراحی مدلی برای ارزیابی ساختمان¬های زیارتی در دستیابی آنها به اهداف توسعه پایدار در بخش ساختمان، در ایران است. روش پژوهش: پژوهش در گام گردآوری اطلاعات به روش پیمایشی است. جهت افزایش روایی پرسشنامه، پرسشنامه¬های اولیه با مطالعه پرسشنامه¬های مشابه در پژوهش¬ها و مشورت اساتید و تعدادی از اعضای هیئت نخبگانی طراحی شد و مورد تأیید قرار گرفت. سپس تعدادی پرسشنامه میان هر بخش از جامعه آماری، توزیع و همه ابهام¬های مشخص شده، رفع و پرسشنامه نهایی توزیع گردید. نرخ سازگاری کمتر از 0.1 پرسشنامه¬ها نیز مؤیّد پایایی پرسشنامه¬ها بود. در گام تحلیل داده¬ها از روش دلفی و روش تحلیل سلسله¬مراتبی استفاده شد. نتیجه و پیشنهاد پژوهش: بنا بر نتایج تحلیل دلفی، مدلی متشکل از 10 سرفصل و 94 معیار معرفی شده است. بنا بر نتایج روش تحلیل سلسله¬مراتبی، از میان معیارهای معرفی شده، سه اولویت نخست برای تحقق ساختمان زیارتی پایدار در ایران، به ترتیب عبارتند از: «مدیریت و فرآیندهای پایدار»، «کیفیت فنی و عملکردی» و «آب». بنابر این نتایج، سامانه ارزیابی و سامانه وزندهی ویژه ساختمان زیارتی پایدار در ایران ارائه شده است. پیشنهادات پژوهش، تهیه پیوست¬های ویژه مدیریتی، طراحی خودکفای زیرساخت¬های انرژی و آب و فاضلاب و پیگیری جدی¬تری بهینه¬¬سازی مصرف آب است.
Problem and necessity: In order to create sustainable buildings, systems have been developed to evaluate the performance of buildings, separated by use. Due to the prevalence of Islam and Shia religion in Iran, one of the most used buildings are religious-pilgrimage buildings, the number of which is significant and influential in terms of sustainability. However, until now, these buildings have not been reviewed from the point of view of achieving sustainable development goals, and criteria for this review have not been defined. Therefore, it is absolutely necessary to provide special criteria for evaluating a sustainable pilgrimage building and then upgrade and improve these holy places based on these criteria. The purpose of the research: The aim of the current research is to design a model to evaluate pilgrimage buildings in achieving the goals of sustainable development in the building sector in Iran. research method: The research is in the stage of collecting information by survey method. In order to increase the validity of the questionnaire, the initial questionnaires were designed and approved by studying similar questionnaires in researches and consulting professors and a number of elite board membersof Delphi method. Then, a number of questionnaires were distributed among each part of the statistical population and all identified ambiguities were resolved and the final questionnaire was distributed. The consistency rate of less than 0.1 of the questionnaires confirmed the reliability of the questionnaires. In the step of data analysis, Delphi method and Analytic Hierarchy Process (AHP) were used. Research result and suggestion: The results of Delphi analysis were the introduction of a model consisting of 10 headings and 94 criteria. According to the results of the AHP method, among the criteria introduced to achieve a sustainable pilgrimage building in Iran, the first three priorities are: "sustainable management and processes", "technical and functional quality" and "water". Based on these results, an evaluation system and a special weighting system for sustainable pilgrimage buildings in Iran were proposed. The suggestions of the research are preparation of special management annexes, self-sufficient design of energy and water and sewage infrastructures and more serious pursuit of water consumption optimization.
آقابیگی، مسعود (1394) یکی از اصلی¬ترین مفاهیم در تعریف شهر اسلامی توجه به ویژگی¬های زیست¬محیطی است، گزارش چهارمین نشست گفتمان شهر: فضاهای چندسطحی در بافت¬های زیارتی- تاریخی (مشهد)، صص 39- 42.
ابوتراب، طالبی و الهه براق علی¬پور (1394) گونه شناسی زیارت و دینداری زائران معنا کاوی کنش زیارت زائران امام رضا (ع)، فصلنامه علوم اجتماعي، 69، صص 75- 106.
الیاده، میرچا (1372) مکان مقدس، ترجمه ب. د، نامه فرهنگ، 1، صص 88- 97.
بری، تامس (1384) هنر و معماری، خیال، ترجمه مهرداد قیومی، فصلنامه فرهنگستان هنر، 13، صص 36-69.
پوراصغر سنگاچین، فرزام و رمضان اسمعیل اسدی (1396) اصول، مبانی، اهداف و شاخصهای توسعه پایدار (SDG) سازمان برنامه و بودجه کشور، معاونت امور اقتصادی و هماهنگی برنامه و بودجه، امور برنامه¬ریزی، آمایش سرزمین و محیط زیست.
پی.
بررتون، جوئل (1987) فضای مقدس، ترجمه مجید محمدی (1377) نامه فرهنگ، 29، صص 128- 145.
چیت‌سازیان، زهرا (1397) تن شهر و جان زیارت: بازخوانی شهر کاشان از منظر آیین زیارت، تهران، طبع و نشر.
رحمانی، عبدالله و رضا وزیري نژاد و حسن احمدي نیا و محسن رضائیان (1399) مبانی روش شناختی و کاربردهاي روش دلفی:یک مرور روایی، مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، 19، صص 515-538.
رنجبر کرمانی، علی¬محمد و امیر ملکی (1396) بازخوانی الگوی فضای میانی در معماری ایران زمین، مجله مطالعات معماری ایران، دو فصلنامه علمی پژوهشی دانشکده معماری و هنر، 11، صص 23- 42.
زرگر، اکبر (1386) راهنمای معماری مسجد، به سفارش وزارت مسکن و شهرسازی، دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری، تهران، دید.
سروش، علی (1389) تدوين یک سامانه ارزيابي ساختمان پايدار برای کشور ايران (سازما) پایان¬نامه کارشناسی ارشد رشته انرژی معماری به راهنمايي دکتر شاهین حیدری، دانشکده معماری، دانشگاه تهران.
سقايی، مهدی و فرامرز نودهی و زهره جوانبخت قهفرخی و سيد محمدباقر طباطبايی (1391) متن فضايی زيارت امام رضا (ع) مجله مطالعات اجتماعی ايران، 3و4، صص 87-108.
شورای معماری- مدیریت فنی و مهندسی مرکز رسیدگی به امور مساجد (۱۳۹۵) معیارهای طراحی مساجد، تهران، همگامان چاپ.
صدری کیا، سمیه (1394) اصول توسعه کالبدی حرم مطهر رضوی با تأکید بر تحولات تاریخی قرن نهم هجری قمری، خراسان بزرگ، 18، صص 47-60.
طباطبایی، محمدباقر (۱۳۹۵) نقد ساختاری طرح نوسازی و بهسازی بافت شهری پیرامون حرم مطهر رضوی، وبسایت معماری، اخبار و گزارشهای معماری نهادها، ۱۳ آذر ۱۳۹۵، در http://memari. online.
عظيمي هاشمي، مژگان و سعيد شريعتي مزيناني و فائزه اعظم كاري (1391) مؤلفه¬هاي اجتماعي - فرهنگي شهر زيارتي پايدار مورد مطالعه: شهر مشهد، مجلة مطالعات اجتماعي ايران، 3و4، صص 131-156.
عظیمی هاشمی، مژگان و فائزه اعظم کاری و جعفر خیرخواهان و مژگان ثابت تیموری و سعید شریعتی (1392) واکاوی مؤلّفه¬های شهر زیارتی مطلوب )مورد مطالعه شهر مشهد)، فصلنامه علمي- پژوهشي مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 12، صص 59- 70.
فرزین، احمدعلی و فرخ محمدزاده مهر و مهدی ریاحی و محمدحسن محب¬علی (1389) صحن حرم تا کجا می¬رود؟، ماهنامه منظر، 9، صص 72- 73.
فلاحی، علیرضا و عاطفه سادات هاشمیان (1394) مدیریت سوانح غیر مترقبه در فضای زیرگذر حرم رضوی، فصلنامه دانش پیشگیری و مدیريت بحران، 3، صص 237- 253.
قودجانی، ابوالفضل (1394) روشهای پیشرفته آماری و کاربردهای آن، تهران، جامعه‌نگر.
کمالی، مهدی (1391) بررسی وضعیت موجود تولید و دفع پساب‌های خاکستری در اماکن مذهبی و امکان‌سنجی بازیابی و استفاده‌ی مجدد از آن، پایاننامه کارشناسی ارشد مهندسی عمران، دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)، دانشکده عمران و محیط زیست.
گرجی مهلبانی، يوسف (1389) معماری پايدار و نقد آن در حوزه محيط زيست، نشريه علمی- پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ايران، ۱، صص 91- 100.
مجابي، سيدمهدي (1384) مفاهيم بنياني معماري زيارتي ايران در دوران اسلامي، نشريه بين¬المللي مهندسي صنايع و مديريت توليد، 1، صص 111 – 122.
محمودکلایه، سعید (1395) ارزیابی جدایی فضاهای مذهبی از بافت پیرامون با رویکرد فضایی- اجتماعی نمونه موردی: طرح¬های توسعه حرم امام رضا (ع) و بین¬الحرمین شیراز، وزارت راه و شهرسازی، دفتر معماری و طراحی شهری.
مسعودی اصل، بهزاد و احمدعلی فرزین و شهره جوادی و ناصر براتی (1397) مبانی معماری مقابر امامزادگان در ایران، ماهنامه باغ نظر، 15 (64)، صص 5- 14.
ملازاده یزدانی، مریم (1396) پیشنهاد معیارهای اعتباری کلیدی ارزیابی پایداری، برای به روزرسانی و توسعه سامانه¬های بین¬المللی رتبه¬بندی ساختمان سبز، مجله صفه، 78، صص 25- 44.
مهندسان مشاور باوند (1389) طرح توسعه و احیای مجموعه شاهچراغ، شناسایی، مسئله¬یابی، توان¬سنجی و سازمان فضایی پیشنهادی.
گزارش بخش¬های اول و دوم طرح، سازمان عمران و مسکن¬سازان فارس.
مهندسان مشاور پیرراز (1386) طرح توسعه قسمت جنوبی حرم حضرت معصومه (س)، مطالعات و تدوین مبانی نظری و تنظیم برنامه عملکردی و معیارهای طراحی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان قم، قم.
مهندسین مشاور فجر توسعه (1394) طرح جامع حرم مطهر حضرت معصومه (س) بخش سوم: برنامه¬ریزی و تبیین چارچوب راهبردی، معاونت اجرایی آستان مقدس قم.
مهندسین مشاور فجر توسعه (1392) طرح جامع حرم مطهر حضرت معصومه (س) بخش دوم: سنجش وضعیت حوزه راهبردی و نیازسنجی (ویرایش دوم) معاونت توسعه و سرمایه¬گذاری آستان مقدس قم.
مهندسين مشاور مهرازان (1395) برنامه راهبردي بهسازي و هدايت موزون توسعه محدوده پيرامون حرم مطهر حضرت رضا (ع) قسمت سوم- تدوين اهداف و راهبردهای بازنگری در طرح و برنامه اقدامات آینده، جلد1:برنامه و طرح راهبردی پیشنهادی، وزارت راه و شهرسازی.
مهربان، آیدا و سیدمجید مفیدی شمیرانی و منصوره طاهباز (1398) چارچوب مقایسه معیارهای ارزیابی در سامانههای رتبهبندی محیطی و پایداری ساختمان؛ نمونه‌موردی: سامانههای BREEAM، LEED، CASBEE، DGNB و HQE، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست, 2 (21)، صص 298- 333.
نعمتی، محمدعلی و محمدرضا بمانیان و مجتبی انصاری (۱۳۹۷) شناسایی عوامل مؤثر بر ارزیابی محیط زیستی ساختمان در مجموعه مسکونی با بهره¬گیری از ابزارهای موجود ارزیابی عملكرد بنا، نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، ۲۳ (۱)، صص 19-۳۰.
نقره¬کار، عبدالحمید و مهدی حمزه¬نژاد و صدیقه معین¬مهر (1393) شناخت و تحلیل مسائلِ طراحی محیط معماری و شهرسازی از منظر اسلامی، معماری و شهرسازی آرمان شهر، 13، صص 119- 135.
نیک صفت، احسان و کتایون تقیزاده (۱۳۹۶) انتخاب معیارهای مناسب برای ارزیابی پایداری ساختمان¬های مسکونی کشور و توسعه سامانه رتبه¬بندی ساختمان پایدار در ایران (ISBRS) چهارمین کنفرانس بین¬المللی برنامه¬ریزی و مدیریت محیط زیست، تهران، دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران.
واعظ جوادی، مرتضی (1388) فلسفه زیارت و آیین آن، قم، اسراء.
A.Koshak, Nabeel; Fouda, Abdullah (2008) Analyzing Pedestrian Movement in Mataf Using GPS and GIS to Support Space Redesign, Ninth International Conference on Design and Decision Support Systems (DDSS) in Architecture and Urban Planning. 7- 10 July 2008 , The Netherlands. in: www.sciencedirect.com.
Al- Lami, F; Al- Fatlawi, A; Bloland, P; et al (2013) Pattern of morbidity and mortality in Karbala hospitals during Ashura mass gathering at Karbala, Eastern Mediterranean Health Journal , 19, 13- 18.
Algahtani, H (2016) Strategic vision of planning the central area of Makkah Cit. WIT Transactions on The Built Environment, 159, 107 – 120.
Ali, Hikmat H;Al Nsairat, Saba F (2009) Developing a green building assessment tool for developing countries – Case of Jordan, Building and Environment, 44, 1053- 1064.
Alyami, S. H; Rezgui, Y; Kwan, A (2015) The development of sustainable assessment method for Saudi Arabia built environment: weighting system, Sustainability Science, 1, 1- 12.
Banani, Raji; M.Vahdati, Maria; Shahrestani, Mehdi; Clements- Croome, Derek (2016) The development of building assessment criteria framework for sustainable non- residential buildings in Saudi Arabia, Sustainable Cities and Society 26, 289–305.
BCA Green Mark (Singapur) (2023) Green Mark Homepage: https://www.bca.gov.sg.
BEAM Plus New Buildings Version 2.0 )2019 (, BEAM Society.in: https://www.hkgbc.org.hk.
BRE Global (2017) BREEAM International Non- Domestic Refurbishment 2015 scheme. Technical Manual: Version: SD225, Issue: 1.4 , 27/04/2017, Retrieved from: https://www.breeam.com.
Chandan, Shradha; Kumar, Ashwani (2019) Challenges for urban conservation of core area in pilgrim cities of India, Journal of Urban Management , 8 ( 3), 472- 484.
Chang, C. Y; Lin, H. T; Ho, M. C (2012) Sustainability assessment tool of green building renovation in Taiwan: an introduction to EEWH- RN, International Journal of Sustainable Construction, 1 (1), 25- 31.
CIDB (Construction Industry Development Board) Malaysia (2016) MyCREST (Malaysian Carbon Reduction and Environmental Sustainability Tool, design & construction &, operation and maintenance stage certification. Version 1.0, In: www.cidb.gov.my, Retrieved at 20/5/2021.
Crawley, Drury ;Aho, Ilari (2010) Building environmental assessment methods: applications and development trends, Building Research & Information , 27 (4- 5), 300- 308.
Deutsche Gesellschaft für Nachhaltiges Bauen (2023) DGNB Homepage: https://www.dgnb.de. Retrieved at 20/5/2021.
DING, GKC (2008) Sustainable construction The role of environmental assessment tools, Journal of Environmental Management, 86, 451- 464.
El Hanandeh, Ali (2013) Quantifying the carbon footprint of religious tourism: the case of Hajj, Journal of Cleaner Production, 52, 53- 60.
GBI (2020) GBI home page: www.greenbuildingindex.org, Retrieved at 20/5/2021.
Gou , Zhonghua; Siu- Yu Lau, Stephen (2014) Contextualizing green building rating systems: Case study of Hong Kong, Elsevier Public Health Emergency Collection, 44, 282–289.
Green Building lable (2020) GBL Homepage: http://www.twgbqanda.com, Retrieved at 20/5/2022.
Green Star (2019) Design & As Built Scorecard, Version 1.3, in: www.gbca.org.au, Retrieved at 20/10/2021.
GSAS (2019) DESIGN & BUILD: Assessment manual for building typologies, 4th Edition, Gulf Organisation for Research & Development. In: https://gsas.gord.qa/, Retrieved at 5/10/2020.
HQE (2016) Assessment scheme for the environmental performance of non- residential building under construction, Cerway Version, In:http://www.behqe.com/cerway/essentials, Retrieved at 5/10/2020.
Housing and Building National Research Center (HBRC) (2017) The Green Pyramid Rating System , 2th Version. Ad Doqi, Giza. In: http://www.hbrc.edu.eg, Retrieved at 5/10/2020.
Japan Sustainable Building Consortium (JSBC) and Institute for Building Environment and Energy Conservation (IBEC) (2010) CASBEE for new construction (CASBEE NCe- 2010 (v.1.0)), in: http://www.ibec.or.jp, Retrieved at 5/10/2020.
Karampourian, Arezou; Ghomian, Zohreh; Khorasani- Zavareh, Davoud (2019)Qualitative study of health system preparedness for traumatic incidents in a religious mass gathering, Injury, 50 (5), 1097–1104.
Larsson, Nils (2015) SBTool for 2015; International Initiative for a Sustainable Built Environment. in: http://www.iisbe.org, Retrieved at 5/10/2020.
Lee, w. l;Chau, c. k;Yik, f. w. h;Burnett, j;Tse, m. s (2002)On the study of the credit- weighting scale in a building environmental assessment scheme, Building and Environment, 37, 1385- 1396.
LEED (Leadership in Energy and Environmental Design) (2020) LEED home page:https://www.usgbc.org/projects, Retrieved at 1/10/2020.
Li, Y; Chen, X; Wang, X; Xu, Y; Chen, P.H (2017) A review of studies on green building assessment methods by comparative analysis, Energy and Buildings, 146, 152- 159.
Díaz- López, Carmen ;Carpio, anuel; Martín- Morales, M; Zamorano, Montserrat (2019) A coparative analysis of sustainable building assessment methods, Sustainable Cities and Society, 49, 101611.
Memish, Ziad A; Zumla, Alimuddin; Alhakeem, Rafat F & others (2014) Hajj: infectious disease surveillance and control. Lancet mass gatherings medicine 1.383, 2073–82.
Nizam Kamaruzzaman, Syahrul; Weng Lou, Eric Choen; Wong, Phui Fung; Edwards, Rodger; Hamzah, Noraini; Ghani, Mohd Khairolden (2018) Development of a non- domestic building refurbishment scheme for Malaysia: A Delphi Approach, Energy, 167, 804- 818.
Saaty, T. L (2003) Decision- making with the AHP: Why is the principal eigenvector necessary, European Journal of Operational Research, 145 (1), 85–91.
Soomaroo, Lee; Murray, Virginia (2012) Disasters at Mass Gatherings: Lessons from History, PLoS Currents, 2, in: https://doi.org/10.1371/currents.RRN1301, Retrieved at 1/10/2020.
Tewarm Shruti; Khan, Sammyh; Hopkins, Nick; Srinivasan, Narayanan; Reicher, Stephen (2012) , Participation in Mass Gatherings Can Benefit Well- Being: Longitudinal and Control Data from a North Indian Hindu Pilgrimage Event, PLoS ONE, 7 (10), e47291.
Tunasar, Cenk (2013, winter) Analytics driven master planning for Mecca: Increasing the capacity while maintaining the spiritual context of HAJJ pilgrimage, Winter Simulation Conference, 241- 251.IN: https://www.researchgate.net.
UPC (2010) Pearl Building Rating System (PRS): Design & Construction, Version 1.0, April 2010. In: www.upc.gov.ae.
Verma, Ashish; Verma, Meghna; Rahul, T.M; Khurana, Sagar; Rai, Ankit (2018) Acceptable trip distance for walking in mass religious gatherings, A case study of world’s largest human gathering Kumbh Mela in Ujjain, India. Sustainable Cities and Society, 41, 505- 512.
Williamson, Terry;Radford, Antony;Bennetts, Helen (2003) Understanding Sustainable Architecture, London & New York: Spon Press.
Wong, P F (2019) A framework of sustainability refurbishment assessment for heritage buildings in Malaysia. IOP Conf. Ser: Earth Environ. Sci. 268 012011, in:https://iopscience.iop.org.
Zarghami, Esmaeil; Azematia, Hamidreza; Fatourehchia, Dorsa; Karamloob, Mohammad (2018) Customizing well- known sustainability assessment tools for Iranian residential buildings using Fuzzy Analytic Hierarchy Process, Building and Environment, 128, 107–128.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و یکم، بهار 1402: 56-33
تاريخ دريافت: 26/02/1402
تاريخ پذيرش: 20/08/1402
نوع مقاله: پژوهشی
تبیین شاخصهای پایداری محیطی بناهای زیارتی در ایران
با تأکید بر سامانههای ارزیابی ساختمانهای پایدار1
زهرا عرفانی‌زاده*
شاهین حیدری**
پیروز حناچی***
چکیده:
مسئله و ضرورت: برای ایجاد ساختمانهایی پایدار، سامانههایی جهت ارزیابی عملکرد ساختمانها، به تفکیکِ کاربری، تدوین شدهاند. به دلیل رواج اسلام و مذهب شیعه در ایران، یکی از پر استفاده‌ترین بناها، بناهای مذهبی-زیارتی‌اند که تعداد آنها قابل توجه و تأثیرگذار در مقوله پایداری است. با این وجود، تا کنون، این ساختمانها از منظر دستیابی به اهداف توسعه پایدار بررسی نشدهاند و معیارهایی هم برای این بررسی، تعریف نشده است. لذا ارائه معیارهایی ویژه برای ارزیابی یک ساختمان زیارتی پایدار و سپس ارتقاء و اصلاح این اماکن متبرک بر مبنای این معیارها، ضرورت دارد.
هدف پژوهش: هدف پژوهش حاضر، طراحی مدلی برای ارزیابی ساختمانهای زیارتی در دستیابی آنها به اهداف توسعه پایدار در بخش ساختمان، در ایران است.
روش پژوهش: پژوهش در گام گردآوری اطلاعات به روش پیمایشی است. جهت افزایش روایی پرسشنامه، پرسشنامههای اولیه با مطالعه پرسشنامههای مشابه در پژوهشها و مشورت اساتید و تعدادی از اعضای هیئت نخبگانی طراحی شد و مورد تأیید قرار گرفت. سپس تعدادی پرسشنامه میان هر بخش از جامعه آماری، توزیع و همه ابهامهای مشخص شده، رفع و پرسشنامه نهایی توزیع گردید. نرخ سازگاری کمتر از 0.1 پرسشنامهها نیز مؤیّد پایایی پرسشنامهها بود. در گام تحلیل دادهها از روش دلفی و روش تحلیل سلسلهمراتبی استفاده شد.
نتیجه و پیشنهاد پژوهش: بنا بر نتایج تحلیل دلفی، مدلی متشکل از 10 سرفصل و 94 معیار معرفی شده است. بنا بر نتایج روش تحلیل سلسلهمراتبی، از میان معیارهای معرفی شده، سه اولویت نخست برای تحقق ساختمان زیارتی پایدار در ایران، به ترتیب عبارتند از: «مدیریت و فرآیندهای پایدار»، «کیفیت فنی و عملکردی» و «آب». بنابر این نتایج، سامانه ارزیابی و سامانه وزندهی ویژه ساختمان زیارتی پایدار در ایران ارائه شده است. پیشنهادات پژوهش، تهیه پیوستهای ویژه مدیریتی، طراحی خودکفای زیرساختهای انرژی و آب و فاضلاب و پیگیری جدیتری بهینهسازی مصرف آب است.
واژگان کلیدی: سامانههای ارزیابی ساختمان، ابنیه زیارتی، معماری پایدار، شاخصهای پایداری
مقدمه
با افزایش معضلات محیط زیستی و نگرانی بشر برای تأمین آیندهای سالم، مباحث پایداری مطرح و روز به روز مورد توجه بیشترند (پوراصغر سنگاچین و اسمعیل اسدی، 1396). ساختمانها به دلیل سهم قابل توجه در مصرف انرژی و منابع خام و تولید حجم بالای زباله، عاملی مهم در افزایش معضلات محیط زیستی (ملازاده یزدانی، 1396) و دارای نقشی پررنگ در دستیابی به اهداف توسعه پایدار هستند که میتوانند به 14 مورد از 17 هدف توسعه پایدار سازمان ملل کمک کنند. ساختمان پایدار بسیار فراتر از ساختمان سبز و صِرف در نظر گرفتن مسائل زیستمحیطی یا جنبههای بهرهوری انرژی است. ساختمان پایدار، مبتنی بر یک مدل سه رکنی شامل اقتصاد، محیط و اجتماع، مترادف با کیفیت و دوام آینده، به دنبال تأمین نیازهای امروز بدون از بین بردن منابع باقيمانده براي نسل آينده است. یک ساختمان پایدار در پی استفاده از روش معقول اقتصادی و انعطافپذیری و تبدیلپذیری فضاها در بُعد اقتصادی، حفظ منابع، اجتناب از آلایندهها و ارتقای تنوع زیستی، بازیافتپذیری، توجه به مسائل سایت در بُعد محیطی، توجه به سلامت، آسایش و رفاه انسان، فرهنگ و کیفیت طراحی در بُعد اجتماعی است. بهطور کلی، ساختمان پایدار به معنای بهرهگیری حداکثری از امکانات موجود از نظر کیفیت کل نگر است (DGNB, 2023).
امروزه، به منظور هدفمندكردن فعاليتهای معماري در راستاي سياستهای مذکور، با ايجاد سامانههاي سنجش پايداري، ميزان همسازي ابنیه با شرايط محيطي، مورد ارزيابي قرار ميگيرد (Crawley, 1999 ؛Aho, 1999). بسیاری از پژوهشگران از جمله چانگ2 و همکارانش (2012) و نیز لی3و همکارانش (2017) عنوان کردهاند که ساختمانهای مختلف، در زمینههای اقلیمی و فرهنگی گوناگون، نیازمندیهای مختلفی دارند و استفاده از یک طرح ارزیابی محیطی اما نه به شکلی واحد برای همه انواع ساختمانی و همه مناطق، ضروری است. بنابراین، هرچند در ابتدا نوع خاصی از ساختمانها و اکثراً مسکونی یا تجاری، مورد ارزیابی قرار میگرفتند، اما تلاشها بر پوشش انواع مختلف ساختمانی مورد توجه جامعه علمی جهانی است. شکلگیری و بهروزرسانی استانداردها و سامانههای ارزیابی مختلف در جهان یا بومیسازی آنها حکایت از این امر دارد (از جمله سروش، 1389؛ نعمتی و همکاران، ۱۳۹۷؛ Banani et al, 2016 ؛Wong, 2019).
ضرورت پژوهش از آنجا شکل میگیرد که از طرفی، ساختمانهای زیارتی، با جمعیت بالا و روزافزون کاربران، نیازمند گسترشهای کالبدی کلان مقیاس و لذا دارای آثار محیطی، اجتماعی و اقتصادی پررنگی در سطوح مختلف هستند. ضرورت تدوین طرحهای توسعه با دیدگاه بلندمدت در این مجموعهها جهت اجتناب از نگاههای موضعی و مقطعی ناپایدارکننده و آسیبهای ناشی از آنها نیز شناخته شده است (محمودکلایه و همکاران، 1395). از سویی دیگر، همسوسازی طرحهای توسعه ساختمانهای زیارتی با معیارهای ارزیابی تدوین شده در سامانههایی چون بریم4 یا لید5، به عنوان منابع پیشرو در تألیف مؤلفههای ارزیابی پایداری در ساختمانها (Alyami, 2015)، و دستیابی به معیارهایی برای ارزیابی ساختمانهای زیارتی در مبحث توسعه پایدار، مفید و بلکه ضروری است. ضرورت این مهم به خصوص در تعدد طرحهای توسعهی پیشنهادی برای این اماکن و نیاز به وجود معیارهایی برای مقایسه و ارزیابی و تصمیمگیری در رابطه با آنها، مشهودتر میشود. بنابراین این پژوهش با هدف ایجاد سامانه ارزیابی ساختمانهای زیارتی پایدار در ایران، به این پرسش پاسخ میدهد که شاخصهای ارزیابی ساختمان زیارتی پایدار کدامند و اولویتبندی آنها چگونه است؟
پیشینه موضوع و ادبیات پژوهش
در رابطه با پیشینه موضوع، پژوهشها در دو دسته قابل ارائهاند. دسته نخست، پژوهشهای مرتبط با ساختمانهای مذهبی مانند مساجد و زیارتگاه است. در این دسته، میتوان به تدوین استانداردها و نیازمندیهای طراحی مساجد در ایران در کتاب راهنمای معماری مسجد توسط زرگر (1386) و ارائه ضوابط لازمالاجرا ویژه طراحی مساجد توسط مرکز رسیدگی به امور مساجد (1395)، اشاره کرد. پژوهش چیت‌سازیان (1397) نیز با بررسی زیارتگاههای کاشان، اصول کالبدی و عملکردی ساختمان زیارتی در این شهر را استخراج نموده است. صدریکیا (1394) اصول توسعه کالبدی حرم رضوی را بنابر تحولات تاریخی قرن نهم قمری، اصول عملکردی، توسعه متوازن، همگرايی و زمینهگرايی، سلسله مراتب، ارزشهای نشانهای و تاریخی و سیاست مشارکت برمیشمارد. پژوهش کلایه و همکارانش (1395) به بررسی طرحهای توسعه حرمها در شهرهای مشهد و شیراز، با روشهای مختلف تحلیلی شامل روش چیدمان فضایی، مصاحبه و روش مکانسنجی میپردازد. نتیجه پژوهش آنها نشان میدهد که نگاه ناقص این طرحها، به ایجاد تغییرات گسترده در نظام سلسله مراتبی بافت اطراف، نابودی فضاهای مفصلی و میانی بین محلههای مسکونی و اماکن مذهبی، کاهش ارزش همپیوندی معابر، تغییر در الگوی سکونت و بافت اجتماعی و ایجاد معضل گسست اجتماعی-فضایی و لذا فراهم آوردن موجبات نابودی بافت پیرامونی منجر شده است. طباطبایی (1395) در نقد ساختاری خود از طرح نوسازی و بهسازی بافت پیرامون حرم امام رضا (ع)، سه گونه گسست را در اثر مداخلات طرحهای توسعه، گسست کالبدی، گسست اجتماعی و گسست تاریخی معرفی میکند. عظیمی هاشمي و همکارانش (1391) در معرفی مؤلفههاي اجتماعي-فرهنگي شهر زيارتي پايدار با مطالعه شهر مشهد، امنيت، ايمني و آموزش را مطرح میکنند. عظیمی هاشمي و همکارانش (1392) در واکاوی مؤلّفههای شهر زیارتی مطلوب علاوه بر این سه مؤلفه، زیرساختها و مدیریتشان، حفظ سرزندگی اقتصادی بستر خود و فرهنگ میزبانی را عنوان میکنند.
دسته دوم پژوهشها در رابطه با ارزیابی ساختمان پایدار است. از جمله این پژوهشها میتوان به سامانههای ارزیابی ساختمانهای محیطی و پایدار (به اختصار سامانهها) اشاره کرد که فهرستی از معیارهای معتبر را در قالب طرحهای ارزیابی ارائه داده و شناختهشدهترین آنها بریم و لید است. گو6 (2014) با تحلیل سه سامانه در سه مقیاس بینالمللی، ملی و منطقهای، جهت بررسی امکان ایجاد سازگاری میان این سامانهها با بافت زمینهای هنگکنگ، به تبیین سه استراتژی: 1-ترکیب استانداردهای محلی و بینالمللی، 2-اولویتبندی معیارها باتوجه به چالشهای محلی، 3-افزایش یا کاهش الزامات و نیازمندیها، منطبق بر شرایط منطقهای و محلی، میپردازد. النصیرت7 و علی8 (2009) مبتنی بر اصول سهگانه توسعه پایدار و برگرفته از سامانههای بینالمللی، سامانه رتبهبندی ساختمان سبز را برای واحدهای اقامتی اردن، متناسب با شرایط منطقهای آن، تدوین میکنند. سروش (1389) با تحلیل دو سامانه بینالمللی، سامانهای بومی را برای ارزیابی ساختمانهای پایدار ایران تدوین مینماید. نعمتی و همکارانش (۱۳۹۷) با بررسی 8 سامانه در یک پژوهش پیمایشی با استفاده از روش تحلیل عاملی تأییدی، «همافزایی ذینفعان» را در برنامه معماری، به عنوان مهمترین عامل موثر بر عملکرد محیط زیستی مجتمعهای مسکونی در ایران و عوامل سهگانه کارآمدی، سکونتپذیری محیط و ماندگاری را به عنوان عوامل ارتقادهنده این عملکرد تعیین میکنند. ضرغامی 9 و همکارانش (2018)، با بررسی 4 سامانه به روش FAHP، سامانهای را با 12 گروه موضوعی و 76 معیار، برای ارزیابی ساختمانهای مسکونی چندخانواری در ایران پیشنها میدهند. نیک صفت و تقیزاده (۱۳۹۶)، برای انتخاب معیارهای مناسب برای ارزیابی پایداری ساختمانهای مسکونی ایران با بررسی 6 سامانه و با استفاده از روش AHP، یک سبد از معیارهای اصلاح شده را شامل 68 معیار در 8 حوزه ارائه میدهند.
علیرغم ضرورت شناختهشدهی تدوین معیارهایی برای ارزیابی ساختمان زیارتی پایدار، بررسی پیشینه موضوع نشان میدهد که نه در سامانهها و نه در پژوهشها، به ساختمانهای زیارتی از دیدگاه مزبور توجهی نشده است. هرچند سامانههای جی ساس10 و مای کرست11 مساجد با ظرفیت محدود را بررسی کردهاند (CIDB, 2016 و GSAS, 2019)، اما آنها نیز به ساختمانهای زیارتی به طور خاص نپرداختهاند. در این مقاله ساختمان زیارتی به طور خاص از دیدگاه توسعه پایدار و معیارهای آن بررسی میشود.
مبانی نظری
چهار مفهوم کلیدی مرتبط با پژوهش عبارتند از: نخست، «توسعه پایدار» که «توسعه» به معنای فرآیند بهبود شرایط زندگی و «پایداری» یعنی نگهداشتن را، در خود گنجانده است. در توسعه پایدار، نگهداشت مطلوبیت و کمیت سرمایههای با ارزش انسانی، معنوي، اجتماعی، طبیعی و بادوام در بلند مدت مدّنظر است (پوراصغر سنگاچین و اسمعیل اسدی، 1396).
مفهوم دوم، «معماری پایدار» است. این معماری به عنوان فرآیندی ماندنی و قابل تکرار به دنبال کاهش مصرف انرژی و منابع طبیعی، پاسداشت سرمایههای با ارزش، ايجاد فضاهايی سالم، بادوام، اقتصادی و حساس به نيازهای بومی است. هدف آن تأمین نیازهای امروز بدون خرابیهای غير ضروری محيط و منابع باقي مانده براي نسل آينده است (Williamson, 2003). به دنبال راهحل جامعی برای ملاحظات محيطی و در عين حال برای بدست آوردن سطح کيفيت زندگی و ارزشهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و آسايشی میباشد (WGSC, 2004).
به عنوان سومین مفهوم و بنا بر تعریف دو مفهوم توسعه پایدار و معماری پایدار، «ساختمان زیارتی پایدار» را میتوان ساختمانی تعریف کرد که به امر زیارت و آداب ویژه آن اختصاص یافته و در تمامی چرخه عمر آن، حافظ و ارتقادهنده ارزشها و کاهنده آثار سوء در وجوه محیطی، فرهنگی-اجتماعی و اقتصادی-کارکردی است. در این نوع ساختمانها به دلیل حجم بالای جمعیت، موضوعاتی چون پسماندها و پسآبها، کیفیت هوا، تأثیر بر گرمایش جهانی، امنیت و سلامت دغدغه پژوهشگران است (کمالی، 1391؛ Nizam Kamaruzzaman et al, 2016؛ Algahtani, 2016وEl Hanandeh, 2013). دستیابی به ساختمان زیارتی پایدار، نیازمند سیاستگذاریها و تدوین معیارهای ارزیابی است.
چهارمین مفهوم «سامانههای ارزیابی ساختمانهای پایدار»، به عنوان کاراترین روش ارزیابی ساختمان پایدار (Lopez et al, 2019) است که با ارائه سامانه امتیازدهی و رتبهبندی چند سطحی و معرفی الگوهای برتر، زمینه تحقق کیفیت پایداری در صنعت ساختمان را ایجاد میکنند. هرچند در حال حاضر، بیشتر سامانهها برای ارزیابی ساختمان سبز و محیطی استفاده میشوند اما بازنگری معیارها و طرحها برای رسیدن به اهداف پایداری در تمامی وجوه آن و در تمامی چرخه عمر ساختمان از اهداف مطرح شده در این سامانهها است (DGNB, 2023 و BREEAM, 2020).
در این پژوهش، برای دستیابی به مدل جامع ارزیابی ساختمان زیارتی پایدار و تبیین مهمترین اصول آن، بخش «غیرمسکونی» نه (9) سامانهی بینالمللی بریم (1)، اچ.کیو.ای12 (2)، بیم13 (3)، لید (4)، جی.بی.ال.اس14 (5)، گرین استار15 (6)، کسبی16 (7)، گرین مارک17 (8)، دی.جی.ان.بی18 (9) و پنج سامانهی منطقهای جی.ساس (10)، جی.پی.آر.اس19 (11)، پی.آر.اس20 (12)، مای.کرست (13) و جی.بی.آی21 (14) که تا حدی به فضای مذهبی پرداختهاند، بررسی شده است. اطلاعات این سامانهها از وبگاه مختص آنها، برداشت شده است. (از این پس در این پژوهش جهت تلخیص، به جای نام سامانهها، شماره آنها ذکر میشود)
با وجود نقاط قوت بسیار، استفاده عین به عین این سامانهها جهت ارزیابی ساختمان زیارتی در ایران به چند دلیل، قابل نقد است: 1-عدم تطابقپذیری سامانهها با معیارها و اولویتهای بومی ایران، 2-عدم پوشش تمامی جنبههای پایداری و 3-عدم پرداختن به گونهی ساختمانی زیارتگاه با مشخصات و نیازمندیهای منحصر به فرد آن. بنابراین از این سامانهها، که الگوهای شناخته شده ارزیابی ساختمانهای پایدار هستند، تنها به عنوان مبنایی برای تعریف معیارهایی جهت ایجاد مدل جامع پایداری، استفاده شده است. در این پژوهش تمامی ردههای ارزیابی در سامانهها، بررسی و بنابر موضوعات و حوزههای سهگانه توسعه پایدار و ملهم از سامانههای نسل دومی که تمامی وجوه پایداری را پوشش میدهند (مهربان، مفیدی و طاهباز، 1398)؛ دوباره دستهبندی شدهاند. نهایتاً معیارهای هر دسته موضوعی، بنا بر کلیدواژهها و مفاهیم مشابه در ذیل سرفصلها و معیارها به شرح زیر جای گرفتند. (شماره سامانههای دارای پیشنهادات ویژه در هر زیرموضوع در پرانتز آمده است)
گروه موضوعات محیطی
گروه موضوعات محیطی، بر مبنای معیارهای مطرح شده در سامانههای ارزیابی بررسی شده در این پژوهش، شامل 5 سرفصل است که معیارهای هر سرفصل و زیرموضوعات آنها و سامانههایی که به شکلی آن را مطرح کردهاند، در جدول شماره1 آمده است.
جدول1: مؤلفههای شناسایی شده در موضوعات محیطی بر مبنای سامانهها
سرفصلها | معیارها و زیرموضوعات | شماره سامانهها |
انرژی | انرژی تجدیدپذیر{تولید، ذخیرهسازی و آمادهسازی بستر آن} | 2، 3، 4، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 |
مصرف بهینه{شبیهسازی و سامانههای هوشمند، طراحی بهینه، کاهش اوج تقاضا و آموزش و مشارکت} | 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 | |
تجهیزات بهینه{راهاندازی کارآمد و ظرفیت بهینه} | 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 11، 13، 8، 12 | |
نظارت و پایش{کنترل مصرف و ارائه گزارشهای منظم} | 1، 2، 3، 4، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 | |
آب | بهینهسازی{کاهش مصرف در ساختمان و محوطه کارگاهی (11و13و2) و استفاده از تجهیزات بهینه و اتصالات کارا} | 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 |
نظارت{وجود سازوکارهای نظارتی مانند توزیع کنتورها (13) و ایجاد بانک اطلاعاتی (8)} | 1، 2، 3، 4، 8، 9، 10، 11، 13، 14، 12 | |
ذخیرهسازی و بازیافت{راهکارهای طراحی (5)، بازیافت و مدیریت پسآبها} | 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 10، 11، 12، 13، 14 | |
ساختگاه و اکولوژی | انتخاب ساختگاه{گزینههای مناسب و مطالعه شرایط آن} | 1، 3، 4، 6، 7، 9، 10، 11، 12، 13، 14 |
دسترسی به تسهیلات{زیرساختهای اجتماعی و تجاری} | 1، 3، 9، 12، 14 | |
تسهیلات دسترسی{مدیریت الگوی حرکت، پارکینگ، حمل و نقل سبز و مشوّقهای آن} | 1، 2، 3، 4، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 | |
ارزشهای اکولوژیکی{تنوع زیستی، زیستگاهها و منابع طبیعی} | 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 | |
ارتقا ساختگاه{نحوه احداث در ساختگاه و بهبود محیط حرارتی} | 1، 2، 3، 4، 5، 7، 8، 9، 10، 12، 13، 14 | |
مصالح | منبع{تسهیل در تهیه، چرخه عمر و سبز بودن و عدم استفاده از منابع اولیه و خام (3)} | 1، 3، 4، 6، 7، 9، 10، 11، 12، 13، 14 |
کارایی{بهرهوری و دوام و حفاظتپذیری} | 1، 3، 4، 6، 7، 8، 9، 11، 12، 13، 14 | |
بازیافت{بازیافتپذیری و استفاده مجدد} | 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 | |
چرخه زندگی{اثرات محیطی و بهداشتی} | 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13 | |
بارهای محیطی | پسماندها و آلایندههای محیط در ساخت و بهرهبرداری{کاهش تولید، مدیریت جمعآوری تا بازیافت و تأثیر انواع آلودگی بر کیفیت محیط} | 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 |
زیرساختهای محلی{کاهش بار بر شبکه آب، برق، فاضلاب و ترافیک (7و 10و 11و 9)} | 7، 9، 10، 11 | |
گازهای گلخانهای، گرمایش جهانی و جزیره حرارتی{آثار مبرّدها و سامانههای اطفاء حریق (6)} | 1، 2، 3، 4، 6، 7، 9، 10، 11، 12، 13 |
گروه موضوعات اجتماعی و فرهنگی
گروه موضوعات اجتماعی و فرهنگی بر مبنای معیارهای مطرح شده در سامانههای ارزیابی ساختمانهای پایدار، شامل 2 سرفصل است که معیارهای هر سرفصل و زیرموضوعات آنها و سامانههایی که به شکلی آن را مطرح کردهاند، در جدول شماره 2 آمده است.
جدول2: مؤلفههای شناسایی شده در موضوعات اجتماعی و فرهنگی بر مبنای سامانهها
سرفصلها | معیارها و زیرموضوعات | شماره سامانهها |
کیفیت فضایی | آسایش و سلامت کاربر در کارگاه ساختمانی{کیفیت هوا، ایمنی و بهداشت، فراغت و دسترسی کارگران} | 4، 12، 13، 14 |
آسایش کاربر در دوره بهرهبرداری{دسترسی به آب (2و4و6)، آسایش بویایی (2و3و7)، صوتی، بصری و روشنایی و حرارتی، تهویه و رطوبت (1و 7)} | 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 | |
سلامت کاربر{سلامت فضا (13و3و1و2و6و8و14)، هوا (8و3)، آب (4و2)، تأثیر مصالح (2)، دود و دخانیات (4و7و11و12و13و14) و نیروی مغناطیسی (2)} | 1، 2، 3، 4، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 | |
کنترل توسط کاربر{سهولت استفاده (2و7و12و9)} | 2، 7، 8، 9، 12 | |
کیفیت دید و منظر{ارتقاء کیفیت بصری (3و6و12و9و7و8) و سازگاری با ارزشهای فرهنگی (13)} | 3، 6، 7، 8، 9، 12، 13 | |
فضاهای باز{کیفیت محیطی و تأمین تسهیلات و تجهیزات در فضای باز} | 2، 3، 7، 9، 12 | |
کیفیت زیباشناسانه و روانی فضا و امنیت و ایمنی{راحتی (1و7و8)، جذابیت و امنیت فضاها (9و2و12و13و1)} | 1، 2، 7، 8، 9، 12، 13 | |
معيارهای اجتماعی-فرهنگی-فضايی | حقوق ساکنان بومی در دوره ساخت{کاهش مزاحمتهای صوتی، بصری و نوری} | 2 |
حقوق ساکنان بومی در دوره بهرهبرداری{حفظ آرامش، منظر، بهداشت، نور طبیعی و محدوده بادی (3) و کاهش آلودگی نوری (6) برای ساکنان محلی است (2)} | 2، 3، 6 | |
ساختمان برای همه{فضاهای بدون مانع و دسترسی ناتوانان جسمی-حرکتی (9)} | 7، 9، 13 | |
هویت، مشارکت و آموزش{ارتقای هویت و ارتباط معنوی با بستر (10و11)، ایجاد زمینه مشارکت و آموزش کاربران (8و3و2و9و13)} | 2، 3، 8، 9، 10، 11، 13 |
گروه موضوعات اقتصادی و کارکردی
بر مبنای دادههای سامانههای ارزیابی ساختمانهای پایدار، گروه موضوعات اقتصادی و کارکردی، ساختمانها را در سه وجه اقتصادی، عملکردی و مدیریتی ارزیابی میکند. سرفصلها، معیارها و زیرموضوعات مطرح شده در این گروه و نیز سامانههایی که به آن پرداختهاند، در قالب جدول شماره3 ارائه شده است.
جدول3: مؤلفههای شناسایی شده در موضوعات اقتصادی و کارکردی بر مبنای سامانهها
سرفصلها | معیارها و زیرموضوعات | شماره سامانهها |
کیفیت اقتصادی | هزینه چرخه زندگی{هزینههای اولیه ساخت، مصالح و تجهیزات (1) و هزینههای ثانویهی خدمات، نظارت و تعمیرات (9)} | 1، 3، 9، 11، 12 |
رشد اقتصادی و تأثیر بر اقتصاد محلی{تأمین و مدیریت منابع مالی طرح (9) و تأثیرات آن بر اقتصادهای خرد و کلان (9و10و6)} | 6، 9، 10 | |
کیفیت فنی و عملکردی | انعطافپذیری عملکرد و فضا{انعطاف در سازه و ابعاد (3و9و1و7)} | 1، 3، 7، 9 |
سطح عملکرد{حفظ سطح عملکرد ساختمان و خدماتدهی آن (7و8و2)} | 2، 7، 8، 9 | |
فضا و سیرکولاسیون{تأمین دسترسیها (9) و تناسب فضا با عملکردها (7)} | 7، 9 | |
زیرساختها{تأمین زیرساختهای انرژی و هوشمند (9و10)} | 9، 10 | |
کیفیت فنی و ایمنی{مدیریت عوامل محیطی و ایمنی کاربران (7و9)} | 7، 9 | |
کیفیت اجزا و تجهیزات{دوام، کارایی (2و7)، اطمینان (7) و تفکیکپذیری و عایق بودن (9)} | 2، 7، 9 | |
نظافت ساختمان{نظافتپذیری با موضوعات سیاست نظافت سبز (13) و سهولت نظافت (9)} | 9، 13 | |
نگهداری ساختمان{دوره سرویسدهی اجزا و تجهیزات (7) و انطباقپذیری و تجدیدپذیری آنها و دسترسی آسان برای تعمیر} | 2، 7 | |
مدیریت و فرآیندهای پایدار | برنامهریزی و طراحی{نظارت و تشکیل گروههای تخصصی متشکل از گروههای ذینفع، ارائه گزارشها و تحلیلها در طراحی و برنامهریزی و هماهنگی با استانداردها} | 1، 3، 6، 7، 8، 9، 11، 12، 13 |
ساخت، راهاندازی، راهنمای کاربر{وجود دفترچه راهنما، سامانه اطلاعاتی و خدمات راهاندازی} | 1، 3، 4، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 | |
بهرهبرداری و پشتیبانی{مدیریت ماندگاری و نگهداری ساختمان و خدمات و پشتیبانی از آن در دوره بهرهبرداری} | 1، 3، 4، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 | |
پایان عمر ساختمان{به مدیریت تخریب و بازیابی ضایعات و مصالح} | 6 | |
راهکارهای افزایش بهرهوری طرح{اقدامات نوآورانه و تشویقی برای بهبود عملکرد ساختمانها} | 1، 3، 4، 6، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14 | |
الویتهای منطقهای{هویت محیطی، اجتماعی و اولویتهای سلامت عمومی و اقلیم محلی} | 4، 6، 7، 8، 9، 12 |
معیارهای متمایز ساختمان زیارتی
مطالعه دلفی و منابع پژوهشی (مانند آقابیگی، 1394؛ طباطبایی، 1395 و محمودکلایه و همکاران، 1395)، به مغفول و یا کمرنگ بودن تعدادی از ابعاد ضروری ساختمانهای زیارتی پایدار در ایران، در سامانهها اشاره دارد. برای ایجاد چارچوب جامع ارزیابی، معیارهای ملهم از منابع پژوهشی و مصاحبه با متخصصان، عبارتند از:
کیفیت و کمیت منابع آب
به دلیل آسیبهای جبرانناپذیر به منابع آب، متأثر از سوءمدیریتها در توسعههای کالبدی کلان مقیاس، موضوع آب اهمیت مییابد. در موضوع آب، ایجاد بانک اطلاعاتی منابع آب، پیشگیری از آلودگی آنها و اثرات سوء توسعههای کالبدی (آقابیگی، 1394؛ مشاور باوند، 1389؛ فجر توسعه، 1392؛ مهرازان، 1395 و Algahtani, 2016) مورد تأکید بوده است. در سامانهها، مصرف و پایش مطرح بوده و به خود منابع کمتر توجه شده است.
مدیریت بحران
ناظر بر فجایع غیرقابل کنترل در تجمعات انبوه انسانی، مهمترین دغدغه، ارائه طرحهای جامع بحران بوده که در سه حوزهی عوامل کالبدی، تأمین زیرساختها و نیروهای انسانی قابل ارائه است (Soomaroo & Murray, 2012؛ Karampourian et al, 2019؛ Al-Lami et al, 2013؛ Memish et al, 2014و فلاحی و هاشمیان، 1394). هرچند در سامانهها، حوزه نخست در قالب ایمنی و امنیت ارائه شده اما بنابر ضرورت موضوع نیاز است تا با نگاهی عمیقتر و در قالب معیارهایی مجزا به آن پرداخته شود.
تعامل با ساختمانهای موجود:
در دخل و تصرفات کالبدی و فضایی ساختمانهای زیارتی به عنوان میراث شناخته شده با قدمت بالا، در گام نخست، توسعه درونی با هدف بهرهگیری از فرصتهای بالقوه مطرح است (A. Koshak & Fouda, 2008؛ Tunasar, 2013؛ فرزین و همکاران، 1389؛ طباطبایی، 1395 و مشاور مهرازان، 1395) که در سامانهها با معیار بهینهسازی هندسه فضاها آمده است. در گام گسترش کالبدی، وجوه تعامل با ساختمانهای موجود مجموعههای زیارتی در سه حوزه انسجام کالبدی، انسجام فضایی و ملاحظات فنی مطرح میشود (محمودکلایه و همکاران، 1395، مشاور پیرراز، 1386؛ مشاور فجر توسعه ، 1392) که در سامانهها در حد شاخصی برای ارتباط با ساختگاه، ارائه شده است.
طهارت
در زیارتگاه به دلیل آداب زیارت و نماز و وجود مسجد و بنا بر تأکید آیاتی مانند 26 حج و 108 توبه، علاوه بر نظافت، طهارت با قواعد خاص آن مطرح است. لذا امکان طهارت آسان و سریع فضاها مورد تأکید مدیران فنی حرمها و متخصصان بوده که نیازمند ملاحظات کالبدی و برنامهریزی ویژه است در حالیکه در سامانهها اصلاً مطرح نشده است.
دسترسی به خدمات
تطویل مسیرهای دسترسی ناشی از وسعت کالبدی حرمها به سلب آسایش کاربران میانجامد. در پژوهشها و مصاحبه با متخصصان، توجه به رعایت مقیاس انسانی، بهینهسازی مسافت پیاده برای دسترسی به خدمات (فرزین و همکارانش، 1389وVerma et al, 2018) و اصلاح الگوی حرکت درون مجموعه (مشاور فجر توسعه، 1394و مشاور باوند، 1389) از معیارهای تعیینکننده بود.
تزکیه و شفافیت و مشارکت مردمی در اقتصاد
مشارکت مردمی در تأمین منابع مالی در قالب وقف و نذر، نمود مشارکت در آبادانی (نقرهکار و همکاران، 1393) و یک راهبرد اقتصادی کارا است (مشاور مهرازان، 1395 و مشاور باوند، 1389) و از سنتهای مؤثر بر کمیت و کیفیت توسعه حرمها (صدری کیا، 1394) محسوب میشود. مطالبه شفافیت در نحوه هزینهکرد منابع، از سوی اذهان عمومی و اهمیت غیرغصبی بودن منابع مالی و ارضی، سبب شده تا این موضوع در مصاحبه با متخصصان نیز مورد تأکید باشد.
هويت و نقشهای مجموعه
مسئله اساسی در ساختمان زیارتی دستیابی به اهداف هویتی و کارکردی ویژه و تحقق نقشهای آن در مقیاسهای مختلف اجتماعی است. لذا بنا بر مصاحبه با متخصصان و نیز مولفههای معرفی شده در آیات قرآنی مرتبط با موضوع ( آیه21 سورهی کهف؛ آیه114 سوره بقره) و پژوهشهای مربوطه ( فرزین و همکاران، 1389؛Tewari et al, 2012؛ سقايی و همکاران، 1391، بری، ١٣٨۴؛Algahtani, 2016؛ پی.بررتون، 1377؛ الیاده، 1372؛ ابوتراب و براقعلیپور، 1394؛ واعظ جوادی، 1388؛ چیت‌سازیان، 1397؛ نقرهکار و همکاران، 1393)، دو معیار تقویت نقشهای فراتر از مرز کالبدی و تقویت كاركردها و هويت مجموعه و معیار سوم استقلال سیاسی و فکری به دلیل نقش آن در تحقق دو معیار پیشین، معرفی شد.
حفظ ارزشها در ارتباط با ساختگاه
بافت اطراف زیارتگاهها از گونه درون شهری، واجد ارزشهای هویتی و اجتماعی است. در تعدادی از پژوهشها، اهمیت حفظ ارزشها و میراث کالبدی، اجتماعی، طبیعی و فرهنگی مورد توجه بوده است. (طباطبایی، 1395؛ Chandan&Kumar, 2019؛ رنجبر کرمانی و ملکی، 1396؛ مسعودی اصل و همکاران، 1397؛ چیت‌سازیان، 1397) لذا معیارهای حفظ ارزشهای کالبدی و حفظ ارزشهای اجتماعی و معنوی از طرف هیئت دلفی، پیشنهاد شده که در سامانهها به شکل محدود، مطرح شده است.
هماهنگی مصالح و تزئینات با فضا
انتخاب متناسب مصالح و تزئینات جهت هماهنگی با روح حاکم بر فضا (مسعودی اصل و همکاران، 1397 و مجابی، 1384) مانع از تضییع منابع خواهد بود. اعضای هیئت دلفی نیز به اهمیت انس زائران با فرم، بافت و رنگ مصالح توجه داده و این معیار را معرفی کردند.
در ادامه پژوهش به اولویتبندی معیارهای حاصل از ادبیات موضوع ( جدول شماره 4) برای ساختمان زیارتی پایدار در ایران پرداخته میشود.
مواد و روش پژوهش
پژوهش حاضر، توصیفی و از نوع توسعهای است. هدف این پژوهش ارتقاء ساختمانهای زیارتی از منظر نظریه توسعه پایدار و طراحی مدلی برای ارزیابی این نوع ساختمانها در ایران است و به این پرسش پاسخ میدهد که شاخصهای ارزیابی ساختمان زیارتی پایدار کدامند و اولویتبندی آنها چگونه است؟ در این پژوهش در گام گردآوری اطلاعات، از روش پیمایشی و در گام تحلیل دادهها از روش دلفی و روش تحلیل سلسلهمراتبی استفاده شده است.
به دلیل ماهیت چندوجهی موضوعات پایداری (Alyami, 2015)، در این مقاله روش اجماعمحور برای ارائه موارد زیر استفاده شده است: (الف) سرفصلها و معیارهای ارزیابی کاربردی برای ساختمانهای زیارتی در ایران، (ب) اولویتبندی سرفصلها و (ج) سامانه وزندهی آن. از این رو، روش دلفی و فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در چهار دور مشاوره متوالی، انتخاب و اجرا شده است. روش دلفی در سه دور اجرا میشود: اول جمعآوري و طبقهبندي نظرات، دوم رتبهبندي معیارها، سوم بازبینی و تجدیدنظر و نهایتاً مرحله تصمیمگیري و تصویب. (رحمانی و همکاران، 1399) در این روش، پرسشنامههاي پی در پی و تخصص و علاقهمندی شرکتکنندگان، بر افزایش روایی محتواي دلفی و میزان پاسخدهی، بر اعتبار نتایج، مؤثر است. (Nizam Kamaruzzamana و همکاران، 2018)
در این پژوهش، در آغاز پیمایش دلفی، با مطالعهی تطبیقی الگوهای شناخته شده ارزیابی ساختمانهای پایدار و بررسی تحلیلی منابع پژوهشی مرتبط و مصاحبه باز با 10 نفر از متخصصان از اساتید دانشگاه، متولیان طرحهای توسعه حرمها و اعضای انجمن معماری پایدار ایران، معیارهای تلفیقی به دست آمده است (جدول4). جهت کاهش شاخههای مدل چهارچوب اولیه، موضوعات در سطوح متنوع، در سه سطح «موضوعات»، «سرفصلها» و «معیارها» دستهبندی شده است.
جدول4: معیارهای تلفیقی ارزیابی ساختمان زیارتی پایدار در ایران
هسته اصلی | شماره | سرفصلها | معیارها |
موضوعات محیطی | 1 | ساختگاه و اکولوژی | تسهیلات دسترسی و ترافیک اطراف سایت/حمل و نقل سبز/تراکم و همجواریها/تأمین تسهیلات/مشخصات کالبدی و انتخاب ساختگاه در طرح توسعه/حفظ ارزشهای اکولوژیکی سایت/ارتباط با ساختگاه/رونق ساختگاه |
2 | آب | کمیت و کیفیت منابع آب/بهینهسازی مصرف آب/تجهیزات بهینه آب/پایش و نظارت آب/سامانههای جمعآوری و بازیافت آب/راهکارهای طراحی برای بازیافت و ذخیره آب | |
3 | انرژی | کمیت و کیفیت منابع انرژی/بهینهسازی مصرف انرژی/تجهیزات بهینه انرژی/پایش و نظارت انرژی | |
4 | مصالح | کمیت و کیفیت منابع مصالح/مشخصات ساختاری و بهرهبرداری بهینه مصالح/هماهنگی مصالح با فضا/دوام و حفاظتپذیری مصالح/بازیافتپذیری مصالح، بازیافت مواد/کاهش اثرات چرخه زندگی | |
5 | بارهای محیطی | ساخت و ساز (کاهش آلودگی صوتی/کاهش آلودگی بصري/کاهش آلودگی آب و خاک/کاهش آلودگی هوا)/ دوران بهرهبرداری (کاهش آلودگی صوتی/کاهش آلودگی بصري/کاهش آلودگی آب و خاک/کاهش آلودگی هوا/کاهش آلودگی محيط و فضا)/کاهش بارهای محیطی موثر بر اقلیم جهانی و محلی/کاهش اثرگذاری بر زیرساختهای محلی/کاهش تولید پسماندها/مدیریت جمعآوری، انباشت و بازیافت پسماندها | |
موضوعات اجتماعی و فرهنگی | 6 | کیفیت فضای داخلی | دسترسی آب/آسایش حرارتی، تهویه و رطوبت/آسایش بصری و روشنایی/آسایش صوتی/آسایش بویایی/دسترسی به خدمات رفاهی و زیارتی/سلامت و بهداشت فضا/سلامت و بهداشت هوا/سلامت و بهداشت آب/شناسایی و کاهش تأثیر منابع نیروی مغناطیسی/امکان کنترل کیفیت محیط توسط کاربر (ویژه بخش اداری زیارتگاه) /انسجام سازمان بصری/انسجام سازمان ادراکی/تقويت خوانايي محیط/ایمنی، امنیت و اطمینان (امنیت محیطی و امنیت اجتماعی)/زیبایی، آرامش و ادراک فضا/کیفیت فضاهای باز |
7 | معيارهای اجتماعی-فرهنگی-فضايی | تضمین حقوق همسایگان و ساکنان بومی در زمان ساخت وساز/تضمین حقوق همسایگان و ساکنان بومی در زمان بهرهبرداری/ساختمان برای همه (تسهیل حضور گروههای مختلف اجتماعی)/ایجاد زمینههای مشارکت/آموزش/حفظ ارزشهای کالبدی/حفظ ارزشهای اجتماعی و معنوی/تقویت قابلیتها و نقشهای فراتر از مرز کالبدی مراکز دینی/تقویت كاركردها و هويت مجموعه/استقلال سیاسی و فکری مجموعه | |
موضوعات اقتصادی-عملکردی | 8 | کیفیت اقتصادی | حفظ سرزندگی و خودکفایی اقتصادی/تأثیر بر اقتصاد محلی/ایجاد زمینه مشارکت اقتصادی/شفافیت اقتصادی/تزکیه اقتصادی/پیشبینی هزینههای چرخه زندگی و تأمین منابع مالی آن/کاهش هزینه چرخه زندگی و بازگشت سرمایه |
9 | کیفیت فنی و عملکردی | تأمین زیرساختهای انرژی، هوشمندسازی و کارایی زیرساختها/کیفیت فنی و ایمنی خدمات و اجزا/کیفیت عناصر و اجزا و تجهیزات ساختمان/توسعه درونی با هدف بهرهگیری از فرصتهای بالقوه/سازماندهی و هندسه بهینه/انعطافپذیری عملکرد و فضا/تناسب فضا با عملکرد/کیفیت کالبدی مجموعه/تأمین فضا، خدمات و سیرکولاسیون حرکتی درون مجموعه/حفظ سطح عملکرد ساختمان/ملاحظات فنی در پیوند طرح توسعه و وضع موجود/انسجام کالبدی ساخت و سازهای جدید با بخش تاریخی/انسجام فضایی ساخت و سازهای جدید با بخش تاریخی/نظافتپذیری و قابلیت تطهیر و ضدعفونی/انطباقپذیری، تجدیدپذیری اجزا و تجهیزات/تسهیل تعمیر و نگهداری اجزا و تجهیزات | |
10 | مدیریت و فرآیندهای پایدار | مسائل طراحی و عوامل کالبدی در مدیریت بحران/تأمین خدمات، زیرساختها و تجهیزات مدیریت بحران/مدیریت نیروهای انسانی در مدیریت بحران/جنبههای پایداری در برنامهریزی و طراحی پروژه/ساختوساز پایدار و تنظیم و راهاندازی و راهنمای کاربر/مدیریت دوره بهرهبرداری و پشتیبانی روند پایداری/مدیریت پایان عمر بخشهای ساختمانی/برنامهریزی و طراحی مبتنی بر مبانی اسلامی/راهکارهای ارتقا و افزایش بهرهوری پروژهها/الویتهای منطقهای |
97 معیار پیشنهادی، ذیل 10 سرفصل و در قالب سه پرسشنامه جداگانه برای سه گروه موضوعی، شامل سوالات چند گزینهای با مقیاس 5 نقطهای لیکرت و سوالات باز، تهیه شد. جهت بررسی روایی پرسشنامهها و افزایش وضوح و کارآمدی آنها، ابتدا پرسشنامههای اولیه پژوهش با پرسشنامههای ارائه شده در پژوهشهایی با موضوعات و روش تحقیق مشابه (Alyami, 2015 و سروش، 1389)، مطابقت داده شد. همچنین با تکمیل آزمایشی پرسشنامهها توسط 10 متخصص دانشگاهی خبره در روش تحقیق و در موضوع ساختمان پایدار، نظرات آنها دریافت شد. در این مرحله، ضرورت اضافه شدن توضیحاتی برای هر یک از معیارها و سرفصلها و نیز استفاده از واژههایی با جهتگیری مثبت یا منفی به یک شکل برای همه معیارها، مطرح شد. در نهایت، روایی ابزار اندازهگیری در سنجش متغیرهای تحقیق، مورد تأیید این هیئت 10 نفره قرار گرفت.
پایایی پرسشنامهها در مرحله پایانی از طریق محاسبه نرخ سازگاری بررسی شد. نرخ کمتر از 1/0 (در این تحقیق معادل 0.00213 )، مؤید پایایی پژوهش و قابل اتکا بودن دادههای تحقیق است.
اعضای هیئت دلفی به روش نمونهگیري گلوله برفی یعنی معرفی سایر متخصصین واجد شرایط توسط هر متخصص (رحمانی و همکاران، 1399)، انتخاب و پرسشنامههای اصلاح شده از طریق نرمافزار آنلاین و شبکههای توزیع مجازی در اختیار آنان قرار گرفت. مشخصات هیئت که متشکل از اعضایی با آگاهی و تجربه کافی نسبت به موضوع و لذا ضامن پایایی پژوهش است، در قالب جدول شماره 5 ارائه شده است.
جدول5: مشخصات و تعداد اعضای هیئت دلفی به تفکیک سطح تحصیلات و زمینه مواجهه با موضوع
مشخصات اعضا | سطح تحصیلات | زمینه مواجهه با موضوع پژوهش | مجموع مشارکتکنندگان | ||||||||||
موضوعات پایداری | کارشناسی | کارشناسی ارشد | دانشجوی دکترا | دکترا | رساله با موضوعات پایداری | رساله با موضوع زیارتگاه | مدرس حوزههای پایداری | همکار طرح توسعه زیارتگاه | دارای سمت سازمانی مرتبط در مجموعههای زیارتی | پژوهشگر حوزه پایداری در سازمان ها | سایر | ||
محیطی | ۶ | ۱۴ | ۶ | ۱۴ | ۱۲ | ۱ | ۱۵ | ۱۱ | ۴ | ۹ | ۱۶ | 40 | |
اجتماعی و فرهنگی | ۳ | ۹ | ۴ | ۹ | ۹ | ۰ | ۱۰ | ۸ | ۴ | ۶ | ۱۱ | 25 | |
اقتصادی و عملکردی | ۳ | 10 | 4 | 9 | 9 | 0 | 8 | 6 | 4 | 4 | 7 | 26 | |
در پرسشنامههای تکمیل شده، با تحلیل محتوایی پاسخ پرسشهای باز، معیارهای پیشنهادی هیئت منتخب، استخراج و پرسشنامهها، اصلاح شد. برای سوالهای بسته با پنج مقیاس امتیازدهی، میانه نمرات، به دست آمد. در مرحله بازنگری، پرسشنامه اصلاحی و نتایج مرحله اول یعنی عدد میانه نمرات معیارها، جهت تأیید یا اصلاح در اختیار شرکتکنندگان قرار گرفت. 2 پرسشنامه از 26 پرسشنامه تکمیل شده، به دلیل پاسخهای ناقص حذف شدند. در روش دلفی، معیار رسیدن به اجماع، تخمین 50 تا 90 درصدی احتمال بروز رویداد توسط حداقل 60 درصد هیئت دلفی است. (رحمانی و همکاران، 1399) لذا درصد پاسخها به دست آمد و بنا بر اجماع، تمامی معیارها به جز چهار معیار «کنترل کیفیت محیط توسط کاربر»، «استقلال سیاسی و فکری»، «تزکیه اقتصادی» و «برنامهریزی و طراحی مبتنی بر مبانی اسلامی» تأیید شد.
در گام بعدی، با شرکت 24 نفر از اعضای هیئت، برای اولویتبندی نهایی سرفصلها از فرآیند سلسلهمراتبی تحلیلی22 که یک روش تصمیمسازی چندمعیاره و خبرهمحور برای سامانههای وزندهی (Lee, 2002) است، استفاده شد. سه اصل اساسی این روش، اول، تجزیه مسئله پیچیده و ساخت مدل سلسلهمراتبی از اهداف، مقولات و معیارها، دوم، قضاوتهای مقایسهای و ساخت ماتریسی از مقایسات زوجی با مقیاس اهمیت پنج سطحی و سوم، ترکیب و محاسبه وزن ترجیحات است. (Zarghami et al, 2019) اعتبار و پایایی وزنهای مقایسهای این روش، برمبنای ضریب سازگاری کمتر از 0.1 است. (Saaty, 2003) در این پژوهش سطح نخست مدل سلسلهمراتبی، مسئله مرکزی و حیطه موضوع و سطوح بعدی، شاخصهای ارزیابی ساختمانهای زیارتی در ایران است (نمودار1).
نمودار1: مدل سلسلهمراتبی سامانه ارزیابی ساختمانهای زیارتی در ایران
نه (9) جدول مقایسات زوجی مقولات تهیه و قضاوتهای جمعآوری شده برای تعیین وزن سرفصلها استفاده شده است. در مرحله تحلیل، شامل محاسبات و تحلیل دادهها، برای ترکیب ترجیحات و تعیین پایایی و اعتبار آنها، از نرمافزار اکسپرت چویس23، بهرهگیری شده است.
یافتههای تحقیق
روش دلفی در این مطالعه شامل سه دور متوالی است که دادههای هر دور، پس از تحلیل، برای دور بعدی مورد استفاده قرار گرفته است. نمودارهای شماره 2، 3 و 4 رتبهبندی نهایی و سطح اهمیت نسبی معیارهایی را که طی آخرین دور فرآیند دلفی به تأیید هیئت دلفی رسیده است، بر مبنای مقیاس لیکرت و با محاسبه میانگین دادهها، نشان میدهد.
نمودار2: اهمیت نسبی نهایی معیارها در هر سرفصل برای موضوعات محیطی
نمودار3: اهمیت نسبی نهایی معیارها در هر سرفصل برای موضوعات اجتماعی و فرهنگی
نمودار4: اهمیت نسبی نهایی معیارها در هر سرفصل برای موضوعات اقتصادی و کارکردی
بنابر اجماع هیئت دلفی، چارچوب نهایی سامانه ارزیابی ساختمان زیارتی پایدار، از هسته اصلی یعنی ساختمان زیارتی پایدار در ایران و سه سطح سلسله مراتبی تشکیل شده است. این سه سطح عبارتند از: اول، سه وجه اصلی پایداری، دوم، 10 سرفصل کلیدی ارزیابی ساختمان و سوم، 94 معیار کاربردی ارزیابی ساختمان زیارتی در ایران. جدول 6، این چهارچوب را نشان میدهد.
جدول6: چارچوب نهایی سامانه ارزیابی ساختمان زیارتی پایدار
هسته اصلی | سه وجه اصلی پایداری | سرفصلها | معیارهای کاربردی ارزیابی ساختمان زیارتی در ایران |
ساختمان زیارتی پایدار در ایران | موضوعات محیطی | ساختگاه و اکولوژی | تسهیلات دسترسی و ترافیک اطراف سایت/حمل و نقل سبز/تراکم و همجواریها /تأمین تسهیلات/مشخصات کالبدی و انتخاب ساختگاه در طرح توسعه/حفظ ارزشهای اکولوژیکی سایت/ارتباط با ساختگاه/رونق ساختگاه |
آب | کمیت و کیفیت منابع آب/بهینهسازی مصرف آب/تجهیزات بهینه آب/پایش و نظارت آب/سامانههای جمعآوری و بازیافت آب/راهکارهای طراحی برای بازیافت و ذخیره آب | ||
انرژی | کمیت و کیفیت منابع انرژی/بهینهسازی مصرف انرژی/تجهیزات بهینه انرژی/پایش و نظارت انرژی | ||
مصالح | کمیت و کیفیت منابع مصالح/مشخصات ساختاری و بهرهبرداری بهینه مصالح/هماهنگی مصالح با فضا/دوام و حفاظتپذیری مصالح/بازیافتپذیری مصالح، بازیافت مواد/کاهش اثرات چرخه زندگی | ||
بارهای محیطی | ساخت و ساز (کاهش آلودگی صوتی/کاهش آلودگی بصري/کاهش آلودگی آب و خاک/کاهش آلودگی هوا)/ دوران بهره برداری (کاهش آلودگی صوتی/کاهش آلودگی بصري/کاهش آلودگی آب و خاک/کاهش آلودگی هوا/کاهش آلودگی محيط و فضا)/کاهش بارهای محیطی موثر بر اقلیم جهانی و محلی/کاهش اثرگذاری بر زیرساختهای محلی/کاهش تولید پسماندها/مدیریت جمعآوری، انباشت و بازیافت پسماندها | ||
موضوعات اجتماعی و فرهنگی
| کیفیت فضای داخلی | دسترسی آب/آسایش حرارتی، تهویه و رطوبت/آسایش بصری و روشنایی/آسایش صوتی/آسایش بویایی/دسترسی به خدمات رفاهی و زیارتی/سلامت و بهداشت فضا/سلامت و بهداشت هوا/سلامت و بهداشت آب/شناسایی و کاهش تأثیر منابع نیروی مغناطیسی/انسجام سازمان بصری/انسجام سازمان ادراکی/تقويت خوانايي محیط/ایمنی، امنیت و اطمینان (امنیت محیطی و امنیت اجتماعی)/زیبایی، آرامش و ادراک فضا/کیفیت فضاهای باز | |
معيارهای اجتماعی- فرهنگی- فضايی | تضمین حقوق همسایگان و ساکنان بومی در زمان ساخت وساز/تضمین حقوق همسایگان و ساکنان بومی در زمان بهرهبرداری/ساختمان برای همه (تسهیل حضور گروههای مختلف اجتماعی)/ایجاد زمینههای مشارکت/آموزش/حفظ ارزشهای کالبدی/حفظ ارزشهای اجتماعی و معنوی/تقویت قابلیتها و نقشهای فراتر از مرز کالبدی مراکز دینی/تقویت كاركردها و هويت مجموعه | ||
موضوعات اقتصادی-عملکردی | کیفیت اقتصادی | حفظ سرزندگی و خودکفایی اقتصادی/تأثیر بر اقتصاد محلی/ایجاد زمینه مشارکت اقتصادی/شفافیت اقتصادی /پیشبینی هزینههای چرخه زندگی و تأمین منابع مالی آن/کاهش هزینه چرخه زندگی و بازگشت سرمایه | |
کیفیت فنی و عملکردی | تأمین زیرساختهای انرژی، هوشمندسازی و کارایی زیرساختها/کیفیت فنی و ایمنی خدمات و اجزا/کیفیت عناصر و اجزا و تجهیزات ساختمان/توسعه درونی با هدف بهرهگیری از فرصتهای بالقوه/سازماندهی و هندسه بهینه/انعطافپذیری عملکرد و فضا/تناسب فضا با عملکرد/کیفیت کالبدی مجموعه/تأمین فضا، خدمات و سیرکولاسیون حرکتی درون مجموعه/حفظ سطح عملکرد ساختمان/ملاحظات فنی در پیوند طرح توسعه و وضع موجود/انسجام کالبدی ساخت و سازهای جدید با بخش تاریخی/انسجام فضایی ساخت و سازهای جدید با بخش تاریخی/نظافتپذیری و قابلیت تطهیر و ضدعفونی/انطباقپذیری، تجدیدپذیری اجزا و تجهیزات/تسهیل تعمیر و نگهداری اجزا و تجهیزات | ||
مدیریت و فرآیندهای پایدار | مسائل طراحی و عوامل کالبدی در مدیریت بحران/تأمین خدمات، زیرساختها و تجهیزات مدیریت بحران/مدیریت نیروهای انسانی در مدیریت بحران/جنبههای پایداری در برنامهریزی و طراحی پروژه/ساختوساز پایدار و تنظیم و راهاندازی و راهنمای کاربر/مدیریت دوره بهرهبرداری و پشتیبانی روند پایداری/مدیریت پایان عمر بخشهای ساختمانی/راهکارهای ارتقا و افزایش بهرهوری پروژهها/الویتهای منطقهای |
در گام به کارگیری روش تحلیل سلسلهمراتبی، ماتریسهای زوجی قضاوت و نمودارهای تحلیلی برای 24 پرسشنامه، با استفاده از نرمافزار اکسپرت چویس استخراج شد. نرخ ناسازگاری برای هر یک از شرکتکنندگان، کمتر از 0.1 و برای ماتریس کلی، 0.00213 بود که کاملاً رضایتبخش و گویای پایایی ابزار تحقیق و قابلیت اعتماد به دادههای ماتریسها است. بدین ترتیب اولویتبندی و وزن سرفصلها به دست آمده است که در قالب نمودار5 ارائه شده است.
نمودار5: ماتریس کلی و اوزان نرمال شده برای هر سرفصل، توسط نرمافزار اکسپرت چویس
طبق یافتههای پژوهش و بنا بر اولویتهای به دست آمده، سرفصلها در سه سطح از اولویتها قابل دستهبندی هستند که با عناوین ضروری، بسیار مهم و مهم معرفی میشوند. سطح ضروری به ترتیب اولویت عبارتند از سرفصلهای «مدیریت و فرآیندهای پایدار»، «کیفیت فنی و عملکردی» و «آب» که مطابق با مهمترین دغدغههای کنونی مربوطه است: نگاه موضعی و موقتی به معضلات، تحمیل بارهای بیش از ظرفیت زیرساختهای موجود، بحران کمآبی و خشکسالیهای پی در پی. موضوع مدیریت و فرآیندهای پایدار، اولویت اول تا سوم سامانههای 1، 3 ، 13 و 8 نیز بوده است. یافتههای پژوهشهای سومارو و موری24 (2012) و کرمپوریان25 و همکارانش (2019) و نیز فلاحی و هاشمیان (1394) اهمیت این سرفصل به خصوص مدیریت بحران در تجمعات انبوه انسانی را تأیید میکند. کیفیت فنی و عملکردی در سامانههای 9 و 7 نیز اولویتهای اول و دوم بوده است. تمامی سامانهها سرفصل آب را ضروری دانستهاند، که اهمیت و اولویت آن به شرایط منابع آب و اقلیم در خواستگاه سامانه، وابسته است.
سطح دوم اولویتها یا سطح بسیار مهم برای ساختمان زیارتی، سرفصلهای کیفیت اجتماعی-فرهنگی و فضایی، انرژی و بارهای محیطی هستند که اهمیت سرفصل اول ناشی از معضلات اجتماعی و فرهنگی مانند کمتوجهی به حقوق مجاورین و ناهماهنگی فضاها با روح زیارت است. اولویت انرژی در زیارتگاه، علاوه بر بحران انرژی کشور و خشکسالیها، نتیجه بحرانی مضاعف ناشی از جمعیت انبوه کاربران و نیاز انرژی آنها است که تولید انرژیهای جایگزین و زیرساختهای انرژی مستقل را ضروری میسازد. انرژی، اولویت نخست بیشتر سامانهها نیز است و در سامانههای کلنگر 9 و 7 و 2، در اولویت سوم به بعد است. به دلیل بحرانهای محیط زیستی و کاهش کیفیت اجتماعی ناشی از آلودگیها و پسماندها، سرفصل بارهای محیطی در سطح دوم اولویتها برای زیارتگاه است. کاهش بارهای محیطی ضرورتی است که در بیشتر سامانهها، اولویت اول تا سوم و در سامانههای 4 و14 اولویت آخر بودهاست.
در نهایت، سرفصلهای کیفیت فضای داخلی، ساختگاه و اکولوژی، کیفیت اقتصادی و مصالح در سطح سوم اولویتها یعنی سطح مهم برای ساختمان زیارتی معرفی شدهاند. اهمیت سرفصل کیفیت فضای داخلی با ضریب وزنی بالایی، مورد اتفاق نظر بیشتر سامانهها بوده و در سامانههای7، 2 و6 اولویت نخست بوده است. سرفصل اکولوژی و ساختگاه در سامانههای جزءنگر 1 و 4 ، دارای بیشترین وزن و در سامانههای کلنگر 2، 7 و 9 با اولویت دادن به کیفیتهای ساختمان، در اولویتهای چهارم به بعد است. سامانههای 1، 3، 8، 9، 10، 11 و 12هریک به گونهای به ضرورت سرفصل کیفیت اقتصادی پرداختهاند. دینگ26 (2008) نیز با اشاره به هزینهبر بودن ساختمانهای پایدار و تضاد این موضوع با اهداف توسعهی پایدار، اقتصاد را معیاری ضروری در ارزیابیها معرفی کرده است. اهمیت حفاظت از مواد و مصالح، مورد توافق تمامی سامانهها بوده است.
در سرفصل مدیریت و فرآیندهای پایدار، «جنبههای پایداری در مراحل برنامهریزی و طراحی» به دلیل تأثیر حیاتی آن در عملکرد ساختمان در چرخه عمر آن، و پس از آن مدیریت بحران، دارای بالاترین اهمیت نسبی هستند. مهمترین معیار در سرفصل کیفیت فنی و عملکردی، «تأمین زیرساختها و کارایی آنها» تعریف شده که ناشی از رویه بحرانساز تحمیل باری بیش از توان زیرساختهای موجود بر آنها در بازههای با اوج جمعیت است.
در سرفصل آب، امتیاز بالاتر دو معیار بهینهسازی و کاهش مصرف و نیز تجهیزات بهینه، حاکی از نقش پررنگتر راهبرد بهینهسازی در زیارتگاه است. در موضوعات اجتماعی- فرهنگی- فضایی به دلیل اهمیت کاهش نارضایتیهای اجتماعی در اجرای طرحها، بیشترین تأکید بر رعایت حقوق مجاورین است. امتیازات معیارها در سرفصل انرژی، نشان میدهد که بهینهسازی مصرف و پس از آن، پایش و نظارت مهمترین نقش را در کاهش مصرف انرژی دارد.
در سرفصل بارهای محیطی، انواع آلودگیهای ناشی از تجمع انبوه جمعیت مانند تولید پسماندها، پسآبها و ترافیک وسایل نقلیه با بیشترین امتیاز، دارای اولویت نخست است. کاهش آلودگی منابع هوا، آب و خاک اولویت بعدی است. در سرفصل کیفیت محیط داخلی به سبب تجمعات گسترده کاربران، مسئله دسترسی به آب و هوای سالم و بهداشتی و در جایگاه بعدی، تأمین فضایی بهداشتی و پاک در کنار ایجاد امنیت، جهت عدم ایجاد بحران و شیوع بیماری، از اولویتهای نخست میباشد.
از مهمترین معضلات در ساختمانهای زیارتی، ارتباط با بافت کالبدی پیرامون و گاهاً تملک و تخریبهایی بدون توجه به ارزشهای کالبدی و اکولوژیکی موجود در مرکز تاریخی و متراکم شهری است. لذا در سرفصل ساختگاه و اکولوژی، به ترتیب، حفظ ارزشهای اکولوژیکی و حفظ ارتباط و پیوند مجموعه با ساختگاه به عنوان اولویتهای نخست، شناسایی شدهاست.
در مسائل اقتصادی، تغییرات بافت اجتماعی و اقتصادی به حذف اقتصادهای خرد محلی منجر شده، لذا معیار تأثیر بر اقتصاد محلی، اولویت نخست بوده است. با توجه به مقیاس کلان و نقش ویژه اجتماعی طرحها و اهمیت پاسخگویی به اذهان مطالبهگر اجتماعی درباره سازوکارهای اقتصادی تأمین منابع مالی و محلهای مصرف آنها، شفافیت اقتصادی، اولویت بعدی بوده است. معیار دوام و حفاظتپذیری مصالح، معیار کلیدی سرفصل مصالح، معرفی شده است.
در یک مقایسهی کلی نتایج اولویتبندی وجوه پایداری، سرفصلها و معیارها برای ساختمان زیارتی پایدار در ایران (به اختصارSPBAS27)، با سامانههای مورد بررسی، میتوان گفت سامانه پیشنهادی، توزیع وزنی متعادلتری را به خصوص نسبت به سامانههای نسل اول دارد (نمودار6). تقریباً تمامی سامانهها (به جز 9) بیشترین توزیع وزنی را در موضوعات محیطی داشتند که ناشی از بحرانهای جهانشمول زیست محیطی کمبود منابع و افزایش آلودگیها است و در رابطه با سامانه پیشنهادی این مقاله نیز صادق است. گرچه در بیشتر سامانهها، موضوعات اجتماعی و فرهنگی با اولویت کیفیت فضای داخلی، در رتبه دوم قرار دارد؛ یافتههای پژوهش نشان میدهد که در رابطه با ساختمان زیارتی، اولویت دوم مربوط به موضوعات اقتصادی و کارکردی است (نمودار7).
نمودار6: مقایسه اولویتها در سامانه ارزیابی ساختمان زیارتی پایدار (SPBAS) با سامانههای بینالمللی در موضوعات پایداری
نمودار7: مقایسه وزن گروه موضوعات پایداری سامانه SPBAS با سایر سامانهها
استفاده از ضرایب وزنی و امتیازات نسبی، به انعطاف سامانههای2، 6، 7، 9، 10 و 11 و ایجاد امکان حذف یا افزودن معیارها و امکان اعمال تغییر در ضرایب جهت انطباق با نظر ذینفعان و شرایط خاص منطقه و طرح منجر شده است. لذا پیشنهاد این پژوهش، سامانه امتیازدهی وزندار و نسبی است که بنابر نتایج تحلیل سلسلهمراتبی، یک رتبهی واحد، مشخصکننده سطح پایداری در ساختمان زیارتی است.
در این پژوهش میانگین اهمیت نسبی هر معیار در مقیاس لیکرت، اساس یک سامانه امتیازدهی سه سطحی میشود. بدین صورت که معیارها با اهمیت نسبی کمتر از 4، حذف میشود و به معیارها با اهمیت نسبی بین 4 تا 4.4، یک امتیاز، بین 4.4 تا 4.8، دو امتیاز و بیش از 4.8، سه امتیاز تعلق میگیرد که سبب تأکید بیشتر بر معیارهای مهمتر میشود. در نمودار8، سامانه امتیازدهی سه سطحی برای سرفصل کیفیت اقتصادی، حذف یک معیار و وجود دو معیار دو امتیازی و چهار معیار یک امتیازی را نشان میدهد. در جدول 7، نتیجه این محاسبات برای معیارهای هر سرفصل مشخص شده است.
نمودار8: سامانه امتیازدهی سه سطحی برای سرفصل کیفیت اقتصادی
جدول7: امتیازات معیارها در هر سرفصل برای سامانه وزندهی سامانه ارزیابی ساختمان زیارتی در ایران
اولویت | سرفصلها | معیارهای حذف شده | معیارهای با یک امتیاز | معیارهای با دو امتیاز | معیارهای با سه امتیاز | تعداد معیارهای مورد تأیید | امتیازات موجود | ضریب وزنی |
1 | مدیریت و فرآیندهای پایدار | 1 | 2 | 6 | 1 | 9 | 17 | 0.176 |
2 | کیفیت فنی و عملکردی | - | 3 | 12 | 1 | 16 | 30 | 0.121 |
3 | آب | - | - | 5 | 1 | 6 | 13 | 0.112 |
4 | اجتماعی- فرهنگی- فضايی | 1 | 4 | 4 | 1 | 9 | 15 | 0.106 |
5 | انرژی | - | - | 3 | 1 | 4 | 9 | 0.098 |
6 | بارهای محیطی | - | 6 | 7 | - | 13 | 20 | 0.082 |
7 | کیفیت فضای داخلی | 1 | 8 | 7 | 2 | 17 | 28 | 0.079 |
8 | ساختگاه و اکولوژی | - | 2 | 5 | 1 | 8 | 15 | 0.078 |
9 | کیفیت اقتصادی | 1 | 4 | 2 | - | 6 | 8 | 0.078 |
10 | مصالح | - | 3 | 3 | - | 6 | 9 | 0.070 |
مجموع |
|
|
|
| 94 | 164 | 1.00 | |
برای تعیین سطح ساختمان به لحاظ پایداری، بر اساس فرمول پیشنهادی الیامی28 (2015) و با توجه به جدول بالا، ابتدا امتیاز ساختمان در معیارها به شکل نسبتی از حداکثر امتیاز موجود برای معیارها، محاسبه میشود. امتیازات نسبی برای هر سرفصل در وزن سرفصل ضرب شده سپس امتیاز کلی ساختمان از مجموع این 10 نمره اکتسابی در سرفصلها و ضرب آن در بیشترین امتیاز موجود یعنی 100، به دست آمده و سطح آن ارزیابی میشود. در زیر فرمول محاسبه مربوطه ارائه شده است.
امتیاز سرفصل= (مجموع امتیاز معیارها در هر سرفصل/ حداکثر امتیازات معیارها در آن سرفصل)* ضریب سرفصل
رتبه پایداری ساختمان= مجموع امتیازات سرفصلها برای ساختمان *100
در سامانهها، رده ساختمان از سه تا شش سطح، با درصد امتیازات به دست آمده نسبت به کل امتیازات موجود، مشخص میشوند. در این پژوهش نیز با مقیاسی برحسب درصد، شش سطح ردهبندی شامل «پذیرفته نشده» برای درصد امتیازات پایینتر از 35، «پذیرفته شده» برای 35 تا 45، برنز برای 45 تا 55، نقره برای 55 تا 75، طلا برای 75 تا 85 و الماس یا پنج ستاره برای بیش از 85 یعنی تأمین بیشترین معیارهای سامانه ارزیابی، ارائه میشود (نمودار9).
نمودار 9: سطوح رتبهبندی در سامانه ارزیابی ساختمان زیارتی در ایران
نتایج
با توجه به یافتههای پژوهش، در پاسخ به سوال اول یعنی «شاخصهای ارزیابی ساختمان زیارتی پایدار کدامند؟» 94 معیار، شناسایی و در قالب 10 سرفصل کلیدی ارائه شد (جدول4). در پاسخ به پرسش دوم یعنی «اولویتبندی شاخصهای ارزیابی ساختمان زیارتی پایدار چگونه است؟» اولویت 10 سرفصل معرفی شده، با روش سلسلهمراتبی به دست آمد که در سه سطح اولویتی ضروری، بسیار مهم و مهم مشخص شد. اولویت معیارهای هر سرفصل نیز بنا بر سطح اهمیتی که بر مبنای مقیاس لیکرت در روش دلفی به دست آمده بود، مشخص شد. نتیجه یافتههای پژوهش آن است که برای دستیابی به یک ساختمان زیارتی پایدار در ایران، از ضروریترین موضوعاتی که باید مورد توجه قرار گیرد، مدیریت و ایجاد فرآیندهای پایدار در این نوع ساختمانها است. از معیارها در این موضوع، توجه به مبانی پایداری در برنامهریزی و طراحی این ساختمانها و مدیریت منابع انسانی در شرایط بحرانی است. موضوعات فنی و عملکردی و به ویژه معیار تناسب فضا با عملکرد، دومین موضوع ضروری است که برای تحقق اهداف پایداری در این نوع ساختمانی باید پیگیری شود. موضوع آب و بهینهسازی مصرف نیز از ضروریات پایداری در این گونهی ساختمانی به شمار میآید. در سطح دوم اولویتها باید به سرفصلهای کیفیت اجتماعی-فرهنگی و فضایی، انرژی و بارهای محیطی و در سطح سوم اولویتها، به سرفصلهای کیفیت فضای داخلی، ساختگاه و اکولوژی، کیفیت اقتصادی و مصالح توجه شود. بنابر نتایج به دست آمده پیشنهاد میشود:
1- با توجه به اولویت نخست مدیریت و فرآیندهای پایدار، برای طرحهای توسعه مصوب، پیوستهای ویژه برنامهریزی طرحها و مدیریت بحران تهیه شود. به علاوه هیئتی منسجم از خبرگان دانشگاهی و اجرایی جهت نظارت بر تمامی چرخه عمر ساختمان تشکیل شود. 2-با توجه به اولویت دوم کیفیت فنی و عملکردی و اهمیت زیرساختها، تلاش شود با ایجاد زیرساختهای انرژی و فاضلاب به شکل مستقل و خودکفا، از بار این مجموعهها بر شبکههای زیرساخت محلی کاسته شود. همچنین با استفاده از ظرفیت فرهنگی این مجموعهها به نهادینهسازی فرهنگ مصرف بهینه پرداخته شود. به علاوه برای کاهش بار بر شبکه ترافیکی محدوده، علاوه بر تهیه پیوستهای ترافیکی، به اولویتسازی و تسهیل حرکت پیادهها مبادرت جدی شود. 3- با توجه به اهمیت منابع آب و انرژی، استفاده از تجهیزات بهینه، وجود برنامه منظم نظارت بر مصرف و تجهیزات و فرهنگسازی مصرف بهینه، به شکل جدیتری پیگیری شود. 4- با توجه به اهمیت موضوعات اجتماعی و فرهنگی، مجموعههای زیارتی و به خصوص گروه برنامهریزی و طراحی، تعامل پویاتری با کاربران و مجاوران این فضاها داشته و بازخوردها و نظرات گروههای مختلف را در قالب نظرسنجیها و نشستهای عمومی، دریافت و اعمال کنند و بدین طریق از نارضایتیهای اجتماعی پیشگیری نمایند. در طرحهای مصوب، پیوستهای ویژه ارزشهای اجتماعی-فرهنگی تهیه و لحاظ شود. 5- از نتایج اولویتبندی و سامانه وزندهی ارائه شده در این پژوهش برای ارزیابی و تصمیمگیری در مورد گزینههای متعدد پیشنهادی برای توسعه ساختمانی این مجموعهها در ایران و نیز برای ایجاد طرح ارزیابی ساختمان زیارتی پایدار، در ذیل یک سامانه کلیتر، توسط انجمن ساختمان پایدار ایران استفاده شود.
منابع
آقابیگی، مسعود (1394) یکی از اصلیترین مفاهیم در تعریف شهر اسلامی توجه به ویژگیهای زیستمحیطی است، گزارش چهارمین نشست گفتمان شهر: فضاهای چندسطحی در بافتهای زیارتی- تاریخی (مشهد)، صص 39- 42.
ابوتراب، طالبی و الهه براق علیپور (1394) گونه شناسی زیارت و دینداری زائران معنا کاوی کنش زیارت زائران امام رضا (ع)، فصلنامه علوم اجتماعي، 69، صص 75- 106.
الیاده، میرچا (1372) مکان مقدس، ترجمه ب.د، نامه فرهنگ، 1، صص 88- 97.
بری، تامس (1384) هنر و معماری، خیال، ترجمه مهرداد قیومی، فصلنامه فرهنگستان هنر، 13، صص 36-69.
پوراصغر سنگاچین، فرزام و رمضان اسمعیل اسدی (1396) اصول، مبانی، اهداف و شاخصهای توسعه پایدار (SDG) سازمان برنامه و بودجه کشور، معاونت امور اقتصادی و هماهنگی برنامه و بودجه، امور برنامهریزی، آمایش سرزمین و محیط زیست.
پی. بررتون، جوئل (1987) فضای مقدس، ترجمه مجید محمدی (1377) نامه فرهنگ، 29، صص 128- 145.
چیت‌سازیان، زهرا (1397) تن شهر و جان زیارت: بازخوانی شهر کاشان از منظر آیین زیارت، تهران، طبع و نشر.
رحمانی، عبدالله و رضا وزیري نژاد و حسن احمدي نیا و محسن رضائیان (1399) مبانی روش شناختی و کاربردهاي روش دلفی:یک مرور روایی، مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، 19، صص 515-538.
رنجبر کرمانی، علیمحمد و امیر ملکی (1396) بازخوانی الگوی فضای میانی در معماری ایران زمین، مجله مطالعات معماری ایران، دو فصلنامه علمی پژوهشی دانشکده معماری و هنر، 11، صص 23- 42.
زرگر، اکبر (1386) راهنمای معماری مسجد، به سفارش وزارت مسکن و شهرسازی، دبیرخانه شورای عالی شهرسازی و معماری، تهران، دید.
سروش، علی (1389) تدوين یک سامانه ارزيابي ساختمان پايدار برای کشور ايران (سازما) پایاننامه کارشناسی ارشد رشته انرژی معماری به راهنمايي دکتر شاهین حیدری، دانشکده معماری، دانشگاه تهران.
سقايی، مهدی و فرامرز نودهی و زهره جوانبخت قهفرخی و سيد محمدباقر طباطبايی (1391) متن فضايی زيارت امام رضا (ع) مجله مطالعات اجتماعی ايران، 3و4، صص 87-108.
شورای معماری- مدیریت فنی و مهندسی مرکز رسیدگی به امور مساجد (۱۳۹۵) معیارهای طراحی مساجد، تهران، همگامان چاپ.
صدری کیا، سمیه (1394) اصول توسعه کالبدی حرم مطهر رضوی با تأکید بر تحولات تاریخی قرن نهم هجری قمری، خراسان بزرگ، 18، صص 47-60.
طباطبایی، محمدباقر (۱۳۹۵) نقد ساختاری طرح نوسازی و بهسازی بافت شهری پیرامون حرم مطهر رضوی، وبسایت معماری، اخبار و گزارشهای معماری نهادها، ۱۳ آذر ۱۳۹۵، در http://memari.online
عظيمي هاشمي، مژگان و سعيد شريعتي مزيناني و فائزه اعظم كاري (1391) مؤلفههاي اجتماعي - فرهنگي شهر زيارتي پايدار مورد مطالعه: شهر مشهد، مجلة مطالعات اجتماعي ايران، 3و4، صص 131-156.
عظیمی هاشمی، مژگان و فائزه اعظم کاری و جعفر خیرخواهان و مژگان ثابت تیموری و سعید شریعتی (1392) واکاوی مؤلّفههای شهر زیارتی مطلوب )مورد مطالعه شهر مشهد)، فصلنامه علمي- پژوهشي مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 12، صص 59- 70.
فرزین، احمدعلی و فرخ محمدزاده مهر و مهدی ریاحی و محمدحسن محبعلی (1389) صحن حرم تا کجا میرود؟، ماهنامه منظر، 9، صص 72- 73.
فلاحی، علیرضا و عاطفه سادات هاشمیان (1394) مدیریت سوانح غیر مترقبه در فضای زیرگذر حرم رضوی، فصلنامه دانش پیشگیری و مدیريت بحران، 3، صص 237- 253.
قودجانی، ابوالفضل (1394) روشهای پیشرفته آماری و کاربردهای آن، تهران، جامعه‌نگر.
کمالی، مهدی (1391) بررسی وضعیت موجود تولید و دفع پساب‌های خاکستری در اماکن مذهبی و امکان‌سنجی بازیابی و استفاده‌ی مجدد از آن، پایاننامه کارشناسی ارشد مهندسی عمران، دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عباسپور)، دانشکده عمران و محیط زیست.
گرجی مهلبانی، يوسف (1389) معماری پايدار و نقد آن در حوزه محيط زيست، نشريه علمی- پژوهشی انجمن علمی معماری و شهرسازی ايران، ۱، صص 91- 100.
مجابي، سيدمهدي (1384) مفاهيم بنياني معماري زيارتي ايران در دوران اسلامي، نشريه بينالمللي مهندسي صنايع و مديريت توليد، 1، صص 111 – 122.
محمودکلایه، سعید (1395) ارزیابی جدایی فضاهای مذهبی از بافت پیرامون با رویکرد فضایی- اجتماعی نمونه موردی: طرحهای توسعه حرم امام رضا (ع) و بینالحرمین شیراز، وزارت راه و شهرسازی، دفتر معماری و طراحی شهری.
مسعودی اصل، بهزاد و احمدعلی فرزین و شهره جوادی و ناصر براتی (1397) مبانی معماری مقابر امامزادگان در ایران، ماهنامه باغ نظر، 15 (64)، صص 5- 14.
ملازاده یزدانی، مریم (1396) پیشنهاد معیارهای اعتباری کلیدی ارزیابی پایداری، برای به روزرسانی و توسعه سامانههای بینالمللی رتبهبندی ساختمان سبز، مجله صفه، 78، صص 25- 44.
مهندسان مشاور باوند (1389) طرح توسعه و احیای مجموعه شاهچراغ، شناسایی، مسئلهیابی، توانسنجی و سازمان فضایی پیشنهادی.گزارش بخشهای اول و دوم طرح، سازمان عمران و مسکنسازان فارس.
مهندسان مشاور پیرراز (1386) طرح توسعه قسمت جنوبی حرم حضرت معصومه (س)، مطالعات و تدوین مبانی نظری و تنظیم برنامه عملکردی و معیارهای طراحی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان قم، قم.
مهندسین مشاور فجر توسعه (1394) طرح جامع حرم مطهر حضرت معصومه (س) بخش سوم: برنامهریزی و تبیین چارچوب راهبردی، معاونت اجرایی آستان مقدس قم.
مهندسین مشاور فجر توسعه (1392) طرح جامع حرم مطهر حضرت معصومه (س) بخش دوم: سنجش وضعیت حوزه راهبردی و نیازسنجی (ویرایش دوم) معاونت توسعه و سرمایهگذاری آستان مقدس قم.
مهندسين مشاور مهرازان (1395) برنامه راهبردي بهسازي و هدايت موزون توسعه محدوده پيرامون حرم مطهر حضرت رضا (ع) قسمت سوم- تدوين اهداف و راهبردهای بازنگری در طرح و برنامه اقدامات آینده، جلد1:برنامه و طرح راهبردی پیشنهادی، وزارت راه و شهرسازی.
مهربان، آیدا و سیدمجید مفیدی شمیرانی و منصوره طاهباز (1398) چارچوب مقایسه معیارهای ارزیابی در سامانههای رتبهبندی محیطی و پایداری ساختمان؛ نمونه‌موردی: سامانههای BREEAM، LEED، CASBEE، DGNB و HQE، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست, 2 (21)، صص 298- 333.
نعمتی، محمدعلی و محمدرضا بمانیان و مجتبی انصاری (۱۳۹۷) شناسایی عوامل مؤثر بر ارزیابی محیط زیستی ساختمان در مجموعه مسکونی با بهرهگیری از ابزارهای موجود ارزیابی عملكرد بنا، نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، ۲۳ (۱)، صص 19-۳۰.
نقرهکار، عبدالحمید و مهدی حمزهنژاد و صدیقه معینمهر (1393) شناخت و تحلیل مسائلِ طراحی محیط معماری و شهرسازی از منظر اسلامی، معماری و شهرسازی آرمان شهر، 13، صص 119- 135.
نیک صفت، احسان و کتایون تقیزاده (۱۳۹۶) انتخاب معیارهای مناسب برای ارزیابی پایداری ساختمانهای مسکونی کشور و توسعه سامانه رتبهبندی ساختمان پایدار در ایران (ISBRS) چهارمین کنفرانس بینالمللی برنامهریزی و مدیریت محیط زیست، تهران، دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران.
واعظ جوادی، مرتضی (1388) فلسفه زیارت و آیین آن، قم، مرکز نشر اسراء.
A.Koshak, Nabeel; Fouda, Abdullah (2008) Analyzing Pedestrian Movement in Mataf Using GPS and GIS to Support Space Redesign, Ninth International Conference on Design and Decision Support Systems (DDSS) in Architecture and Urban Planning. 7- 10 July 2008 , The Netherlands. in: www.sciencedirect.com.
Al- Lami, F; Al- Fatlawi, A; Bloland, P; et al (2013) Pattern of morbidity and mortality in Karbala hospitals during Ashura mass gathering at Karbala, Eastern Mediterranean Health Journal , 19, 13- 18.
Algahtani, H (2016) Strategic vision of planning the central area of Makkah Cit. WIT Transactions on The Built Environment, 159, 107 – 120.
Ali, Hikmat H;Al Nsairat, Saba F (2009) Developing a green building assessment tool for developing countries – Case of Jordan, Building and Environment, 44, 1053- 1064.
Alyami, S. H; Rezgui, Y; Kwan, A (2015) The development of sustainable assessment method for Saudi Arabia built environment: weighting system, Sustainability Science, 1, 1- 12.
Banani, Raji; M.Vahdati, Maria; Shahrestani, Mehdi; Clements- Croome, Derek (2016) The development of building assessment criteria framework for sustainable non- residential buildings in Saudi Arabia, Sustainable Cities and Society 26, 289–305.
BCA Green Mark (Singapur) (2023) Green Mark Homepage: https://www.bca.gov.sg
BEAM Plus New Buildings Version 2.0 )2019 (, BEAM Society.in: https://www.hkgbc.org.hk
BRE Global (2017) BREEAM International Non- Domestic Refurbishment 2015 scheme. Technical Manual: Version: SD225, Issue: 1.4 , 27/04/2017, Retrieved from: https://www.breeam.com.
Chandan, Shradha; Kumar, Ashwani (2019) Challenges for urban conservation of core area in pilgrim cities of India, Journal of Urban Management , 8 ( 3), 472- 484.
Chang, C. Y; Lin, H. T; Ho, M. C (2012) Sustainability assessment tool of green building renovation in Taiwan: an introduction to EEWH- RN, International Journal of Sustainable Construction, 1 (1), 25- 31.
CIDB (Construction Industry Development Board) Malaysia (2016) MyCREST (Malaysian Carbon Reduction and Environmental Sustainability Tool, design & construction &, operation and maintenance stage certification. Version 1.0, In: www.cidb.gov.my, Retrieved at 20/5/2021.
Crawley, Drury ;Aho, Ilari (2010) Building environmental assessment methods: applications and development trends, Building Research & Information , 27 (4- 5), 300- 308.
Deutsche Gesellschaft für Nachhaltiges Bauen (2023) DGNB Homepage: https://www.dgnb.de. Retrieved at 20/5/2021.
DING, GKC (2008) Sustainable construction The role of environmental assessment tools, Journal of Environmental Management, 86, 451- 464.
El Hanandeh, Ali (2013) Quantifying the carbon footprint of religious tourism: the case of Hajj, Journal of Cleaner Production, 52, 53- 60.
GBI (2020) GBI home page: www.greenbuildingindex.org, Retrieved at 20/5/2021.
Gou , Zhonghua; Siu- Yu Lau, Stephen (2014) Contextualizing green building rating systems: Case study of Hong Kong, Elsevier Public Health Emergency Collection, 44, 282–289.
Green Building lable (2020) GBL Homepage: http://www.twgbqanda.com, Retrieved at 20/5/2022
Green Star (2019) Design & As Built Scorecard, Version 1.3, in: www.gbca.org.au, Retrieved at 20/10/2021.
GSAS (2019) DESIGN & BUILD: Assessment manual for building typologies, 4th Edition, Gulf Organisation for Research & Development. In: https://gsas.gord.qa/, Retrieved at 5/10/2020.
HQE (2016) Assessment scheme for the environmental performance of non- residential building under construction, Cerway Version, In:http://www.behqe.com/cerway/essentials, Retrieved at 5/10/2020.
Housing and Building National Research Center (HBRC) (2017) The Green Pyramid Rating System , 2th Version. Ad Doqi, Giza. In: http://www.hbrc.edu.eg, Retrieved at 5/10/2020.
Japan Sustainable Building Consortium (JSBC) and Institute for Building Environment and Energy Conservation (IBEC) (2010) CASBEE for new construction (CASBEE NCe- 2010 (v.1.0)), in: http://www.ibec.or.jp, Retrieved at 5/10/2020.
Karampourian, Arezou; Ghomian, Zohreh; Khorasani- Zavareh, Davoud (2019)Qualitative study of health system preparedness for traumatic incidents in a religious mass gathering, Injury, 50 (5), 1097–1104.
Larsson, Nils (2015) SBTool for 2015; International Initiative for a Sustainable Built Environment. in: http://www.iisbe.org, Retrieved at 5/10/2020
Lee, w. l;Chau, c. k;Yik, f. w. h;Burnett, j;Tse, m. s (2002)On the study of the credit- weighting scale in a building environmental assessment scheme, Building and Environment, 37, 1385- 1396.
LEED (Leadership in Energy and Environmental Design) (2020) LEED home page:https://www.usgbc.org/projects, Retrieved at 1/10/2020.
Li, Y; Chen, X; Wang, X; Xu, Y; Chen, P.H (2017) A review of studies on green building assessment methods by comparative analysis, Energy and Buildings, 146, 152- 159.
Díaz- López, Carmen ;Carpio, anuel; Martín- Morales, M; Zamorano, Montserrat (2019) A coparative analysis of sustainable building assessment methods, Sustainable Cities and Society, 49, 101611.
Memish, Ziad A; Zumla, Alimuddin; Alhakeem, Rafat F & others (2014) Hajj: infectious disease surveillance and control. Lancet mass gatherings medicine 1.383, 2073–82.
Nizam Kamaruzzaman, Syahrul; Weng Lou, Eric Choen; Wong, Phui Fung; Edwards, Rodger; Hamzah, Noraini; Ghani, Mohd Khairolden (2018) Development of a non- domestic building refurbishment scheme for Malaysia: A Delphi Approach, Energy, 167, 804- 818.
Saaty, T. L (2003) Decision- making with the AHP: Why is the principal eigenvector necessary, European Journal of Operational Research, 145 (1), 85–91.
Soomaroo, Lee; Murray, Virginia (2012) Disasters at Mass Gatherings: Lessons from History, PLoS Currents, 2, in: https://doi.org/10.1371/currents.RRN1301, Retrieved at 1/10/2020.
Tewarm Shruti; Khan, Sammyh; Hopkins, Nick; Srinivasan, Narayanan; Reicher, Stephen (2012) , Participation in Mass Gatherings Can Benefit Well- Being: Longitudinal and Control Data from a North Indian Hindu Pilgrimage Event, PLoS ONE, 7 (10), e47291.
Tunasar, Cenk (2013, winter) Analytics driven master planning for Mecca: Increasing the capacity while maintaining the spiritual context of HAJJ pilgrimage, Winter Simulation Conference, 241- 251.IN: https://www.researchgate.net
UPC (2010) Pearl Building Rating System (PRS): Design & Construction, Version 1.0, April 2010. In: www.upc.gov.ae
Verma, Ashish; Verma, Meghna; Rahul, T.M; Khurana, Sagar; Rai, Ankit (2018) Acceptable trip distance for walking in mass religious gatherings, A case study of world’s largest human gathering Kumbh Mela in Ujjain, India. Sustainable Cities and Society, 41, 505- 512.
Williamson, Terry;Radford, Antony;Bennetts, Helen (2003) Understanding Sustainable Architecture, London & New York: Spon Press.
Wong, P F (2019) A framework of sustainability refurbishment assessment for heritage buildings in Malaysia. IOP Conf. Ser: Earth Environ. Sci. 268 012011, in:https://iopscience.iop.org/
Zarghami, Esmaeil; Azematia, Hamidreza; Fatourehchia, Dorsa; Karamloob, Mohammad (2018) Customizing well- known sustainability assessment tools for Iranian residential buildings using Fuzzy Analytic Hierarchy Process, Building and Environment, 128, 107–128.
[1] . مقاله مستخرج از رساله دکتری زهرا عرفانی‌زاده در دانشگاه تهران با عنوان «تدوین و تبیین معیارهای ارزیابی ساختمانهای زیارتی در ایران» به راهنمایی نویسنده اول
و دوم.
* دانشجوی دکتری فناوری معماری، دانشگاه تهران، تهران، ایران Z.erfanizadeh@gmail.com
** نویسنده مسئول: استاد گروه معماری، دانشگاه تهران، تهران، ایران shheidari@ut.ac.ir
*** استاد گروه معماری، دانشگاه تهران، تهران، ایران pirouzhanachi@ut.ac.ir
[2] . Chang
[3] . Li
[4] . BREEAM
[5] . LEED
[6] . Gou
[7] . Al Nsairat
[8] . Ali
[9] . Zarghami
[10] . GSAS
[11] . MyCrest
[12] . HQE
[13] . BEAM
[14] . GBLS
[15] . Green Star
[16] . CASBEE
[17] . Green Mark
[18] . DGNB
[19] . GPRS
[20] . PRS
[21] . GBI
[22] . AHP
[23] . Expert choice11
[24] . Soomaroo & Murray
[25] . Karampourian
[26] . Ding
[27] . Sustainable Pilgrimage Building Assesement System
[28] . Alyami