ارزیابی هندسه فضایی مساجد تاریخی قم با تأکید بر معناشناسی محور
محورهای موضوعی : معماری اسلامی
حامد حیاتی
1
*
,
مرضیه مرادی نافچی
2
1 - استادیار گروه معماری، دانشگاه قم، قم، ایران
2 - کارشناسی ارشد معماری اسلامی، دانشگاه قم، قم، ایران
کلید واژه: مسجد, هندسه فضایی, سلسله مراتب, محور قبله, سازماندهی, مساجد قم,
چکیده مقاله :
از گذشته تا به امروز معماران و طراحان مساجد، جهتگیری الهی در سیر حرکت انسان از بدو ورود تا قرارگیری و سلسله مراتب حرکتی در راستای محور قبله را عنوان یک اصل ارزشمند دانسته‌اند. رعایت محور قبله به عنوان کانون، نقطه اتصال معنوی انسان و عامل توالی سلسله مراتب در مساجد همواره به عنوان یک رکن در طراحی مساجد مورد توجه بوده است. این پژوهش درصدد پاسخ به این سوال است که چگونه جهت قبله به عنوان محور بر معماری و آرایش هندسی فرمها، چیدمان فضایی داخلی و کالبد مساجد تاریخی شهر قم اثرگذار بوده است؟ هدف این پژوهش، بررسی تأثیرمحور قبله بر ساختار فضایی و کالبدی مساجد با تمرکز بر مساجد تاریخی شهر قم است و سلسله مراتب حرکتی و محور فضایی را از ورود تا قرارگیری در راستای قبله بررسی می‌نماید. روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است که به لحاظ معرفت‌شناسی در پارادایم تفسیری یا برساختی (ساختارگرایی)، به لحاظ جهتگیری نظری، به لحاظ رویکرد (شیوه استدلال) تطبیقی، به لحاظ نوع دادهها کیفی و کمی (ترکیبی)، به لحاظ نوع نتایج توصیفی- تحلیلی و رهیافت تاریخی- تفسیری است که با تحلیل گونهشناختی و گردآوری داده کتابخانهای (اسنادی) و نقشهخوانی، سندخوانی انجام شده است. یافته‌ها بیانگر آن است که در طراحی، هندسه، ساماندهی فضایی و جهت ورودی اکثر مساجد شهر قم با توجه به رعایت اصل سلسله مراتب و شاخص بودن و تأثیرپذیری از محور و جهت قبله، به دو دسته‌ی تک محوری و دومحوری تقسیمبندی می‌شوند.
The adherence to the qibla axis, regarded as a spiritual focal point and a sequence-determining element in mosque hierarchy, has consistently been a core principle in mosque design. This research aims to examine the influence of the qibla axis on the spatial and structural configuration of mosques, focusing particularly on historical mosques in the city of Qom. It analyzes the movement hierarchy and spatial axis from the entrance to the alignment with the qibla direction. The research employs a descriptive-analytical method, gathering data through library resources, cartographic analysis, and document review. The findings reveal that the design, geometry, spatial organization, and entrance orientation in most mosques in Qom reflect a strict adherence to hierarchical principles and the prominent influence of the qibla axis. The mosques are categorized into two types: uniaxial and biaxial.
Keywords: Hierarchy, Mosque, Organization, Qibla Axis, Qom Mosques, Spatial Geometry.
Introduction
The mosque is undeniably one of the primary religious structures in Islam, with its foremost function being collective worship (Hillbrand, 2019: 31). As a place of worship, the mosque reflects the beliefs and values prevailing in Islamic cities, and this status is accentuated by the diversity of its functions, leading to spatial variety within the mosque (Noghrehkar, 2014: 126). The architecture of any building is formed around a functional, spatial, visual, and formal hierarchical system, which, in the particular case of mosques, revolves around the spiritual significance of the qibla axis as an orientational guide (Fattahi & Omranipour, 2014: 96). The qibla axis, a spiritual direction, influences the architecture and geometric arrangement of forms, prompting the spatial geometry to adopt a unified orientation, aligning all internal elements and spaces around this sacred axis—the qibla itself (Ziabakhsh et al., 2012: 89). Over centuries, the diverse geometry, form, and spatial structure of mosques have adapted, partly in response to the qibla axis. The varying configurations of courtyards and prayer halls can strengthen or weaken the ritualistic function of mosques (Vasigh et al., 2021). Consequently, the main question posed by this study is: How has the qibla direction as an axis influenced the architecture, geometric arrangement of forms, spatial configuration, and structure of historical mosques in Qom? The study hypothesizes that the qibla axis has a significant effect on the orientation, movement hierarchy, spatial axis, and structure of Qom’s historical mosques. Using an analytical-logical approach, this research evaluates the manifestation of the qibla orientation in the architecture of mosques across historical periods. It investigates the role of the qibla axis in the architectural design, spatial layout, and structure of historical mosques in Qom, including Alborz, Panj Ali, Chehel Akhtar, Seyyed Sadegh Rouhani, Meydan Kohneh, Jameh, Azam, the sacred Jamkaran Mosque, Jameh Kahak, Imam Hasan Askari (AS), and Sarm mosques. Necessary information was obtained from library resources and article reviews. Initially, the mosque plans are categorized based on form and axis, followed by an examination of the influence of the qibla axis on the layout, spatial structure, and composition.
Research Method
This study is based on a constructivist (structuralist) epistemology within the interpretative paradigm. The theoretical orientation of the research is comparative, combining qualitative and quantitative (mixed) data. The results are descriptive-analytical, following a historical-interpretive approach. The research uses typological analysis, employing data collection methods such as library (documentary) research, cartographic analysis, and note-taking. Initially, examples from each historical period are described, analyzed, and examined. The characteristics of each period are then identified and the relevant patterns or models for each period are introduced. This structural assessment considers the influence of the qibla axis on the mosque plans and spatial organization in historical mosques across Qom, including Panj Ali, Alborz, Chehel Akhtar, Seyyed Sadegh Rouhani, Meydan Kohneh, Jameh, Azam, Jameh Kahak, Imam Hasan Askari (AS), Sarm, and the sacred Jamkaran Mosque.
Table: Analysis of the Spatial Structure of Traditional Mosques in Qom
|
Mosque Name |
Representation in Contemporary Context |
Qibla Orientation Analysis |
Spatial Diagram |
|||
|
Jameh Mosque |
. |
|||||
|
Imam Hasan Askari (AS) |
||||||
|
Alborz Mosque |
||||||
|
Jameh Kahak |
||||||
|
Panj Ali Mosque |
|
|||||
|
Chehel Akhtar Mosque
|
||||||
|
Seyyed Sadegh Rouhani Mosque |
|
. |
||||
|
Meydan Kohneh Mosque |
||||||
|
Azam Mosque |
||||||
|
Sarm Mosque |
Discussion
The historical evolution of mosque architecture demonstrates that architects and mosque patrons consistently valued the alignment with the qibla axis as a core design principle. The qibla direction has had a unique and powerful influence on the spatial organization of mosques. Adherence to hierarchical principles in mosques reinforces the qibla orientation, adding depth to the structure, prompting individuals to pause and reflect on the mysteries embedded within the transition from stillness to movement in this sacred path. This alignment serves to guide worshippers from internal to external spaces, creating balance, symmetry, order, and unity within the building. In the studied mosques, spatial organization in some cases is structured based on the shabestan’s layout. The geometry of the shabestan, usually a square or rectangle, aligns with the qibla. If the site geometry is irregular, the shabestan may be divided into sections. With the sides of the shabestan’s geometry aligned with the qibla axis, the prayer hall’s design sometimes extends towards the qibla, while other times, the hall is shallower compared to the courtyard, allowing a view of the qibla side and the mihrab axis. Additional spaces, such as ablution rooms, chambers, and courtyards, are positioned adjacent to the shabestan, organized along a movement axis. Considering the impact of the qibla axis on the architecture of Qom’s mosques, the number of axes incorporated into the mosque layouts, and the geometric shapes used in the sub-spaces, Qom’s mosques can be categorized into two types: uniaxial and biaxial. The uniaxial type includes Alborz, Panj Ali, Chehel Akhtar, Seyyed Sadegh Rouhani, Meydan Kohneh, Jameh, Azam, and the Jamkaran mosques, where movement from the entrance to the shabestan aligns directly or pivots towards the qibla axis. Generally, these mosques share a characteristic emphasis on an extended prayer hall oriented along the qibla axis. In contrast, the biaxial type, represented by Jameh Kahak, Imam Hasan Askari (AS), and Sarm mosques, features a qibla axis that is distinct from the movement axis. This design often manifests as either parallel or perpendicular orientations between the two axes, creating a unique architectural interaction.
Conclusion
The qibla axis, as a spiritual orientation, has a profound impact on the architecture and geometric arrangement of mosque forms. This guiding principle ensures that the spatial geometry aligns in a unified direction, with all internal elements and spaces organized around the sacred qibla axis. Mosque architects have strived to reinforce unity within the mosque’s overall design, ensuring that the space naturally guides worshippers with cleanliness and purity from the entrance to the prayer hall, ultimately directing them towards the qibla without need for verbal instruction. The qibla axis and spatial geometry collectively orient individuals, allowing them to face the qibla from within a structured environment. This research, through examining the principles, architectural values, and the role of the qibla axis in shaping the spatial layout of Iranian and Islamic mosques, has shown that in various historical periods, maintaining a hierarchical structure with a clear qibla orientation was considered an essential design principle. Mosque designers aimed to implement this concept across all aspects of the mosque’s plan, enabling worshippers to follow a sequential pathway towards the qibla and ultimately toward communion with the Divine. The geometric approaches in the mosque plans of Qom’s historical mosques can be divided into two types: regular and composite geometries. In the regular type, the axes are either aligned or distinctly separable from each other, usually leading to a clearer emphasis on the qibla axis. Conversely, in composite geometry, the architectural approach sometimes leads to weakened or less distinct axis differentiation within the design. Among uniaxial mosques—such as Alborz, Panj Ali, Chehel Akhtar, Seyyed Sadegh Rouhani, Meydan Kohneh, Jameh, Azam, and Jamkaran—the movement path from the entrance to the shabestan either follows a direct alignment with the qibla or incorporates slight rotations towards it. In general, the architectural similarity in these mosques is the elongated prayer hall that emphasizes the qibla direction. In biaxial mosques—such as Jameh Kahak, Imam Hasan Askari (AS), and Sarm—the qibla axis can be differentiated from the movement axis. This arrangement sometimes involves parallel alignment, while at other times, the axes intersect perpendicularly, creating an architectural dynamic that supports the spiritual focus on the qibla.
References
Fatahi, Shamsollah; Ali Omranipour (2014) "Analysis of the Role of the Qibla Axis in the Spatial Organization of Contemporary Mosques in Ilam."Islamic Architecture Research Journal, Year 1, Issue 2.
Hamzeh Nejad, Mehdi, Sahar FathiAzar (2014) "Semantics of Axis in Mosques and Churches. "Iranian-Islamic Urban Studies Quarterly,Issue7.
Hayaty, Hamed, Marzieh Fakheri Raouf, and Bahare Karvani (2019) "The Role of the Qibla in Orientation of Traditional Mosques in Dezful."Bagh-eNazar Journal, 16 (70): 49-60.
Hojat, Eesa, Mahdi Maleki (2012) "Convergence of Three Fundamental Geometric Types and the Emergence of the Iranian Mosque Geometry. "Fine Arts Journal: Architecture and Urban Planning, 17 (4).
Manan Raisi, Mohammad, AbdulHamid Noghrehkar (2014) "Evaluation of Spatial Geometry in Contemporary Tehran Mosques Using Thematic Analysis of Religious Texts." Islamic Architecture Research Journal, Vol. 2, Issue 3.
Nejad Ebrahimi, Ahad; Mohammad Sheikh al-Hakami (2021) "The Impact of Hierarchical Sequencing on Creating a Sense of Belonging in Tabriz Mosques." Islamic Architecture Research Journal, Vol. 9, Issue 4.
Sarami, HamidReza, Sahar Khodabakhshi, and Matin Khalaghdoost (2016) "Comparative Analysis of Shabestan Orientation in Traditional and Contemporary Mosques." Iranian-Islamic Urban Studies Quarterly, Vol. 7, Issue 24.
Vasigh, Behzad, Hosein Naseri, and Sadegh Bakhtiari (2021) "Exploration of Axis Concepts in Yazd Mosques." City Identity Journal,45(16): 5-16.
Ziabakhsh, Neda, Seyed Mostafa Mokhtabad Amrei (2012) "Religious Significance of Natural Light in Architectural Spaces." Fine Arts Journal: Performing Arts and Music, 3 (42): 59-71.
پیرنیا، محمدکریم (1387) مساجد، مجموعه معماری ایران، دوره اسلامی، گردآورنده یوسف کیانی، تهران، سروش سمت.
پیوسته‌گر، یعقوب و علی اکبر حیدری و مریم کیایی (۱۳۹۶) بررسى عامل تفاوت فضا و ارزش فضایى در خانه‌هاى سنتى ایران با استفاده از روش چیدمان فضا، مطالعات محیطی هفت حصار، شماره 20.
پوپ، آرتور آپهام (1373) معماری ایران، ترجمه¬ غلامحسین صدری افشار، تهران، فرهنگیان.
تقی‌پور، ملیحه و مصطفی آزادی (1396) مقایسه¬ ساختار فضایی- عملکردی مسجد امام اصفهان و مسجد وکیل، مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره پنچم، شماره 1.
حجت، عیسی و مهدی ملکی (1391) همگرایی سه گونة بنیادین هندسی و پیدایش هندسة مسجد ایرانی، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، 17 (4).
حمزه‌نژاد، مهدی و سحر فتحی آذر (1393) معناشناسی محور در مسجد و کلیسا، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره هفتم.
حمزه‌نژاد، مهدی و سیده مهسا موسوی (1398) گونه‌شناسی مساجد سنتی خراسان (شمالی- رضوی- جنوبی) برمبنای فضای باز و نیمه باز، پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره 36.
حیاتی، حامد و مرضیه فاخری رئوف و بهاره کاروانی (1398) نقش قبله در جهتگیری مساجد سنتی شهر دزفول، باغ نظر، 16 (70)، صص 49-60.
خادمزاده، محمدحسن و همکاران (1396) گونه‌شناسی تحلیلی مساجد تاریخی حوزه فرهنگی کردستان، مطالعات معماری ایران، شماره 11، صص 103-124.
صارمی، حمیدرضا و سحر خدابخشی و متین خلاق دوست (1395) بررسی تطبیقی جهتگیری شبستان در مساجد سنّتی و معاصر، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره هفتم، شماره 24.
ضیابخش، ندا و سیدمصطفی مختاباد امرئی (1391) معنابخشی عبادی نورطبیعی در فضاهای معماری، نشریه هنرهای زیبا، هنرهای نمایشی و موسیقی، 3(42)، صص 59-71.
طبسی، محسن و همکاران (1391) بازشناسی نقش و تأثیر جریان‌های فکری عصر صفوی در شکل¬گیری ورودی مساجد مکتب اصفهان، تهران، نشریه هنرهای زیبا، دروه هفده، شماره 3.
طبیبیان، منوچهر و نصیبه چربگلو و انسیه عبدالهی مهر (1390) بازتاب اصل سلسله مراتب در شهرهای ایرانی- اسلامی، معماری و شهرسازی آرمانشهر 4(9)، صص 63- 76.
فتاحی، شمس‌اله و علی عمرانی‌پور (1393) تحلیل نقش محور قبله در سازماندهی فضایی مساجد معاصر شهر ایلام، مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، سال اول، شماره 2.
فقیهی، علی اصغر (1375) تاریخ مذهبی قم، قم، زائر، برگرفته از کتاب خانه‌های تاریخی قم.
قزوینی رازی، نصرالدین ابوالرشید عبدالجلیل بن ابی الحسین بن ابالفضل (1331) النقص، با مقدمه و تصحیح سید جلال¬الدین حسینی ارموی (محدث)، چاپخانه سپهر، برگرفته از کتاب خانه‌های تاریخی قم.
گلستانی، مهرشید و محسن طبسی و لیلا زمانی آقایی (1397) بررسی تطبیقی ویژگی¬های طرح معماری مدارس دوره تیموریان و مدارس دوره صفویان، در ششمین کنگره علمی پژوهشی توسعه و ترویج علوم معماری و شهرسازی، ایران، تهران.
منان رئیسی، محمد و عبدالحمید نقره‌کار (1393) ارزیابی هندسی فضایی مساجد معاصر تهران با استفاده از تحلیل مضمونی متون دینی، مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره دوم، شماره 3.
معماریان، غلامحسین (1395) سیری در مبانی نظری معماری، تهران، سروش دانش.
موسوی، سید حسن و محیا قوچانی (1400) تأثیر جهت قبله بر سلسله مراتب حرکتی در مساجد با واکاوی سبک‌های معماری ایرانی- اسلامی، مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره نهم، شماره 4.
نژاد ابراهیمی، احد و محمد شیخ الحکمایی (1400) اثر توالی سلسله مراتب در آفرینش حس تعلق به مکان مساجد تبریز، مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره نهم، شماره 4.
نقره¬کار، عبدالحمید و مهدی حمزه‌نژاد و پریا سعادت¬جو (1392) تحلیلی بر سیر تحول مفاهیم و الگوی کالبدی مساجد در دوره¬های چهارگانه معماری ایرانی، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره سیزده.
نقره¬کار، عبدالحمید و مهدی حمزه¬نژاد و محمدرضا عطایی همدانی (1390) بررسی و الگوشناسی مکانیابی مساجد عصر نبوی در مدینه- مقدمه‌ای برای دستیابی به اصول مکانیابی مسجد در شهر اسلامی، فصلنامه باغ نظر، شماره 16.
نقره¬کار، عبدالحمید و محمد منان رئیسی (1393) ارزیابی هندسی فضایی مساجد معاصر تهران با استفاده از تحلیل مضمونی متون دینی، پژوهش¬های معماری اسلامی، فصلنامه علمی- پژوهشی، شماره چهارم، پاییز 1393، سال اول.
نقره¬کار، عبدالحمید و همکاران (1391) اصول حاکم بر طراحی مسجد بر اساس الگوی مسجد پیامبر(ص)، مجموعه مقالات اولین همایش ملی معماری و شهرسازی اسلامی، تبریز، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
وثیق، بهزاد و حسین ناصری و صادق بختیاری (1400) بررسی مفاهیم محوربندی در مساجد یزد، نشریه هویت شهر، 45 (16)، صص 5- 16.
هنرفر، لطف الله (1350) گنجینه¬ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ثقفی.
هیلن براند، رابر (1380) معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی، تهران، روزنه.
هیلن براند، رابرت (1398) هنر و معماری اسلامی، ترجمه¬ اردشیر اشراقی، سید حامد بهشتی، و رکسانا بهشتی، تهران، روزنه.
یدالهی، سپیده و محمد ادیبان (1398) بررسی سلسله مراتب ورود به مساجد، دومین همایش ملی معماری، فرهنگ و مدیریت شهری، صص 9- 22.
Naghizadeh, M. (1997) the features of Islamic City in Islamic Texts, Journal of Fine Arts (4,5).
Ziabakhsh, Neda; Mokhtabad Amrei, Seyed Mostafa. (1391). Manabakhshi ebadi noor tabie dar fazahaye memari. Nashrie honarhaie ziba, honarhaye nemayeshi va mosighi, 3 (42): 71- 59.
Hojat, Eesa; Maleki, Mahdi. (1391). Hamgeraie se goneh bonyadin hendesi va peydayesh hendeseh masjed eirani. Nashrie honarye ziba- memari va shahrsazi, 17 (4). https://jfaup.ut.ac.ir › article_36361.
3. Vasigh, Behzad; Naseri, Hosein; va Bakhtiari, Sadegh. (1400). Barresi mafahim mehvarbandi dar masajed yazd.
4. Hayati, Hamed; Fakheri Raouf, Marzieh; va Karvani, Bahare. (1398). Naghsh gheble dar jahatgiry masajed sonati shahr dezfoul. Bagh nazar,16 (70): 49- 60.
5. Fatahi, Shamsollah; Omranipoor, Ali. (1393). Tahlil naghsh mehvar gheble dar sazmandehi fazaie masajed moaser shahr eilam.
6. Hamzeh Nezhad, Mahdi; Fathiazar, Sahar. (1393) Manashenasi mehvar dar masjed va kelisa.
7. Manan raeisi, Mohammad; Noghrekar, Abdolhamid. (1393). Arziabi hendesi fazaie masajed moaser Tehran ba estefade az tahlil mazmon mton dini.
8. Saremi, Hamidreza; Khodabakhshi, Sahar; va Khalagh doost, Matin. (1395). Barresi tatbighi jahatgiry shabestan dar masajed sonati va moaser.
9. Nezhad Ebrahimi, Ahad; Sheikholhokamaie, Mohammad. (1400). Asar tavalli selseleh marateb dar afarinesh hes taalough be makan masajed Tabriz.
10. Yadollahi, Sepideh; Adyban, Mohammad. (1398). Barresi selseleh marateb voroud be masajed. 269- 9.
11. Mosavi, Seyed hasan; Ghouchani, Mahya. (1400). Tasir jahat gheble bar selseleh marateb harekati dar masajed ba vakavi sabk memari irani- eslami.
12. Noban, Mehrozaman. (1381). Ketab simaye miras farhangi ghom.
13. Pirnia, Karim. (1378). Masajed, majmoue memari iran, dore eslami. Gerdavarande Yousef Kiani. Tehran: Soroush samt.
14. Honarfar, Lotfollah. (1350). Ganjine asar tarikhi esfehan. Esfehan: saghafi.
15. Pop, Artour apham. (1373). Memari iran. Tarjome Gholamhossein Sadri Afshar. Tehran: farhangian.
16. Taghipour, Malihe; Azadi, Mostafa. (1396). Moghayese sakhtar fazaie- amalkardi masjed emam esfehan va masjed vakil.
17. Memarian, Gholamhossein. (1395). Seiry dar manabe nazari memari. Tehran: Soroush danesh.
18. Khademzade, Mohammadhasan va hamkaran. (1396). «Goneshenasi tahlili masajed tarikhi hoze farhangi kordestan». Motaleat memari iran. (shomare 11), 103- 124.
19. Noghrekar, Abdolhamid, va hamkaran. (1391). «Osoul hakem bar tarahi masjed bar asas olgouy masjed payambar». Majmoue maghalat avalin hamayesh melli memari va shahrsazi eslami. Tabriz: daneshgah honar eslami Tabriz.
20. Hamzenezhad, Mahdi; Mousavi, Seyede Mahsa. (1398). Goune shenasi masajed sonata Khorasan (shomali- razavi- jonobi) bar mabnay fazay baz va nime baz. Pazhoheshname Khorasan bozorg, shomare 36 paiez 1398.
21. Tabibian, Manouchehr; Nasibe Cherbaglo; Abdollahi Mehr, Anise. (1390). Baztab asl selsele marateb dar shahrhay Irani- eslami. Memari va shahrsazi armanshahr4 (9): 63- 76.
22. Tabasi, Mohsen va hamkaran. (1391). «Bazshenasi naghsh va tasir jarian fekri asre safavi dar sheklgiri voroudi masajed maktab esfehan». Tehran: nashrie honar ziba.
23. Hilen brand, Rabert. (1380). "Memari eslami", tarjome Bagher AyatAllahzade shirazi, Tehran, nash rozane.
24. Noghrekar, Abdolhamid; Hamzenezhad, Mahdi; Ataie Hamedani, Mohammadreza. (1390). Barresi va olgoushenasi makanyabi masajed asr nabavi dar madine- moghadameie baray dastyabi be osoul makanyabi masjed dar shahr eslami; faslname bagh nazar; shomare16.
25. Peyvastegar, Yaghoub; Heydari, Aliakbar; Kyaie, Maryam. (1396). Barresi amel tafavot faza va arzesh fazaie dar khane sonata iran ba estefade az ravesh chideman faza, motaleat mohite haft hesar, shomare 20, s 22.
26. Hilen Brand, Rabert. (1398). Honar va memari eslami. Tarjome Ardeshir Eshraghi, sayed Hamed Beheshti, va Roksana Beheshti. Tehran: rozane.
27. Noghrekar, Abdolhamid; Manan Raeisi, Mohammad. (1393). Arziabi hendesi fazaie masajed moaser Tehran ba estefade az tahlil mazmoni motoun dini. Pazhouhesh memari eslami/ faslname elmi- pazhouheshi/ shomare 4/ paeiz 1393/ sal aval.
28. Faghihi, Ali Asghar. (1375). Tarikh mazhabi Qom, Qom: zaer. Bargerefte az ketab khane tarikhi Qom.
29. Ghazvini Razi, Nasrodin Abolrashid Abdoljalilebn Abalhosseinebn Abalfazl. (1331). Alnaghs, ba moghadame va tashih sayed Jalalodin Hosseini Armavi (mohades), chapkhane sepehr. Bargerefte az ketab khane tarikhi Qom.
30. Ketab simay miras farhangi Qom.
31. Noghrekar, Abdolhamid; Hamzenezhad, Mahdi; Saadatjo, Parya. (1392). Tahlili bar seir tahavol mafahim va olgouy kalbadi masajed dar dore chahargane memari Irani. Faslname motaleat shahr Irani eslami.
32. Golestani, Mehrshid; Tabasi, Mohsen; Zamani Aghaie, Leila. (1397). Barresi tatbighi vizhegi tarh memari madares dore teimorian va madares dore Safavian. Dar sheshomin kogere elmi pazhoheshi tose va tarvij oulom memari va shahrsazi. Iran, Tehran. http://civica.com/doc/931745.
/ 34.Nezhad Ebrahimi, Ahad; Sheikholhokamaie, Mohammad. (1399). Asar tavali selsele marateb dar afarinesh hes taalough be makan masajed Tabriz. Faslname pazhohesh memari eslami/ shomare 33/ zemestan 1400/ sal 9.