بررسی و بازخوانی نظام ساختاری و الگوی شکلگیری باغ خان شوشتر؛ گونه‌ای متمایز از باغ سازی ایرانی
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
محمدابراهیم مظهری
1
*
,
امین مقصودی
2
,
فاطمه پودات
3
1 - استادیار، عضو هیات علمی گروه معماری دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران
2 - دانشجوی دکتری معماری منظر، دانشکده معماری، پردیش هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
3 - استادیار، عضوهیات علمی گروه معماری، دانشکده مهندسی عمران و معماری دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران
کلید واژه: باغ سازی ایرانی, باغ خان, شوشتر, باغ تک محوری, ساختار ارگانیک, کانال گرگر,
چکیده مقاله :
سنت باغ سازی در محدوده جغرافیایی ایران در طول چندین قرن همواره شامل گونه‌های ارزشمندی از باغ سازی نظیر باغ میوه، باغ رودخانه ای، باغ بیشه و... بوده که علی رغم دارا بودن خصوصیاتی منحصر به فرد، به دلیل تبعیت نکردن از الگوی جامع باغ ایرانی، کمتر مورد مطالعه و شناخت قرار گرفته‌اند. باغ خان در شهر شوشتر، در مجاورت کانال تاریخی گرگر نمونه ای از این دست باغ سازی ایرانی است که به واسطه بستر قرار گیری خاص خود دربردارنده ویژگی‌هایی برجسته ای از باغ سازی ایرانی است. بر همین اساس، این پژوهش با رویکرد کیفی و با استفاده از روش تحقیقی توصیفی- تحلیلی تلاش خواهد نمود که به بررسی و شناخت مولفه ها و خصوصیات سازنده این باغ بپردازد. در این پژوهش به منظور شناخت و مستند سازی اطلاعات مرتبط با باغ خان نظیر اطلاعات طبیعی، تاریخی وکالبدی، از روش فهرست نگاری استفاده شده است. اطلاعات مورد نیاز عمدتا از طریق منابع کتابخانه ای از قبیل نوشته های تاریخی، اسناد و مدارک آرشیوی نقشه ها و تصاویر هوایی گرد آوری شده است. و همچنین در بخشی از فرایند جمع آوری اطلاعات، بررسی‌های میدانی،مصاحبه های شفاهی نیز به کار گرفته شده اند. بر مبنای یافته های این پژوهش، باغ خان، باغی رودخانه‌ای است که از نظر ساختاری می‌تواند در دسته باغ‌های تک محوری قرار گیرد. این درحالیست که به دلیل بستر ویژه قرار گیری باغ، این محور در راستایی غیر مستقیم واقع شده است که ضمن تاثیرگذاری بر نظام‌های سازنده باغ، الگوی ساختاری غیر منتظم و ارگانیکی را برای باغ خان پدید آورده است. همچنین طبق یافته‌های پژوهش فعالیت‌های کشاورزی، تاثیرات فرهنگی دوره قاجار و همچنین خصوصیات بستر پیرامونی از مهم ترین عوامل اثرگذار در شکلگیری الگوی ساختاری باغ خان بوده‌اند.
Gardening tradition in the geographical area of Iran has included valuable types of gardens such as fruit garden, river garden, organic garden etc over past centuries. However, despite having unique features, because of the lack of compliance to the prevalent pattern of the Iranian Garden, these gardens have been relatively less studied and recognized. Khan garden in Shushtar, adjacent to the historic water canal of Gargar, is a remarkable example of such types of Iranian gardening since its unique context contains considerable features of gardening that are very unusual among other types of Iranian gardens. Accordingly, this research will try to study and recognize constructive components and elements of Khan garden through a qualitative approach and using the descriptive-analytical research method. In order to recognize and document information related to Khan garden like natural, historical and morphological data, the research applies the cataloguing technique. The required data are primarily collected through biblio sources such as historical accounts, archival documents, maps, aerial images. Also, field survey and oral interviews in the process of data collecting are employed. Based on research findings, the Khan garden should be perceived as a river garden and structurally could be classified as a uni-axial garden. However, since the specific context of the garden’s position, that axe has been placed on an indirect extension that affects constructive systems of the garden and provides an irregular and organic structure for that. Furthermore, according to other findings, agricultural activities, cultural influences of Qajar time, and surrounding characteristics have been the most significant factors in shaping the structural pattern of the Khan garden.
آل هاشمی، آیدا (1399)، «باغ فتح آباد کرمان؛ جایگاه شاخص اصیل باغ ایرانی در احیای باغ‌های تاریخی ایران»، منظر، شماره 51، تابستان، 6-15.
اعتضادی، لادن (1392)، «دریچه‌ای به باغ ایرانی؛ اهمیت پژوهش‌های همه جانبه در باغ ایرانی»، منظر، شماره 24، پاییز، 6-9.
انصاری، مجتبی،بحتویی، رها، حسینی‌کیا، محمد مهدی،دادگر، مسعود (1392)، «بررسی حس مکان در باغ ایرانی و بوستان‌های امروزین، مطالعه موردی: باغ دولت آباد یزد و بوستان آب و آتش تهران»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 13، پاییز، 5-14.
انصاری، مجتبی، محمودی نژاد، هادی (1386)، «باغ ایرانی تمثیلی از بهشت با تاکید بر ارزش‌های باغ ایرانی دوران صفوی»، هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، شماره 29، بهار، 39-48.
ایرانی بهبهانی، هما، شکوهی دهکردی، ژاله، سلطانی، رضوان (1392)، «روش شناخت و مستند سازی باغ‌های تاریخی ناشناخته ایرانی»، محیط شناسی، شماره 39، بهار، 145-156.
بهادری، محمدرضا (1390)، «معرفی باغ تاریخی شوشتر، تجلی شکوه طبیعت در دل شهر»، مجموعه مقالات پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر، 59-68.
پورجعفر، محمدرضا، رستمی، ثریا، پورجعفر، علی، رستمی، محسن (1396)، «باغ ایرانی، تصویری عینی از بهشت توصیفی قرآن با تاکید بر سوره واقعه، نمونه موردی: ماهان کرمان، فین کاشان، قدمگاه نیشابور، ارم خان شوشتر»، اندیشه معماری، شماره 1 و 2، پاییز و زمستان، 1 1-14.
پورمند، حسنعلی، کشتکار قلانی، احمدرضا (1390)، «تحلیل علت‌های وجودی ساخت باغ ایرانی»، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، شماره 47، پاییز، 51-62.
پیرنیا، محمد کریم (1387)، «باغ ایرانی»، گلستان هنر، شماره 12، پاییز، 30-33.
حسینی بهشتی، سید محمد (1387)، «جهان باغ ایرانی»، گلستان هنر، شماره 12، پاییز، 7-15.
حقیقت‌بین، مهدی، علیدوست ماسوله، ساناز (1398)، «مطالعه تطبیقی رمزهای آیینی و فرهنگی در منظر پردازی ایرانی و چینی»، باغ نظر، شماره 77، پاییز، 29-42.
حقیقت‌بین، مهدی، انصاری، مجتبی (1393)، « نمادپردازی در باغ‌های ایرانی در دوره اسلامی و ارتباط آن با باورهای مذهبی سازندگان»، نقش جهان، شماره 14، زمستان، 5-12.
حیدرنتاج، وحید (1394)، «نقدی بر منشا تفکرات الگوی چهاربخشی در باغ ایرانی»، هنر و تمدن شرق، شماره 7، بهار،27-32.
حیدرنتاج، وحید (1396)، « نقش عناصر منظر (آب و بستر جغرافیایی) در شکلگیری باغ بحر الارم بابل»، باغ نظر، شماره 54، پاییز، 5-20.
حیدرنتاج، وحید ،منصوری، سید امیر (1388)، «نقدی بر فرضیه ی الگوی چهارباغ در شکلگیری باغ ایرانی»، باغ نظر، شماره 12، زمستان، 17-30.
خاک‌زند، مهدی، حسینی‌کیا، سید محمد مهدی (1393)، «دست یابی به زبان الگو اسلامی- ایرانی طراحی محیط و منظر»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 17، پاییز، 45-52.
خرم روئی، ریحانه، ماهان، امین (1399)، «باغ ایرانی به مثابه رسانه‌ای تعاملی»، منظر، شماره 51، تابستان، 16-23.
رنجبران، احسان، مهربانی گلزار، محمدرضا، فاطمی، مهدی (1384)، «در آمدی بر شناخت باغ‌های تاریخی بیرجند»، باغ نظر، شماره 4، زمستان، 50-71.
زارعی، محمد ابراهیم ،سلطانمردی، زهره (1396)، «آب در باغ ایرانی؛ بررسی معماری آب و ساختار آب رسانی در باغ چهلستون اصفهان»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 30، زمستان، 43-56.
شاطری وایقان، امید (1399)، «بررسی ساختارباغ‌های ایرانی»، معماری سبز، شماره 19، بهار، 45-68 .
شاکری، مریم (1382)، «آب و باغ ایرانی»، کتاب ماه هنر، شماره 57-58، بهار و تابستان، 130-134.
شاهچراغی، آزاده (1391)، پارادایم پردیس، درآمدی بر بازشناسی و باز آفرینی باغ ایرانی، انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران.
شاهچراغی، آزاده (1393)، «بازیابی طرح تک محوری چهارباغ ایرانی»، هویت شهر، شماره 20، زمستان، 17-30.
شیبانی، مهدی، هاشمی زادگان، سید امیر (1395)، «باغ ایرانی، هستی نو شونده»، باغ نظر، شماره 45، زمستان، 5-12.
عسکری، معصومه (1393)، پژوهشی بر باغ خان شوشتر، پایگاه اطلاع رسانی گردشگری شوشتر:Available at: [http://didomac.ir/fa/Home/ShowArticle?articleId=19] Date: 25.08.2019.
عسکری، معصومه، آقائیان، حجت اله (1394)، «سفته، گونه‌ای از آب برهای دستکند در شوشتر»، فصلنامه اثر، شماره 70، بهار، 73-82.
فاطمی، مهدی (1398)، «باغ بهلگرد، نمونه اولیه و الگوی باغ‌های بیرجند»، منظر، شماره 47، تابستان، 13-6.
فرهی فریمانی، مریم، حقیقت‌بین، مهدی (1395)، «واکاوی ادراک ایرانیان در مواجهه با طبیعت (مطالعه موردی؛ بررسی تولیدات علمی در رشته معماری منظر و حوزه هنر و معماری)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 24، تابستان، 33-42.
فرزین، سامان، خلیل نژاد، سیدمحمدرضا، مرادزاده میرزایی، سعیده، زارعی، علی (1399)، «ویژگی‌های منظر چندعملکردی در باغ ایرانی، مطالعه موردی: میراث جهانی باغ اکبریه»، منظر، شماره 52، پاییز، 6-17.
فلامکی، محمد منصور (1391)، «ایرانیان و باغ، سرزمین‌های باغ ایرانی»، منظر، شماره 21، زمستان، 9-7.
متدین، حشمت اله (1389)، «علل پیدایش باغ‌های تاریخی ایران»، باغ نظر، شماره 15، زمستان، 52-61.
متدین، حشمت الله، متدین، رضا (1394)، « لزوم ایجاد باغ ایرانی»، هنر و تمدن شرق، شماره 7، پاییز، 19-26.
مظهری، محمد ابراهیم، پودات، فاطمه (1393)، «بازخورد مفهوم منظر شهری و ادراک حاصل از تقابل میان عناصر سازنده آن در منظر فرهنگی میراثی شوشتر، مطالعه موردی محور آبشارها تا باغ خان»، پنجمین کنفرانس بین المللی منظر فرهنگی، ایران، تهران.
منصوری، سید امیر (1384)، «در آمدی بر زیبایی شناسی باغ ایران»، باغ نظر، شماره 3، تابستان، 58-63.
موسوی حاجی، سید رسول، تقوی، عابد، شریفی نژاد، ثریا (1393)، «پژوهشی تطبیقی در ساختار کالبدی- فضایی باغ ایرانی»، مطالعات شبه قاره، شماره 21، زمستان، 151-167.
موسویان، سمیه (1398)، «شکلگیری هویت مکان به واسطه ادارکات حسی در باغ ایرانی»، مطالعات ملی، شماره 80، زمستان، 115-134.
میرصفا، سید عبدالله، پورعلی، مصطفی (1399)، «کاربرد الگوی طراحی باغ ایرانی در باغ‌های شمال ایران»، باغ نظر، شماره 91، زمستان، 41-56.
میرفندرسکی، محمد امین (1383)، باغ ایرانی چیست؟ باغ ایرانی در کجاست؟، نخستین همایش باغ ایرانی، ایران، تهران.
نعیما، غلامرضا (1385)، باغ‌های ایران، انتشارات پیام، تهران.
ولی عرب، مسعود (1394)، «تحولات سیاسی و اجتماعی شوشتر در عصر قاجاریه»، فصلنامه علمی- تخصصی تاریخ نامه خوارزمی، شماره 3، زمستان، 151-172.
تمامی اصلاحات بر روی همین فایل انجام شود.
بررسی و بازخوانی نظام ساختاری و الگوی شکلگیری باغ خان شوشتر ؛ گونه‌ای متمایز از باغ سازی ایرانی
محمدابراهیم مظهری1، امین مقصودی2، فاطمه پودات3
1-استادیار، عضو هیات علمی گروه معماری، دانشکده مهندسی عمران و معماری، دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران. (نویسنده مسئول). ایمیل:m.e.mazhary@gmail.com
شماره تماس: 09161111259
آدرس: خوزستان، اهواز، میدان دانشگاه، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده عمران و معماری، گروه معماری
2-دانشجوی دکتری معماری منظر، دانشکده معماری، پردیش هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران
ایمیل: ammaghsudi@gmail.com
شماره تماس: 09163346376
آدرس: خوزستان، اهواز، میدان دانشگاه، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده عمران و معماری، گروه معماری
3- استادیار، عضوهیات علمی گروه معماری، دانشکده مهندسی عمران و معماری دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.
ایمیل: f.poodat@gmail.com
شماره تماس: 09166123060
آدرس: خوزستان، اهواز، میدان دانشگاه، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده عمران و معماری، گروه معماری
چکیده
چکیده
طرح مسئله: سنت باغ سازی در محدوده جغرافیایی ایران در طول چندین هزاره چندین قرن گذشته همواره شامل گونه‌های ارزشمندی از باغ سازی دیگری نظیر باغ میوه، باغ رودخانه ای، باغ بیشه و... بوده که علی رغم دارا بودن خصوصیاتی منحصر به فرد، به دلیل تبعیت نکردن از الگوی جامع باغ ایرانی، کمتر مورد مطالعه و شناخت قرار گرفته‌اند. باغ خان در شهر شوشتر، در مجاورت کانال تاریخی گرگر گونه‌ای کمتر شناخته شده و متفاوتی نمونه ای از این دست باغ سازی ایرانی است که به واسطه بستر قرار گیری خاص خود دربردارنده ویژگی‌هایی برجسته ای از سنت باغ سازی ایرانی است. از باغ سازی ایرانی است. بر همین اساس، این پژوهش با رویکرد کیفی و با استفاده از روش تحقیقی توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است تلاش خواهد نمود که به بررسی و شناخت مولفه ها و خصوصیات سازنده این باغ بپردازد. در این پژوهش به منظور شناخت و مستند سازی اطلاعات مرتبط با باغ خان نظیر اطلاعات طبیعی، تاریخی وکالبدی، از روش فهرست نگاری مورد استفاده قرار گرفته شده است. و در همین راستا نیز اطلاعات مورد نیاز عمدتا از طریق منابع کتابخانه‌ایی از قبیل نوشته‌های تاریخی، اسناد و مدارک آرشیوی نقشه ها و تصاویر هوایی گرد آوری شده است. از یک سو، و همچنین در بخشی از فرایند جمع آوری اطلاعات، بررسی‌های میدانی، و مصاحبه های شفاهی نیز به کار گرفته شده اند. سوی دیگر گرد آوری شده است. بر مبنای یافته های این پژوهش، باغ خان، باغی رودخانه‌ای است که از نظر ساختاری می‌تواند در دسته باغ‌های تک محوری قرار گیرد. این درحالیست که به دلیل بستر ویژه قرار گیری باغ، این محور در راستایی غیر مستقیم واقع شده است که ضمن تاثیرگذاری بر نظام‌های سازنده باغ، الگوی ساختاری غیر منتظم و ارگانیکی را برای باغ خان پدید آورده است. همچنین طبق یافته‌های پژوهش فعالیت‌های کشاورزی، تاثیرات فرهنگی دوره قاجار و همچنین خصوصیات بستر پیرامونی از مهم ترین عوامل اثرگذار در شکلگیری الگوی ساختاری باغ خان بوده‌اند.
اهداف: هدف اصلی مقاله حاضر شناخت باغ خان شوشتر، نظام‌های تشکیل دهنده و خصوصیات ارزشمند آن به عنوان گونه‌ای متمایز از باغ سازی ایرانی است.
روش تحقیق: این پژوهش با رویکرد کیفی و با استفاده از روش تحقیقی توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است. در این پژوهش به منظور شناخت و مستند سازی اطلاعات مرتبط با باغ خان نظیر اطلاعات طبیعی، تاریخی وکالبدی، روش فهرست نگاری مورد استفاده قرار گرفته است و در همین راستا نیز اطلاعات مورد نیاز عمدتا از طریق منابع کتابخانه‌ایی از قبیل نوشته‌های تاریخی، اسناد و مدارک آرشیوی از یک سو، و همچنین بررسی‌های میدانی و مصاحبه شفاهی سوی دیگر گرد آوری شده است.
یافته‌های پژوهش: باغ خان، باغی رودخانه‌ای است که از نظر ساختاری می‌تواند در دسته باغ‌های تک محوری قرار گیرد. این درحالیست که بستر ویژه قرار گیری این محور در راستایی غیر مستقیم واقع شده است که ضمن تاثیرگذاری بر نظام‌های سازنده باغ، الگوی ساختاری غیر منتظم و ارگانیکی را برای باغ خان پدید آورده است. همچنین طبق یافته‌های پژوهش فعالیت‌های کشاورزی، تاثیرات فرهنگی دوره قاجار و همچنین خصوصیات بستر پیرامونی از مهم ترین عوامل اثرگذار در شکلگیری الگوی ساختاری باغ خان بوده‌اند.
کلمات کلیدی: باغ سازی ایرانی، باغ خان، شوشتر، باغ تک محوری، هندسه ساختار ارگانیک، کانال گرگر
Studying and recognizing the structural system and the formation pattern of Khan Garden of Shushtar; A distinct type of Iranian gardening
Mohammad Ebrahim Mazhary1, Amin Maghsoudi2, Fatemeh Poodat3
1 Assistant Professor, Scientific Member of Department of Architecture, Faculty of Civil and Architecture Engineering, Shahid Chamran University, Ahvaz, Iran. (Corresponding Author).
2- PhD Candidate in Landscape Architecture, School of Architecture, Faculty of Fine Arts, University of Tehran.
3- Assistant Professor, Scientific Member of Department of Architecture, Faculty of Civil and Architecture Engineering, Shahid Chamran University, Ahvaz, Iran.
Abstract
Problem Statement: It is generally discussed that the Iranian garden is made by two perpendicular axes or singular axis in a rectangular geometry. The mentioned structure expresses the "comprehensive Iranian garden pattern", according to which regular Iranian garden can be analyzed. However, the tradition of gardening in the geographical area of Iran over several millennia has included other valuable t such as orchard, river garden, forest garden, etc. Because of non-compliance with the comprehensive pattern of the Iranian garden, these type of gardens has been less studied and recognized. Khan Garden in the city of Shushtar, near the historic Gargar Canal, is a less identified type that contains prominent features of the Iranian gardening tradition due to its unique location.
Objectives: The paper aims to recognize Khan Garden as a distinct type of Iranian gardening. For this reason, this research will try to identify the valuable features of gardening by examining the essential sub-systems that are effective in Khan Garden.
Research Method: the research applied a qualitative approach as well as a descriptive-analytical method. The document related to Khan Garden, such as natural, historical and physical information,is collected and classified using the cataloging method. In this regard, the required information is collected mainly through library databases such as historical writings, archival documents, field surveys and interviews.
Findings: According to the findings, Khan Garden is a type of river garden and can be classified as singular axis gardens. Due to the unique context, this axis is shaped indirectly while affecting the garden's building systems, which has created an irregular and organic structural pattern for Khan Garden. Also, agricultural activities, cultural influences of the Qajar period, and the imposing characteristics of the surrounding context have been the most important factors in the formation of the structural pattern of Bagh Khan.
Gardening tradition in the geographical area of Iran has included valuable types of gardens such as fruit garden, river garden, organic garden etc over past centuries. However, despite having unique features, because of the lack of compliance to the prevalent pattern of the Iranian Garden, these gardens have been relatively less studied and recognized. Khan garden in Shushtar, adjacent to the historic water canal of Gargar, is a remarkable example of such types of Iranian gardening since its unique context contains considerable features of gardening that are very unusual among other types of Iranian gardens. Accordingly, this research will try to study and recognize constructive components and elements of Khan garden through a qualitative approach and using the descriptive-analytical research method. In order to recognize and document information related to Khan garden like natural, historical and morphological data, the research applies the cataloguing technique. The required data are primarily collected through biblio sources such as historical accounts, archival documents, maps, aerial images. Also, field survey and oral interviews in the process of data collecting are employed. Based on research findings, the Khan garden should be perceived as a river garden and structurally could be classified as a uni-axial garden. However, since the specific context of the garden’s position, that axe has been placed on an indirect extension that affects constructive systems of the garden and provides an irregular and organic structure for that. Furthermore, according to other findings, agricultural activities, cultural influences of Qajar time, and surrounding characteristics have been the most significant factors in shaping the structural pattern of the Khan garden.
Keywords: Iranian gardening, Khan Garden, Shushtar, singular uni-axials garden, organic geometrystrcuture, Gargar canal
مقدمه
باغ سازی در کشور ایران یکی از سنت‌های دیرینه‌ای است که قدمت آن را می‌توان در تمدن‌های مادی و هخامنشی جست و جو نمود (اعتضادی، 1392). این پدیده امروزه از جایگاه ویژه‌ای در بستر معنا شناختی فرهنگ ایرانیان برخوردار است (انصاری و دیگران؛ بحتویی؛ حسینی‌کیا و دادگر، 1392) زیرا چگونگی دیدگاه ایرانیان به مفهوم طبیعت، به عنوان مهم ترین متغیر محیطی در زیست بشر را نمایان می‌سازد (فرهی فریمانی و حقیقت‌بین، 1395). باغ سازی ایرانی عموما با مجموعه از عناصر، المان‌ها و ساختارها شناخته می‌شود (خاک‌زند و حسینی‌کیا، 1393)؛ که مهمترین آن‌ها عبارتند از وجود چشم انداز بیکران در امتداد محور طولی، حضور آب، هندسه مستطیلی و همچنین خصوصیاتی دیگر نظیر درونگرایی، محصوریت و تعامل با طبیعت (منصوری، 1384). مجموعه این مولفه‌ها در کنار یکدیگر منجر به شکلگیری الگویی جامع تحت عنوان «باغ ایرانی» شده است (شاهچراغی، 1391). این الگو متاثر از اجزای متشکله باغ، نظام آب، معماری، کاشت و هندسه‌ای است از ترکیب و تعامل این اجزا با یکدیگر پدیدار گشته است. نظام‌های یاد شده در الگوی جامع باغ ایرانی معمولا در یک ساختاری هندسی با یکدیگر تلفیق می‌شوند که کالبد باغ و کیفیت فضایی باغ نیز در واقع نتیجه نحوه تلفیق نظام‌های کالبدی در ساختار هندسی باغ است (پیشین).
باغ سازی ایرانی در الگوی جامع باغ ایرانی با یک ساختار هندسی مستطیلی شناخته می‌شود، در این ساختار زمین مربع یا مستطیل شکل باغ بر اساس ساختاری متشکل از دو محور متقاطع و عمود بر هم به عرصه‌هایی تقسیم می‌شود که خود دارای تقسیمات منظم هستند. در نتیجه این ساختار نظام‌های کالبدی در باغ ایرانی در صورتی منتظم پدید می‌آیند که در اصطلاح به هندسه ی چهارباغ شناخته می‌شود. (حیدرنتاج و منصوری، 1388؛ حیدرنتاج، 1394). گونه‌ای دیگر حاصل از انتظام اجزای باغ حول یک محور راست و اصلی است که می‌توان آن را به عنوان الگوی تک محوری از باغ ایرانی مورد توجه قرار داد (شاهچراغی، 1393). در الگوی جامع باغ ایراتی نظام کاشت به گونه‌ای پدید می‌آید که گیاهان و درختان به لحاظ شکلی به سه صورت خطی، سطحی و حجمی در کرت بندی‌های منظم و مربع شکل مستقر می‌شوند. نظام آب در محور اصلی باغ و معمولا در راستای ضلع بزرگتر و پس از خروج از منبع آب واقع می‌شود، همچنین در بخش‌هایی از باغ، آب به صورت حوض‌هایی مربع و یا مستطیل شکل و... به نمایش در می‌آید. مهمترین عناصر نظام معماری در باغ سازی، دیوار، کوشک و عمارت سردر
هستند که بر اساس ساختار هندسی باغ شکل گرفته و سازمان می‌یابند. دیوار با هندسه راست گوشه به عنوان یک چارچوب تمامی عناصر شکل دهنده به باغ را در بر می‌گیرد؛ همچنین محل استقرار عمارت سر در معمولا به گونه‌ایی است در جداره بیرونی باغ و در امتداد محور طولی قرار می‌گیرد که به کوشک باغ منتهی می‌شود. کوشکی که غالبا محل قرارگیری آن در محور اصلی باغ و در فاصله مرکز تا انتهای باغ می‌باشد.
سنت باغ سازی ایرانی در طول تاریخ چندین هزار ساله به صورت‌های گوناگونی مورد استفاده قرار گرفته و مصادیقی نظیر باغ میوه، باغ گل، باغ دارویی، باغ منظم، باغ مزار، باغ رودخانه‌ای، باغ شکار، باغ بیشه و ... در نقاط مختلفی از بستر جغرافیایی ایران بروز یافته است (متدین، 1389). علی رغم وجود نمونه‌های متعدد از باغ سازی، که بر اساس الگوی جامع «باغ ایرانی» شناخت پذیرند، در محدوده جغرافیایی ایران گونه‌های ارزشمند و تاریخی دیگری از باغ سازی قابل مشاهده است که در آن‌ها عناصر، مولفه‌ها و نظام‌های سازنده باغ، متناسب با شرایط اقلیمی، بستر و دوره تاریخی خاص خود در فرم‌ها و شکل‌های متفاوتی تجلی پیدا کرده‌اند (رنجبران و دیگران، مهربانی گلزار و فاطمی 1384). شناخت و تحلیل این گروه از باغ‌ها به سبب تفاوتهای نظام هندسه‌ی باغ، بر اساس الگوی رایج باغ ایرانی امکان پذیر نمی باشد. متاسفانه این گونه‌های متمایز از الگوی جامع باغ ایرانی، بخش اندکی از بدنه تحقیقاتی پژوهشگران ایرانی را به خود اختصاص داده‌اند. این درحالی‌است که بسیاری از این باغ‌ها به دلیل سابقه تاریخی خود دارای جنبه‌های ارزشمند و در عین حال ناشناخته‌ای هستند که مطالعه، شناخت و طبقه بندی اطلاعات آن‌ها می‌تواند دریچه نوینی را در مطالعات باغ سازی در گستره جغرافیایی ایران بگشاید و جنبه‌های جدیدی از سنت باغ سازی ایرانی را، برجسته نمایند.
علی رغم وجود تنوع گونه‌ها در سنت باغ سازی ایرانی، بسیاری از پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، توجه خود را عمدتا به نوع خاصی از الگوی باغ سازی یعنی باغ سازی منظم معطوف نموده‌اند که این امر، به نادیده گرفتن دیگر گونه‌ها در سنت باغ سازی ایرانی منجر شده است. در حال حاضر در بسیاری از شهرهای تاریخی کشور، گونه‌هایی از باغ سازی قابل مشاهده‌اند که به دلیل اینکه از ساختار هندسی منتظمی تبعیت نمی‌کنند، عموما واجد ارزش شمرده نمی‌شوند، که همین موضوع به آسیب دیدن آن‌ها در فرایند رشد و توسعه شهری منجر شده است. این در حالی است که این باغ‌ها از ظرفیت‌های فراوانی برخوردارند که در صورت شناخت و برنامه ریزی به منظور تلفیق با زندگی شهری امروزی، می‌توانند به عنوان راهکاری برای ارتقا زیست شهری مورد توجه قرار گیرند.
پیشینه پژوهش
به طور کلی با مرور و بررسی پژوهش‌هایی که تاکنون در زمینه باغ و باغسازی ایرانی انجام شده، می‌توان، آن‌ها را از نظر نگاه به مفهوم باغ به پنج دسته کلی تقسیم نمود. دسته اول شامل پژوهش‌هایی می‌شوند که در آن‌ها محقق تلاش دارد که با ارائه بیانی توصیفی و بر مبنای دیدگاهی ستودنی ویژگی ها، خصوصیات، ابعاد معنایی و ذهنی باغ و باغ سازی در فرهنگ ایرانی را بر اساس نوع نگاه ایرانیان به مفهوم طبیعت برجسته نمایند (حسینی بهشتی، 1387؛ فلامکی، 1391؛ پیرنیا، 1387). دسته دوم عمدتا پژوهش‌هایی هستند که در آن‌ها محقق می‌کوشد ریشه‌های شکلگیری باغسازی ایرانی را از دیدگاه جهان بینی، فلسفه و تاریخ مورد توجه قرار دهند و عوامل و مولفه‌های اثرگذار بر آن را مشخص نمایند (حقیقت‌بین و علیدوست ماسوله، 1398؛ شیبانی و هاشمی زادگان، 1395؛ متدین و متدین، 1394؛ حقیقت‌بین و انصاری، 1393؛ پورمند و کشتکار قلانی، 1390؛ انصاری و محمودنژاد، 1386)؛ دسته سوم پژوهش‌های صورت گرفته، با نگاهی کالبدی عمدتا توجه خود را به شناخت عناصر، المان‌ها و نظام‌های مورد استفاده در باغ سازی ایرانی نظیر نظام آب، نظام کاشت گیاهان و هم چنین نظام ابنیه و معماری متمرکز نموده اند که این دسته در واقع بیشترین تحقیقات انجام شده در ارتباط با باغ سازی ایرانی را به خود اختصاص داده اند (شاکری، 1382؛ شاطری وایقان، 1399؛ موسوی حاجی و دیگران همکاران، 1393). دسته چهارم متاثر از نظریات جدید مطرح شده در زمینه منظر، علوم محیطی و ادراکی و ... به بررسی ظرفیت‌های باغ سازی ایرانی بر اساس دیدگاه‌های مطرح شده در این نظریات پرداخته اند (فرزین و دیگران همکاران، 1399؛ خرم روئی و ماهان، 1399؛ موسویان، 1398). دسته پنجم نیز پدید آمده از پژوهش‌هایی است که با دیدگاه مرمتی و شناختی به مطالعه بر روی نمونه‌های باغ سازی ایرانی کمتر شناخته شده در سطح کشور پرداخته‌اند (میرصفا و پورعلی، 1399؛ آل هاشمی، 1399؛ فاطمی، 1398؛حیدرنتاج، 1396). نکته حائز اهمیت در ارتباط با همه این پژوهش‌ها، همان طور که در قسمت مقدمه و بیان مسئله نیز اشاره شد، این موضوع است که اساسا پژوهش‌ها انجام شده در باغ سازی ایرانی، تنها نگاه خود را بر گونه باغ سازی منظم ایرانی یا همان الگوی جامع باغ ایرانی متمرکز نموده‌اند و این امر سبب شده است که دیگر گونه‌های باغ سازی ایرانی در بدنه ادبیات پژوهشی کمتر مورد توجه محققان واقع شود.
پژوهش حاضر، از نظر ماهیت در دسته پنجم پژوهش‌های صورت گرفته در ارتباط با باغ سازی ایرانی قرار می‌گیرد و در نظر دارد که باغ تاریخی خان شوشتر را که از گونه‌های ارزشمند و کمتر شناخته شده‌ی باغ‌های ایرانی می‌باشد، با دیدگاهی شناختی مورد مطالعه و بازشناسی قرار داده و به عنوان مصداقی متمایز از باغسازی ایرانی معرفی نماید.. هدف اصلی از پژوهش حاضر بررسی و بازخوانی نظام ساختاری و الگوی باغ خان در شهر تاریخی شوشتر در قیاس با الگوی جامع باغ ایرانی می‌باشد. همچنین این پژوهش بر آن است تا علل پیدایش چنین الگویی را با توجه به بستر قرارگیری در لبه‌ی رودخانه و ویژگی‌های باغسازی آن دوره‌ی تاریخی تشریح نمایند. در راستای هدف ذکر شده، این مقاله به دنبال پاسخگویی به سوالات زیر می‌باشد:
1- عناصر سازنده و نظام ساختاری باغ خان شوشتر کدام است؟
2- اساسا عناصر، المان‌ها و نظام‌های سازنده در ساختار باغ خان در مقایسه با الگوی جامع باغ ایرانی به چه صورتی بروز یافته‌اند؟
3- علل پیدایش الگوی ساختاری متمایز باغ خان چیست و چه عوامل و مولفه‌هایی را می‌توان در شکلگیری این گونه ی باغ اثرگذار دانست؟
مورد پژوهی
باغ خان درون بافت شهر تاریخی شوشتر و در مجاورت رودخانه گرگر1 استقرار یافته و به عنوان نمونه‌ای از باغ‌های کمتر شناخته شده ی ایرانی مطرح می‌باشد. باغ خان متعلق به دوره ی قاجار است و در سال 1387 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این باغ تحت مالکیت خصوصی است و وجه تسمیه باغ نیز به دلیل تعلق آن به محمد زمان خان مرعشی از خوانین آن دوره شهر شوشتر بوده است.
مجموعه باغ خان در فاصله 700 متری از محوطه آبشارهای تاریخی شهر شوشتر، یادگاری ارزشمند از عصر ساسانیان، واقع شده است (تصویر 1). باغ خان از آثار دوره قاجار به شمار می‌رود ولی از آنجا که آب مورد نياز اين مجموعه از طريق تونل‌های آب‌بر محوطه ي آبشارها و آسياب‌ها تأمين مي شود، مي‌توان شبكه‌ي آبياري و كانال هاي آبرساني اين باغ را متعلق به زمان ساسانيان دانست (عسکری، 1393). باغ خان از یک طرف در کنار بافت تاریخی شهر شوشتر واقع شده است و از سوی دیگر در مجاورت کانال انسان ساز گرگر قرار گرفته است. از همین 
رو می‌توان آن را از جمله‌ی مصادیق باغ‌های کنار رودخانه‌ای نیز برشمرد.
تصویر 1. موقعیت باغ خان نسبت به مجموعه آبشارها، کانال گرگر و بافت تاریخی شوشتر.
ماخذ: نگارندگان بر اساس تصویر هوایی Google
این باغ که از نظر تاریخی و موقعیت مکانی در ساختار شهر شوشتر، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، از نظر کالبدی، ساختاری و منظرسازی، دارای تفاوت‌هایی با الگوی جامع باغ ایرانی است که از این حیث شناخت و تحلیل آن می‌تواند غنای بیشتری به الگوی جامع باغ ایرانی و شناخت مصادیق متنوع آن بخشد. متاسفانه در طی سال‌های گذشته و علی رغم ثبت این باغ در فهرست آثار ملی، به دلیل عدم شناخت کافی از ارزش‌های آن با آسیب‌هایی روبه‌رو شده است که همین موضوع ضرورت انجام پژوهشی در راستای شناخت بهتر ظرفیت‌های این گونه ارزشمند از باغسازی ایرانی با هدف معرفی، حفاظت و مرمت آن را برجسته نموده است.
روش تحقیق
جهت بازشناسی عناصر و نظام ساختاری باغ خان، مستند سازی و بررسی لایه‌های تاریخی، طبیعی و کالبدی اثرگذار در شکلگیری ساختار باغ از روش فهرست نگاری استفاده شده است. این روش اولین بار توسط پژوهشگر فرانسوی میشل کنان2 و به منظور مستندسازی باغ‌های تاریخی فرانسه ارائه گردید. در این روش جمع آوری اطلاعات از طریق مطالعه مدارک، اسناد تاریخی، سفرنامه‌ها، تصاویر قدیمی و همچنین از طریق برداشت‌های میدانی و فهرست برداری از وضع موجود، انجام می‌گیرد. تمامی این اطلاعات به دست آمده در فیش‌هایی ثبت می‌شوند که هر فیش در برگیرنده اطلاعات تاریخی، طبیعی، ساختاری، ترکیب بندی و ... می‌باشد و امکان تفکیک اطلاعات و تهیه لایه‌های مختلف اطلاعاتی را میسر می‌نماید (جدول شماره 1). سپس با تحلیل این داده‌ها، لایه‌های مورد نیاز به منظور مستندسازی باغ تاریخی به صورت منسجم فراهم خواهد شد که قرار گیری این لایه‌های اطلاعاتی مختلف بر روی هم شناخت جامعی را از باغ ارائه خواهد نمود (ایرانی بهبهانی و دیگران، 1392). پژوهش حاضر پس از تهیه چارچوب شناختی از باغ خان، به روش توصیفی- تحلیلی تلاش می‌کند که داده‌های به دست آمده را مورد بررسی قرار داده و در ادامه به سوالات پژوهش پاسخ دهدهد.
جدول شماره 1: فیش‌های جمع آوری شده در روش فهرست برداری (ایرانی بهبهانی و دیگران، 1392)
ویژگی ها | نام فیش | ردیف |
نام باغ، دوره تاریخی، نام‌های قدیمی، موقعیت باغ، عملکرد فعلی باغ نماد و الگوی باغ، اهمیت باغ بنا کننده باغ، علل احداث باغ، عملکرد اولیه و مستندات تاریخی شیب، بستر، توپوگرافی، خاک شناسی، منابع آبی نظم گیاه، نظم آب، نظم معماری، نظم فضایی پلان فعلی، پلان اولیه، تصاویر قدیم و جدید، مقاطع کاربری بنا در دوره اولیه، دوره‌های مختلف و دوره فعلی نوع منظر اطراف باغ، تعیین زوایای دید از درون باغ به بیرون و از بیرون باغ به درون | کلیت باغ شاخصه‌های باغ تاریخچه باغ ساختار فیزیکی انتظام باغ ترکیب بندی باغ کاربری بنا دید و منظر | ۱ ۲ ۳ ۴ ۵ ۶ ۷ ۸ |
یافته‌های پژوهش
اساسا ساختار تمامی باغ‌ها متشکل از اجزا و عناصری می‌باشد که تحت سه نظام معماری، نظام آب و کاشت، ساختار هندسی باغ را شکل می‌دهند. این نظام‌ها متناسب با شرایط اقلیمی و فرهنگی در هر سرزمین نسبت به سرزمین دیگر متغیر است. یافته‌های حاصل از فرایند شناخت باغ خان نیز اجزا و عناصر باغ را ذیل 3 نظام معماری، نظام آب و نظام کاشت تشریح می‌نماید:
نظام معماری
داده‌های مرتبط با نظام استقرار بیان می‌دارد که این باغ با مساحتی در حدود ۲600 متر مربع درابتدا مجموعه‌ای یکپارچه و متصل را تشکیل می‌داده اما در دوره‌های بعدی و به دلیل تخریب و فرسایش بخش میانی باغ ناشی از جریان رودخانه، به دو بخش شرقی و غربی و یا در اصطلاح بالا و پايين تفكيك شده است.
در باغ خان عمارت سردر جای خود را به یک ساباط شهری داده است و این ساباط نقش واسط بین فضای بیرونی و درونی باغ را ایفا می‌کند. نظام معماری باغ به گونه ایی است که ورود به باغ از عرض باغ و از ضلع شمالی، از طريق يك ساباط چند اشکوبه‌ای، در انتهای یک گذر شهری انجام مي پذيرد. این باغ به طور چشمگیری پایین‌تر از منازل مسکونی حاشیه بافت در کنار رودخانه استقرار یافته است از همین رو دسترسی به ساباط در امتداد مسیری پلکانی صورت می‌گیرد که ضمن هدایت شخص به ورودی باغ، اختلاف سطح ایجاد شده را نیز حل می‌نماید. این ساباط دارای ارزش معماری ویژه‌ای ست و در دو طبقه اجرا شده است. در زیر این ساباط دری وجود دارد که به یک حمام منتهی می‌گردد که در گذشته بخشی از آن بعنوان زورخانه نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است. علاوه بر این ساباط باغ خان جایگاهی برای نشستن و دیدبانی یا نظارت بر عبور و مرور به باغ یا حمام به‌شمار می‌آمد (تصویر2). همچنین گفته می‌شود که در گذشته از فضای طبقه‌ی بالای این ساباط بعنوان مسجدی کوچک استفاده می‌شده است. وجود این ساباط در ورودی باغ دید را به منظر رودخانه گرگر و درون باغ تا حدی محدود می‌نماید بطوریکه پیش از رسیدن و عبور از ساباط امکان مشاهده باغ وجود ندارد.
تصویر2. ساباط ورودی باغ خان. ماخذ: نگارندگان
باغ خان در سمت شمال به بدنه‌ای صخره‌ای منتهی می‌شود که بر فراز آن منازل مسکونی تاریخی وجود دارند. در ضلع شرقی حصار باغ از نوع دیواره خشتی و در جنوب و ضلع غربی به صورت پرچین است. بر خلاف روال معمول، کوشک باغ خان یا عمارت شاه نشین در خارج از محور اصلی باغ، در بخش شمالی محدوده باغ و در ارتفاعی بالاتر در کنار حمام و بافت مسکونی مشرف به باغ ساخته شده است (مظهری و پودات، 1393). این کوشک که در حال حاضر تخریب شده است و تنها بقایایی از آن باقی مانده است، به دلیل واقع شدن در ارتفاعی بالاتر از خود باغ و در مجاورت بافت مسکونی، ارتباط و دسترسی مستقیم از کوشک به باغ وجود ندارد و تنها ارتباط بصری از کوشک به باغ امکان پذیر است، به همین دلیل کوشک در باغ خان بیشتر دارای عملکردی مشابه نظرگاه است که مشاهده و بهره بصری بردن از باغ و محیط اطراف آن را برای شخص فراهم می‌نماید که از این نقطه نظر بسیار مشابه عملکرد کوشک باغ تخت‌های ایرانی است. نکته برجسته دیگر در مورد نظام معماری باغ خان، عدم واقع شدن عناصر معماری باغ بر یک امتداد مستقیم از نظر هندسی است که معمولا در الگوی جامع باغ ایرانی بسیار نادر است به صورتی که پس از عبور از ساباط ورودی باغ، شخص ناظر نمی تواند به صورت مستقیم کوشک باغ را مشاهده کند و مکان آن را در باغ تشخیص دهد که این امر سبب ایجاد نوعی حس و حال رمز گونه برای فرد می‌شود که تحت تاثیر محور ارگانیک باغ و شاخه‌های درهم تنیده درختان فزونی می‌یابد و بیننده حالتی رویایی و تخیلی را ادراک می‌کند. این در حالی است که اکثر باغ‌های تاریخی ایرانی تا آنجا که ممکن است از نظر ساختاری ساده و روشن شکل می‌گیرند و ابهامی مادی در رابطه انسان و فضا باقی نمی‌گذارند (میرفندرسکی، 1383) (تصویر3).
تصویر3. نقشه نظام معماری باغ خان. ماخذ: نگارندگان
نظام کاشت
باغ خان دربردارنده مجموعه گسترده‌ای از درختان میوه است، اما نخل‌های خرمای سر به فلک کشیده يكي از مهمترين درختان اين باغ به حساب می‌آیند كه با شرايط اقليمي منطقه نیز کاملا سازگارند و به زيبايي هر چه بيشتر این باغ افزوده اند (تصویر2). درخت انجير، انار، توت، موز و مركباتي مثل پرتقال، نارنج، ليموي ترش و همچنين درخت كُنار، از درختان بومی منطقه، از دیگر درختانی هستند که در بستر باغ خان قابل مشاهده‌اند (عسکری، 1393). این درختان همگي متناسب و سازگار با آب و هواي منطقه و شرايط اقليمي منطقه انتخاب و كاشته شده‌اند. البته در اين ميان درختچه‌های زينتي و انواع گلهاي رز، محمدي، گل شاه پسند، گل كاغذي و لاله عباسي نيز ديده مي شود (پورجعفر و دیگران، 1396). همچنین فواصل کاشت درختان در امتداد محور اصلی منظم و یکسان است و نوعی تقسیمات منتظم را در هندسه ی باغ بوجود آورده است (عسگری عسکری و آقائیان، 1394).
نخل‌های خرما عناصر شاخص نظام کاشت باغ می‌باشند که امتداد آن‌ها در ساختار باغ کاملا مشهود است. این درختان در پدید آمدن ایجاد شرایط مساعد برای درختان میوه باغ نقشی اساسی را ایفا می‌کنند (جدول2). آنچنانکه در نظام باغ خان می‌توان درختان میوه‌ای را یافت که با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی خوزستان کاشت، پرورش و برداشت آن‌ها بایستی بسیار دشوار باشد اما در زیر تاج پوشش درختان نخل شرایط ویژه‌ای را پدید آورده اند که این امکان میسر می‌شود. اساسا درختان نخل به دلیل ارتفاع بیشتر نسبت به سایر درختان میوه و همچنین تاج گسترده آن‌ها بر روی بخش اعظمی از کرت بندی‌های انجام شده در باغ سایه اندازی می‌کنند که این ویژگی خاص سبب ایجاد که یک خرد اقلیم (میکروکلیما4) در محدوده باغ می‌شود. از طرف دیگر ریشه‌های درختان نخل باغ با جذب شوری خاک که یکی از معضلات بارز منطقه مرکزی و جنوبی خوزستان در زمینه پرورش میوه است شرایطی را مهیا می‌کند که درختان میوه در یک ساختار ایده آل و پایدار در محدوده باغ امکان رشد و میوه دهی را داشته باشند (تصویر4).
تصویر4. نظام کاشت باغ خان. ماخذ: نگارندگان
نظام آب
آب زاینده باغ است و حضور و حرکت آن در باغ، یکی از خصوصیات اصلی باغ سازی ایرانی است (زارعی و سلطانمرادی، 1396) در سرزمین ایران که دو سوم آن مناطق گرم و خشک است، تامین، استخراج، هدایت، تقسیم و استفاده از آب در باغ با دقت و حساسیت کم نظیر و نیز با به‌کارگیری علوم و فنون مخصوصی میسر است (شاهچراغی، 1391). يكي از امتيازات مثبت براي یک باغ همجواري با رودخانه مي‌باشد؛ يكي از ويژگي هاي بارز باغ خان نیز، همان گونه که پیش‌تر بیان گردید، همجواري با کانال گرگر و مجموعه سازه‌های آبی شوشتر است. باغ خان دارای یک نظام آبیاری منسجم و مشابه با الگوی جامع باغ ایرانی است که در امتداد محور اصلی باغ انتظام یافته است. منبع آب مورد نیاز جهت آبیاری اين باغ توسط نوعی قنات رودخانه‌ای یا در گویش محلی سُفته تامین می‌شده است (عسگری عسکری و آقائیان، 1394). علت استفاده از سیستم قنات، بالا بودن ارتفاع باغ نسبت به سطح آب رودخانه می‌باشد. به این ترتیب دهانه ی آبگیر سُفته در بالادست رودخانه و در محوطه آسیاب‌ها و آبشارها قرار دارد. سپس آب در دل تونل هايي دست‌كند3 و آب بر بنام مجرای سُفته یا نِيْر (بهادری،1390 ؟) و كه در زمین‌های صخره‌ایی حفر شده‌اند، جاری شده و با شیبی مناسب و پس از طی مسیری به طول تقريبي 450 متر به مجموعه‌ی باغ خان می‌رسد. وجه تمایز سُفته ی باغ خان با گونه‌های دیگر قنات در آن است که، میله چاه بصورت افقی است و دَرکار نام دارد. درکار به عنوان دریچه‌ای جهت هوادهی و تهویه ی مجرای سُفته عمل می‌کند که گاها مازاد آب جاری مجرا را نیز به رودخانه برمی‌گرداند (عسگری عسکری و آقاییان، 1394). آب پس از خروج از نِيْرها وارد باغ می‌شود و سپس توسط حوضچه‌ها و جوي هاي ساخته شده از سنگ نقاط مختلف باغ منتقل مي‌شود و در سطح باغ توزیع می‌گردد (عسکری، 1393) (تصویر5). آب از محور اصلی به نهرهایی در پای درختان درون هر کرت هدایت می‌شود که پس از آبیاری درختان باغ، سرریز آن دوباره از طریق جوی‌های آبی خطی و حوض‌هایی در میانه آن‌ها به درون گرگر ریخته می‌شود. نظام آبیاری باغ و جریان آب در امتداد محور اصلی درختان نخل، در جوی‌هایی کنده شده در زمین و در یک مسیر خطی غیر‌مستقیم، ساختاری پویا و دینامیک را در باغ پدید می‌آورد (تصویر6).
تصویر5. تصویری از درکار یا خروجی آب از سفته و نهرهای باغ خان. منبع ماخذ: بهادری، 1390
تصویر6. نظام آب در باغ خان. ماخذ: نگارندگان
بحث و بررسی عوامل تاثیرگذار بر شکلگیری ساختار باغ خان
پیدایش باغ‌های تاریخی و دلایل شکلگیری ساختار آن‌ها معمولا تحت تاثیر عوامل گوناگونی بوده اند که مهمترین‌ها آن‌ها عبارتند از شرایط سیاسی- فرهنگی جامعه، عوامل محیطی- جغرافیایی و جنبه‌های اقتصادی. در ادامه این پژوهش چگونگی تاثیرات عوامل ذکر شده را در چرایی شکلگیری ساختار باغ خان مورد بررسی قرار می‌دهد:
1-نقش اقتصادی، تولید غذا و محصولات کشاورزی
باغ خان به عنوان یک واحد اقتصادی نقش پر‌رنگی را در تولید محصولات کشاورزی ایفا می‌نموده است به نحوی که محصولات این باغ تا چندی پیش نیز در بازار شوشتر عرضه می‌شده است (مظهری و پودات، 1393). ایجاد باغ به عنوان یک واحد اقتصادی از دیرباز به عنوان یکی از اهداف مهم شکلگیری باغ‌های بوده است. نام گذاری دو گونه باغ یعنی باغ تفریح و تفرج و باغ میوه نتیجه چنین طرز تفکر برای پیدایش باغ‌های مثمر می‌باشد. این گونه باغ‌ها در کنار باغ‌های رسمی داخلی و خارج شهر همیشه از ارزش خاصی نزد ایرانیان برخوردار بوده اند و اکثر این باغ‌ها در گرو باغ‌های رسمی و منظم قرار نمی گیرند (متدین، 1389). اینگونه از باغ‌ها معمولا دارای ساختار هندسی ارگانیک و طبیعی هستند. باغ خان نیز به دلیل محصولات میوه ی متنوعی که عرضه می‌داشته می‌تواند در این دسته بندی مطرح باشد.
2-تاثیرات فرهنگی عصر حکومتی قاجار
در دوره ناصرالدین شاه قاجار، به دلیل تاثیرات فرهنگی غرب و اروپا بر ایران، تحولاتی فراوانی در هنر، معماری و باغ سازی رخ می‌دهد. در این دوره برای نخستین بار نظام حاکم بر باغ سنتی در هم شکسته می‌شود و باغ‌هایی با طرح‌هایی دارای خطوط منحنی ساخته می‌شوند. این باغ‌ها معمولا دارای فضای سبز و پوشیده از درختان به صورت بیشه بودند و معمولا با درختچه‌های زینتی از قبیل گل سرخ یا درختان میوه تزیین می‌شدند. این الگوی جدید باغ سازی در ایران در ابتدا تهران به عنوان پایتخت کشور، مورد پسند شاه و بزرگان حکومتی واقع می‌شود و همچنین بعدها این الگو در بعضی از شهرستان‌ها مورد تقلید قرار می‌گیرد و نمونه‌هایی از آن‌ها به تدریج احداث می‌شود (نعیما، 1385) و بسیاری از خوانین محلی باغ‌هایی را با همین الگو در املاک خود احداث نمودند که از آن برای تفریح- تفرج استفاده می‌نمودند که باغ خان نیز با توجه به نوع مالکیت آن که در اختیار یکی از خوانین شوشتر بوده می‌توانسته با همین دید و رویکرد ایجاد شده باشد.
3-همجواری با بافت شهری و رودخانه
باغ خان در یک بستر کاملا ارگانیک واقع شده است که از یک طرف به وسیله کانال گرگر و از طرف دیگر به وسیله بافت نامنتظم و تاریخی شوشتر محدود شده است که این بستر در شکلگیری ساختار باغ خان تاثیر به سزایی داشته است. باغ خان بر خلاف سایر باغ‌های ایرانی دارای نمود بیرونی بیشتری است؛ این باغ به دلیل واقع شدن در بستر کانال گرگر چشم انداز دل‌انگیزی را برای منازل مسکونی در لبه بافت شهری بوجود آورده است. در منازل مسکونی واقع در ضلع غربی باغ، ما با تراس‌ها، بازشوها، و پنجره‌هایی مواجه می‌‌شویم که بسوی باغ گشوده می‌شوند و بر باغ اشراف دارند (تصویر7). در سمت دیگر کانال در مقابل باغ، دشتی وجود داشته که به صحرای بلبل معروف بوده و در زمان رونق به عنوان یکی از مکان‌های تفریحی و فراغتی در شوشتر شناخته می‌شده است. اهالی شهر با حضور در این دشت و در اوقات فراغت خویش از منظر باغ خان در بستر کانال لذت می‌برده‌اند. هم چنین برخلاف دیوارهای صلب و حجیم پیرامونی باغ‌های تاریخی، دیوارهای اطراف باغ خان در ضلع‌های جنوبی و غربی به صورت پرچین احداث شده‌اند؛ از همین رو قایق‌هایی که در مسیر کانال گرگر حرکت می‌نمودند نیز این فرصت را داشته‌اند که از منظر باغ بهره ببرند (ولی عرب، 1394). با توجه به تمامی این موارد به نظر می‌رسد که هندسه ارگانیک و ساختار خطی و غیر مستقیم باغ خان در واقع می‌توانسته در جهت کاهش اشرافیت بیرونی بر باغ و افزایش
درونگرایی به منظور ارتقا امنیت و محرمیت باغ موثر باشد. اصل محرمیت و عدم اشراف بر باغ یکی از موضوعاتی است که اساسا در فرهنگ باغسازی ایرانی از جایگاه والایی برخوردار است به همین دلیل ساختار باغ خان با توجه به بستر قرار گیری، در واقع پاسخی هوشمندانه به این اصل بوده است.
تصویر7. ارتباط بصری با باغ خان از منازل مسکونی اطراف. ماخذ: نگارندگان
نتیجه گیری
این پژوهش بر مبنای مطالعه و شناخت گونه‌های کمتر شناخته شده از باغ سازی ایرانی و با هدف ایجاد زمینه تحقیقاتی جدید در مفهوم باغ سازی ایرانی صورت گرفت. در این پژوهش باغ خان شوشتر به عنوان گونه‌ای از باغ ایرانی با الگوی متمایز باغ سازی ایرانی (باغ منظم) و کمتر شناخته در استان خوزستان مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌های این پژوهش مشخص نمود که ساختار باغ خان، بر اساس خصوصیات و ویژگی‌های مورد بررسی قرار گرفته به صورت غیر منتظم در امتداد یک محور طولی متاثر از الگوی شکل زمین و لبه ی بافت شهری و رودخانه شکل گرفته است. بنابراین به نظر می‌رسد که باغ می‌تواند ذیل الگوی باغ‌های تک محوری مطرح باشد با این تفاوت که محور اصلی باغ لزوما راست نیست و تحت تاثیر لبه بافت، شکل و رودخانه و سبک باغسازی دوران قاجار، به شکلی غیر مستقیم و ارگانیک شکل یافته است. اگرچه در این میان به نظر می‌رسد، تاثیرات فرسایشی حاصل از طغیان رودخانه گرگر و اضافه شدن لایه‌های آبرفتی در طول زمان سبب تغییراتی در ساختار کلی باغ شده است که علاوه بر تبدیل محور باغ به محوری غیر مستقیم، بر اساس شواهد موجود بخشی از باغ را نیز از بین برده‌اند. در واقع با توجه به موقعیت قرار گیری کوشک یا شاه نشین باغ، وجود باغی دیگر در بالا دست رودخانه گرگر که از آن به باغ خان بالا یاد می‌شود، این فرضیه می‌تواند مورد توجه قرار گیرد که باغ خان احتمالا در محدوده‌ای گسترده‌تر از حصار فعلی باغ بوده است و فعل و انفعالات حاصل از جریان گرگر این ساختار یکپارچه را مخدوش نموده است اگرچه این فرضیه نیازمند تحقیقات در زمینه مرمت باغ‌های تاریخی می‌باشد که این انتظار می‌رود که متخصصان این امر به آن بپردازند.
با این حال بر اساس تحلیل اطلاعات حاصل شده از فرایند تحقیق باید این گونه بیان نمود که باغ خان از نظر ماهیت، کارکرد، اجزا و عناصر باغ و نظام‌های ساختاری معماری، کاشت و آبیاری می‌تواند به عنوان نمونه‌ای از باغ‌های تاریخی ایرانی طرح باشد و گونه‌ای از باغ‌های رودخانه‌ای به شمار آید، با این وجود هندسه غیر مستقیم محور اصلی باغ با الگوی شناخته شده و رایج باغ‌های ایرانی متفاوت است. همچنین کارکرد تفرجی و اقتصادی باغ در شکلگیری و استقرار باغ بر لبه‌ی رودخانه و بستر طبیعی، عناصر و المان‌های آن تاثیر به‌سزایی داشته‌اند. ایجاد بستری مناسب برای پرورش انواع درختان میوه و گیاهان دارویی سبب ایجاد مجموعه‌ای از اقدامات باغ سازانه در بستر باغ خان شده است. کرت بندی نامنظم به منظور حداکثر بهره برداری از ظرفیت زمین، تعریف نظام آبیاری بر اساس نظام کرت بندی باغ در الگویی خطی در امتداد محور اصلی، کاشت نخل‌های خرما در یک امتداد خطی و در راستای محور اصلی و غیر مستقیم باغ به منظور سایه اندازی و ایجاد یک خرد اقلیم برای درختان میوه با تبعیت از الگوی کرت بندی باغ، از جمله این اقدامات اند که علاوه بر ایجاد یک بستر تولیدی، فضایی تفریحی- تفرجی ایده آلی را برای صاحبان باغ، بر اساس زیبایی شناسی رایج در زمان شکلگیری باغ در دوره قاجار فراهم آوردند که با حضور در آن از خنکای سایه درختان، صدای آب جاری در کانال‌های دستکند و درختان میوه باغ لذت می‌بردند. واقع شدن در نزدیکی کانال گرگر و بافت شهری، عوامل دیگری هستند که در گونه باغ سازی باغ خان موثر بوده‌اند. این عوامل در چگونگی شکلگیری ورودی باغ در قالب ساباطی شهری در انتهای یک گذر، تعریف کوشک در ترازی بالاتر از باغ به منظور بهره بردن از منظر بصری باغ و کانال، و همچنین جایگزینی جداره باغ با یک حصار یا دیواره پرچینی در سمت جنوب برای افزایش تعاملات بین باغ و کانال گرگر، نقشی کلیدی را ایفا نموده‌اند. از سوی دیگر باغ سازی انجام شده در بستر باغ خان، به دلیل نمود باغ و ارتباط بصری آن با فضاهای پیرامونی به نحوی با عدم محصوریت و برون گرایی باغ منجر شده است. اساسا محصوریت و درون گرایی دو ویژگی برجسته باغ سازی ایرانی است، حال آنکه این دو کیفیت در باغ خان به گونه‌ای متفاوت از باغ سازی ایرانی بروز یافته‌اند اگرچه به نظر می‌رسد که ساختار تک محوری و ارگانیک باغ و همچنین تاج پوشش متراکم درختان نخل در باغ تا حدود زیادی این نقیصه را جبران نموده است و محرمیت باغ را علی رغم کاهش محصوریت و برون گرایی آن تامین نموده است.
پی نوشت:
1- رودخانه کارون در بخش شمالی شهر شوشتر به دو بخش تقسیم می‌شود که انشعاب شرقی آن که کانالی دستکند است گرگر نامیده می‌شود. در واقع این کانال به عنوان راهکاری در دوره هخامنشیان برای کنترل آب کارون به کار گرفته می‌شده است.
2-Michel Conan
3- سفته یا نِيْر، اصطلاحی است که در زبان محلی برای توصیف کانال‌های دستکند به کار گرفته می‌شود.
4-Microclimate
فهرست منابع و مراجع:
آل هاشمی، آیدا (1399)، «باغ فتح آباد کرمان؛ جایگاه شاخص اصیل باغ ایرانی در احیای باغ‌های تاریخی ایران»، منظر، 51شماره 51، تابستان، صص 15-6 6-15.
اعتضادی، لادن (1392)، «دریچه‌ای به باغ ایرانی؛ اهمیت پژوهش‌های همه جانبه در باغ ایرانی»، منظر، 24شماره 24، پاییز، صص 9-6 6-9.
انصاری، مجتبی،؛ بحتویی، رها،؛ حسینی‌کیا، محمد مهدی،؛ دادگر، مسعود (1392)، «بررسی حس مکان در باغ ایرانی و بوستان‌های امروزین، مطالعه موردی: باغ دولت آباد یزد و بوستان آب و آتش تهران»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 13شماره 13، پاییز، صص 14-5 5-14.
انصاری، مجتبی، محمودی نژاد، هادی (1386)، «باغ ایرانی تمثیلی از بهشت با تاکید بر ارزش‌های باغ ایرانی دوران صفوی»، هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی ، 29شماره 29، بهار، صص 48-39 39-48.
-ایرانی بهبهانی، هما،؛ شکوهی دهکردی، ژاله،؛ سلطانی، رضوان (1392)، «روش شناخت و مستند سازی باغ‌های تاریخی ناشناخته ایرانی»، محیط شناسی، 1شماره 39، بهار،صص 156-145 145-156..
بهادری، محمدرضا (1390 )، «معرفی باغ تاریخی شوشتر، تجلی شکوه طبیعت در دل شهر»، مجموع مقالات پایگاه میراث جهانی سازه‌های آبی تاریخی شوشتر، صص 59-68 59-68.
پورجعفر، محمدرضا،؛ رستمی، ثریا،؛ پورجعفر، علی،؛ رستمی، محسن (1396)،. «باغ ایرانی، تصویری عینی از بهشت توصیفی قرآن با تاکید بر سوره واقعه، نمونه موردی: ماهان کرمان، فین کاشان، قدمگاه نیشابور، ارم خان شوشتر». »، اندیشه معماری، شماره 1 و 2، پاییز و زمستان، صص 1-141 1-14.
پورمند، حسنعلی، و کشتکار قلانی، احمدرضا (1390)، «تحلیل علت‌های وجودی ساخت باغ ایرانی»، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 47شماره 47، پاییز، صص 51-62.
پیرنیا، محمد کریم (1387)، «باغ ایرانی»، گلستان هنر، 12شماره 12، پاییز، صص 33-30 30-33.
حسینی بهشتی، سید محمد (1387)، «جهان باغ ایرانی»، گلستان هنر، 12شماره 12، پاییز، صص 15- 7 7-15.
حقیقت‌بین، مهدی،؛ علیدوست ماسوله، ساناز (1398)، «مطالعه تطبیقی رمزهای آیینی و فرهنگی در منظر پردازی ایرانی و چینی»، باغ نظر، 77شماره 77، پاییز، صص 42-29 29-42.
-حقیقت‌بین، مهدی، و انصاری، مجتبی (1393)، « نمادپردازی در باغ‌های ایرانی در دوره اسلامی و ارتباط آن با ابورهای باورهای مذهبی سازندگان»، نقش جهان، 14شماره 14، زمستان، صص 12-5 5-12.
- حیدرنتاج، وحید (1394)، «نقدی بر منشا تفکرات الگوی چهاربخشی در باغ ایرانی»، هنر و تمدن شرق، 3 (7):شماره 7، بهار،صص 27-32.
-حیدرنتاج، وحید (1396)، « نقش عناصر منظر (آب و بستر جغرافیایی) در شکلگیری باغ بحر الارم بابل»، باغ نظر، 54شماره 54، پاییز، صص20-5 5-20.
- حیدرنتاج، وحید ،و منصوری، سید امیر (1388)، «نقدی بر فرضیه ی الگوی چهارباغ در شکلگیری باغ ایرانی»، باغ نظر، 6 (12):شماره 12، زمستان، صص 17-30.
-خاک‌زند، مهدی،؛ حسینی‌کیا، سید محمد مهدی (1393)،. «دست یابی به زبان الگو اسلامی- ایرانی طراحی محیط و منظر»،. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 17شماره 17، پاییز، صص 45-52.
-خرم روئی، ریحانه،؛ ماهان، امین (1399)، «باغ ایرانی به مثابه رسانه‌ای تعاملی»، منظر، 51شماره 51، تابستان، صص 23-16 16-23.
-رنجبران، احسان؛ ، مهربانی گلزار؛ ، محمدرضا. ، فاطمی، مهدی (1384)، «در آمدی بر شناخت باغ‌های تاریخی بیرجند»، باغ نظر، 4شماره 4، زمستان، صص 71-50. 50-71.
-زارعی، محمد ابراهیم و ،سلطانمردی، زهره (1396)، « آب در باغ ایرانی؛ بررسی معماری آب و ساختار آب رسانی در باغ چهلستون اصفهان»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 30شماره 30، زمستان، صص 56-43 43-56.
-شاطری وایقان، امید (1399)، «بررسی ساختارباغ‌های ایرانی»، معماری سبز، 19شماره 19، بهار، 45-68 .صص 68- 45
-شاکری، مریم (1382)، «آب و باغ ایرانی»، کتاب ماه هنر، شماره 57-58 58-57، بهار و تابستان، 130-134صص 134-130.
-شاهچراغی، آزاده (1391)، پارادایم پردیس، درآمدی بر بازشناسی و باز آفرینی باغ ایرانی، انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران.
- شاهچراغی، آزاده (1393)، «بازیابی طرح تک محوری چهارباغ ایرانی»، هویت شهر، 20 شماره 20 (7)، زمستان، صص17-30.
-شیبانی، مهدی؛ ، هاشمی زادگان، سید امیر (1395)، « باغ ایرانی، هستی نو شونده»، باغ نظر، 13 شماره 45، زمستان، صص12-5 5-12.
-عسکری، معصومه (1393). پژوهشی بر باغ خان شوشتر، پایگاه اطلاع رسانی گردشگری شوشتر:
Available at:[ http://didomac.ir/fa/Home/ShowArticle?articleId=19] Date: 25.08.2019
-عسگری عسکری، معصومه و، آقائیان، حجت اله (1394)، «سفته، گونه‌ای از آب برهای دستکند در شوشتر»، فصلنامه ی اثر، 70شماره 70: صص ، بهار، 73-82.
فاطمی، مهدی (1398)، «باغ بهلگرد، نمونه اولیه و الگوی باغ‌های بیرجند»، منظر، 47شماره 47، تابستان، صص 13-6.
-فرهی فریمانی، مریم،؛ حقیقت‌بین، مهدی (1395)،. «واکاوی ادراک ایرانیان در مواجهه با طبیعت (مطالعه موردی؛ بررسی تولیدات علمی در رشته معماری منظر و حوزه هنر و معماری)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 24شماره 24، تابستان،، صص 33-42.
-فرزین، سامان،؛ خلیل نژاد، سیدمحمدرضا،؛ مرادزاده میرزایی، سعیده،؛ زارعی، علی (1399)، «ویژگی‌های منظر چندعملکردی در باغ ایرانی، مطالعه موردی: میراث جهانی باغ اکبریه»، منظر، 52شماره 52، پاییز، 6-17.صص 17-6
-فلامکی، محمد منصور (1391)، «ایرانیان و باغ، سرزمین‌های باغ ایرانی»، منظر، 21شماره 21، زمستان، صص 9-7.
- متدین، حشمت اله (1389)، «علل پیدایش باغ‌های تاریخی ایران»، باغ نظر، 15شماره 15، زمستان، صص 52-61.
-متدین، حشمت الله و ، متدین، رضا (1394)، « لزوم ایجاد باغ ایرانی»، هنر و تمدن شرق، 7شماره 7، پاییز، 19-26 صص 26-19.
-مظهری، محمد ابراهیم،؛ پودات، فاطمه (1393)، بازخورد مفهوم منظر شهری و ادراک حاصل از تقابل میان عناصر سازنده آن در منظر فرهنگی میراثی شوشتر، مطالعه موردی محور آبشارها تا باغ خان. پنجمین کنفرانس بین المللی منظر فرهنگی، ایران، تهران.
-منصوری، سید امیر (1384)، «در آمدی بر زیبایی شناسی باغ ایران»، باغ نظر، 3شماره 3، تابستان، 58-63. صص 63-58
-موسوی حاجی، سید رسول ، و تقوی، عابد، و شریفی نژاد، ثریا (1393)، «پژوهشی تطبیقی در ساختار کالبدی- فضایی باغ ایرانی»، مطالعات شبه قاره، 21شماره 21، زمستان، 151-167صص 167-151.
-موسویان، سمیه (1398)، «شکلگیری هویت مکان به واسطه ادارکات حسی در باغ ایرانی»، مطالعات ملی، 80شماره 80، زمستان، 115-134. صص 134-115
-میرصفا، سید عبدالله؛ ، پورعلی، مصطفی (1399)، «کاربرد الگوی طراحی باغ ایرانی در باغ‌های شمال ایران»، باغ نظر، 91شماره 91، زمستان، 41-56.صص 56-41
-میرفندرسکی، محمد امین (1383)، باغ ایرانی چیست؟ باغ ایرانی در کجاست؟، مقاله ارائه شده در نخستین همایش باغ ایرانی، ایران، تهران، . 21 تا 23 مهرماه 1383.
-نعیما، غلامرضا (1385)، باغ‌های ایران، انتشارات پیام، تهران.
-ولی عرب، مسعود (1394)،. «تحولات سیاسی و اجتماعی شوشتر در عصر قاجاریه»، فصلنامه علمی- تخصصی تاریخ نامه خوارزمی، 3شماره 3، زمستان، صص 151-172.