بازخوانی عملکرد مناره با تکیه بر مضامین موجود در آیات کتیبههای قرآنی؛ نمونه موردی: منارههای شیوه رازی در ایران
محورهای موضوعی : معماری اسلامیرضا رحیم نیا 1 * , ناهید هلاکوئی 2 , سجاد مؤذن 3
1 - استادیارگروه مرمت و احیا بناهای تاریخی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه بینالمللی امام خمینی (ره)، ایران
2 - کارشناسی ارشد مرمت و احیاء بناها و بافت¬های تاریخی، دانشگاه هنر اصفهان، ایران
3 - استادیار گروه مرمت، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، ایران
کلید واژه: معماری ایران, شیوه رازی, سلجوقی, مناره, عملکرد, کتیبه قرآنی,
چکیده مقاله :
مناره ها از آثار معماری ایرانی هستند که علی الخصوص در شیوه رازی نمونه های ارزشمندی از آنها وجود دارد. پس از ورود اسلام، اندیشههای مذهبي در ساخت و تزیین منارهها تأثیرگذار و در مضامین و مفاهیم کتیبه های آنها متبلور گشته است. در این میان کتیبههای قرآنی موجود بر این منارهها میتوانند یکی از منابع مهم برای درک و بررسی دیدگاههای مذهبی و اعتقادی مردم و معماران و همچنین عملکرد آنها باشند. این دیدگاه ها کمتر در تدقیق عملکرد آثار معماری مورد توجه قرار گرفته است. با این توضیح مطالعه پیش رو تلاش دارد تا با بررسی کتیبه های مناره های شیوه رازی در ایران، ضمن توجه به آیات قرآنی، مفاهیم بکار رفته در آن ها را شناسایی و تحلیل نماید. در این راستا چیستی ارتباط بین مفاهیم یا مضامین آیات قرآنی موجود در کتیبه های منارههای شیوه رازی و عملکرد آن ها سؤال اصلی پژوهش را شکل داده است. در این مطالعه علاوه بر شناسایی منارههای شیوه رازی و دستهبندی کتیبه های آن ها، تحلیل مضامین کتیبههای قرآنی در جهت بازخوانی کاربری مناره هدف اصلی مقاله است. پژوهش حاضر تلاش دارد مفاهیم موجود در این آیات را استخراج، دستهبندی و پرکاربردترین مفاهیم را شناسایی و تحلیل کند. جهت دستیابی به این هدف کتیبههای قرآنی منارههای شیوه رازی که غالباً سلجوقی هستند، بهصورت کتابخانهای و میدانی شناسایی و در جهت تدقیق متن کتیبه برخی از مناره های مذکور بازدید شده اند. پس از مستندسازی کتیبه ها و شناسایی آیات آن ها، به روش تفسیری - تحلیلی (تحلیل محتوی) متن آیات مورد تحلیل قرار گرفتند. بر اساس مطالعات انجام شده، تکرار مفاهیم «بیان صفات دعوت کنندگان به سوی خدا»، «توحیدی» و «بیان صفات خداوند» در آیات کتیبه های مناره قابل توجه است. در نتیجه آیات این کتیبه ها بیشتر به دو موضوع کلی «نشانه» و «هدایت» پرداخته اند که با توجه به آن ها می توان عملکرد مناره را «رسانه ای برای هدایت» دانست.
Minarets are one of the key elements of Islamic Architecture and especially in Iran there are valuable examples of them in the Razi style. After The spread of Islam, religious ideas have been influential in the construction and decoration of minarets and Used in the concepts of their inscriptions. In the meantime, the Quranic inscriptions on these minarets can be one of the important sources for understanding and examining the religious and belief views of people and architects as well as their function; a subject that has been paid less attention to in the Recognition and verification of architectural works function. The following study tries to investigate the concepts used in them, while identifying Quranic Ayah (verses), by examining the inscriptions of Razi style minarets in Iran. Also, the relationship between the concepts or themes of the Qur'anic verses in the inscriptions of the Razi style minarets and their function will be the main question of the upcoming research. In this study, in addition to identifying Razi style minarets and their classification, the main goal of the article is to analyze the themes of Quranic inscriptions to Recognition and verification their usage. The upcoming research tries to extract, categorize and analyze the most used concepts in these verses. These analyzes are important to read the Function of minarets. To achieve this goal, the Quranic inscriptions of Razi style minarets, which are mostly Seljuk, have been identified in the library and field studies, and some of the mentioned minarets have been visited to verify the text of the inscription. After documenting the inscriptions and identifying their verses, the texts of the verses were analyzed using the interpretation-analytical approach (content analysis). Based on the studies, the repetition of the concepts of "expressing the attributes of those who invite to God", "monotheism" and "expressing the attributes of God" in the verses of the minaret inscriptions is significant. As a result, the verses of these inscriptions mostly deal with the two general issues of "sign" and "guidance", according to which the function of the minaret can be considered as "Media and sign for guidance".
آزاد، میترا (1393) «بررسی سه مناره مهم دوره سلجوقی چهلدختران اصفهان، تاریخانه دامغان و مسجد جامع ساوه»، مطالعات معماری ایران، دوره 1، شماره 5، صص 39-56.
آلوسی، محمود بن عبدالله (1450) روح¬المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، لبنان، دارالکتب العلمیه، منشورات محمد علی بیضون اتينگهاوزن، ريچارد و الگ گرابار (1378) هنر و معماري اسلامي، ترجمه يعقوب آزند، تهران، سازمان مطالعه و تديون كتب علوم انساني دانشگاه¬ها، سمت.
اسماعیلی، مژگان (1394) «مناره فیروزآباد بردسکن»، اثر دوره 36، شماره 71، صص 3-12.
بلر، شیلا (1394) نخستین کتیبهها در معماری دوران اسلامی ایرانزمین.
ترجمه مهدی گلچین عارفی، تهران، متن.
پروجازکا، امجد بوهومیل (1373) معماری مساجد جهان، ترجمه حسین سلطانزاده، تهران، امیرکبیر.
پورشعبانیان، زهرا (1399) «پژوهشی در مضامین کتیبه¬های قرآنی مناره¬های شاخص اسلامی در ایران»، فرهنگ و تمدن قرآن، دوره 1، شماره 1، صص 8-27.
پیرنیا، محمدکریم (1386) سبک¬شناسی معماری ایرانی، تهران، سروش دانش.
حاتم، غلامعلی (1379) معماری اسلامی ایران در دوره سلجوقیان، تهران، مؤسسه انتشارات جهاد دانشگاهی.
حاتم، غلامعلی و نفیسه استیری (1388) «بررسی تزیینات آجرکاری در مناره خسروجرد سبزوار»، نقشمایه، دوره 2، شماره 3، صص45-52.
حاجیزاده باستانی، کریم و اسماعیل معرفی اقدم و سعید ستارنژاد و فریبرز طهماسبی (1397) «جستاری بر جانمایی آیات قرآنی و سایر کتیبهها در بناهای دوره اسلامی بر اساس مضامین آنها (پژوهشی بر مقابر دوره سلجوقی شمال غرب ایران)»، مطالعات باستانشناسی پارسه، دوره 2، (شماره 3)، صص133-148.
خطیب کرمانی، حسن (1362) ملخص اللغات، تهران، علمی و فرهنگی.
داعی¬الاسلام، محمدعلی(1366) فرهنگ نظام فارسی به فارسی، تهران، دانش.
دهخدا، علیاکبر (1337) لغتنامه دهخدا (نسخه دیجیتال) بر اساس نسخه فیزیکی ۱۵ جلدی.
داودیان، معصومه (1393) سیر تحول معماری و شهرسازی دامغان در قرون اولیه اسلامی، تهران،گنجینه هنر.
رحیمی آریایی، افروز و نیما ولیبیگ و سید اصغر محمودآبادی (1398) «گونه¬شناسی شکلی کتیبه¬های کوفی در مساحد و مناره¬های شیوه رازی و آذری در استان اصفهان»، دو فصلنامه تاریخنگری و تاریخنگاری، سال 28، شماره 22، صص 7 تا 38.
رضازاده اردبیلی، مجتبی و ندا اسدی جعفری(1397) «مطالعة تطبیقپذیری تزیینات متبرکة کتیبهها در منارههای مسجد گوهرشاد و مسجد شاه مشهد»، هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، دوره 23، شماره 1، صص 55-66.
زمانی، عباس(1351) «مناره و منارههای تزیینی در آثار تاریخی اسلامی ایران»، هنر و مردم، دوره 11، شماره 121، صص 62-72.
ساریخانی، مجید و اکبر شریفینیا و طیبه شاکرمی (1394) «کتیبهنگاری آیات قرآنی بر منارههای سلجوقی»، نگارینه هنر اسلامی، دوره 2، شماره 7و 8، صص14-4.
شایستهفر، مهناز(1387) «تزیینات کتیبهای مسجد وکیل شیراز»، کتاب ماه هنر، سال 11، شماره 120، صص64-75.
شکفته، عاطفه (1394) «مضمون کتیبههای قرآنی در محرابهای گچی عصر ایلخانی»، پژوهشهای معماری اسلامی ایران، دوره 3، (شماره 3)، صص 104-118.
شکفته، عاطفه (1394) «تزئينات آجركاري سلجوقيان و تداوم آن در تزئينات دوران خوارزمشاهي و ايلخاني»، پژوهشهای معماری اسلامی ایران، دوره 3، شماره 1 (شماره پیاپی: 6)، صص84-104.
صالحی¬کاخکی، احمد و شادابه عزیرپور (1391) «تأملی در کتیبهها و نقوش مسجد جامع زواره»، پژوهشهای باستانشناسی ایران، دوره 2، شماره 2، صص 120-97.
صفی پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم (1298ق) منتهی الارب فی لغه ¬العرب.
کلکته، دارالطباعه کربلایی محمدحسین طهرانی.
طباطبایی، سید محمدحسین (1370) تفسیر المیزان، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، تهران، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی.
ـــــــــــــــــــــــــــ (1396) ترجمه تفسیر المیزان، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، تهران، مؤسسه تحقيقات و نشر معارف اهلالبیت.
عالمی، بابک و صدیقه کمالی زارچی و نغمه اسدی چیمه (1398) «نخستین یادگار دوران اسلامی كاشان؛ بررسی فرم، سازه و شیوه ساخت مناره مسجد جامع كاشان»، مطالعات معماری ایران، دوره 8، شماره 15، صص 5-25.
عدل، شهریار (1361) «کتیبه کاشی منار مسجد جامع دامغان»، اثر، دوره 3، شماره 7 و 8 و 9.
صص 297-302.
فراهانی، ابوالفضل (1380) مسجد جامع ساوه، بازخوانی کتیبهها عبدالله قوچانی، تهران، مؤسسه انتشارات تعاون سازمان میراثفرهنگی کشور.
فرخی، علی و امیر اکبری (1392) «بررسی میل، منارههای خراسان (با تکیه بر نقش سازهای و محتوای کتیبههای آنها)»، پژوهشنامه تاریخ، دوره 8، شماره 32، صص 111-136.
قاسمی سیچانی، مریم و فاطمه قنبری شیخ شبانی و محبوبه قنبری شیخ شبانی (1396) «تحلیل مضمون کتیبههای قرآنی ورودیها و محرابهای مسجد جامع اصفهان»، پژوهشهای معماری اسلامی، دوره 5، شماره 3، صص 49-65.
قرائتی، محسن (الف) (1388) تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
ــــــــــــــ (ب) (1388) تفسیر نماز، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن.
قوچانی، عبدالله (1367) «بررسی کتیبه¬های تاریخی مجموعه نظنز و مسجد جامع نائین»،اثر، دوره 17، شماره 26 و 27، صص132-142 کارگری آریان، لطف¬اله و احمد صالحی کاخکی و محمد خزائی (1400) «بررسی و بازخوانی انتقادی کتیبه¬های مناره فیرزوآباد ترشیز (بردسکن) و تاریخ¬گذاری بنا»، فصلنامه صفه، دوره 31، شماره 2 (شماره پیاپی: 93)، صص 149-162.
کیانی، محمد یوسف (1385) معماری ایران دوره اسلامی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
ـــــــــــــــــــــــ (1374) تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انساني دانشگاهها (سمت).
گدار، آندره و یدا گدار و ماکسیم سیرو و دیگران (1387) آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی.
گروبه، ارنست و جیمز دیکی و الگ گرابر و الینور سیمز و رانلد لیوکاک و دالو جونز وگای پیتر بریج (1380) معماری جهان اسلام (تاریخ و مفهوم اجتماعی آن)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، مولی.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (بی تا) بحار الأنوار، با همکاری محمدباقر بهبودی، محمدمهدی خرسان، عبدالرحیم ربانی شیرازی، یحیی عابدی زنجانی، علی اکبر غفاری، و دیگران، ج ۲۳، بیروت- لبنان، دار احياء التراث العربي.
مخلصی، محمدعلی (1390) «پژوهشی اجمالی در تاریخ احداث و معماری منار گلپایگان»، در کتاب باستانشناسی ایران در دوره اسلامی (43 مقاله در بزرگداشت استاد دکتر محمد یوسف کیانی)، همدان، دانشگاه بوعلی سینا، صص670- 679.
محقق، محمدباقر (1350)، نمونه بینات در شأن نزول آیات از نظر شیخ طوسی و سایر مفسرین عامع و خاصه، تهران، اسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر (1380) تفسیر نمونه، جلد 1، 2، 13 و 14، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
ــــــــــــــــــــ (1374) تفسیر نمونه، جلد 19، 20 و 23، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
ــــــــــ (1371) تفسیر نمونه، جلد 27، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
نجفی، علی(1381) «تحقیقی پیرامون مناره (1)»، درسهایی از مکتب اسلام، سال 42، شماره 6، صص 62-68.
نقوی قائنی، محمدتقی(1378) شرح زيارت جامعه کبيره، ج ۱، تهران، مؤسسه الصادق (ع).
ویلبر، دونالد نیوتن 1393) معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبدالله فریار، تهران، انتشارت علمی و فرهنگی.
ویلبر، دونالد نیوتن و لیزا گلمبك و رنتا هلد (1374) معماری تیموری در ایران و توران، ترجمه کرامت¬الله افسر و محمد یوسف کیانی، تهران، علمی و فرهنگی.
هیلن براند، رابرت (1386) معماری اسلامی، ترجمه ایرج اعتصام، تهران، شرکت پردازش و برنامهریزی شهری.
هنرفر، لطفالله (1344) گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، کتابفروشی ثقفی.
Bloom, J. M. (2013) The Minaret. Edinburgh University Press.
Bloom, J. M. (1991) “Creswell and the Origins of the Minaret”. Muqarnas, vol. 8, 1991, pp. 55–58. JSTOR. Accessed 16 Jun. 2022.
Bloom, J. M. (1989) Minaret: Symbol of Islam. Oxford Universty Press.
Grabar, O. (1988) The Formation of Islamic Art. London: Yale University Press.
Neyestani, J. (2008) “Does the Astarābād Mosque belong to the Seljūqi era?” .Central Asiatic Journal, 52 (2), pp.173-185.