• صفحه اصلی
  • الگوی مفهومی تأویل هستی‌شناسانه مراکز نمادین تاریخی شهر اسلامی- ایرانی

اشتراک گذاری

آدرس مقاله


کد مقاله : 1403022646709 بازدید : 63 صفحه: 83 - 99

نوع مقاله: پژوهشی

الگوی مفهومی تأویل هستی‌شناسانه مراکز نمادین تاریخی شهر اسلامی- ایرانی

محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی

سید مجتبی حسینی 1 , محمود رضایی 2 * , علی رضا بندرآباد 3

1 - پژوهشگر دکتری، گروه شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ايران
2 - دانشیار گروه معماري، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ايران
3 - دانشیار گروه شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ايران

تاریخ دریافت : 1403/02/29 تاریخ پذیرش : 1403/08/20 تاریخ انتشار : 1403/10/24

کلید واژه: بودن- شدن, شمایلی- نمادین, شهر اسلامی- ایرانی, مراکز نمادین, وحدت‌گرا.,

چکیده مقاله :

شهرهای تاریخی به شکل عام و شهرهای اسلامی- ایرانی به شکل خاص همواره واجد مراکز نمادینی بوده که بر پایه ابعاد هستی شناسانه و مفاهیم بنیادین «وجود و موجود» برپا شده و موجودات را به گونه همبسته گردهم آورده و به یگانگی می‌کشاند. وجهی که در انگاره شهرسازی نوگرا، با تعریف عام از انسان و الزامات مادی او، نوعی از سازماندهی را در شهرها رقم زده که به پراکندگی بیش از حد انسان و فعالیت منجر شده و بی‌معنایی آنها را باعث شده است. پرسش اين است كه با چه الگوی مفهومی می‌توان این مکان‌ها را تأویل کرد. هدف از پژوهش، دستیابی به الگویی برای فهمِ هستی‌شناسانه نمادین تاریخی شهر اسلامی-ایرانی است که بر پایه­ی پیوندی عمیق با امری واحد، آشکارشده و معنای خویش را بر پایه­ی هویت و حیات باز­یابد. روش پژوهش، پدیدارشناسی هرمنوتیک بوده و در پارادايم تفهمي قرار می‌گیرد و از رویکردهای تاریخی- تفسیری و استدلال منطقی بهره می‌برد. گردآوری اطلاعات بر پایه مرور سيستماتيك متون تاریخی و بررسی آراء علمی، عرفانی، فلسفی و فضایی- کالبدی استوار شده تا با تحلیل محتوا نظم خویش را بازیابد. یافته‌ها، تأویل هستی‌شناسه این مراکز را از طریق امتزاج جهان‌بینی‌های «عقلی»، «نقلی» و «علمی» و در چارچوب سامانه‌های «وحدت‌گرا»، «پدیدارشناسی» و «ساختارگرایی» دنبال کرده و به مؤلفه‌های «زمان و زمینه»، «طرح (اثر)»، «طراح (پدیدآورنده)»، «مخاطب» و «ساختار و مراتب» راه می‌یابد. الگوی تأویل مکان (اثر) با میزان «کنشگری مخاطب» در طیفی از حالت «بودن تا شدن» او در مکان و «عاملیت طراح» در طیفی از «شمایلی تا نمادین» قابل خوانش است. وقتی موقعیت کنشگری بیشتر در حالت شدنی و عاملیت در حالت نمادین باشد، ادراک مکان به موقعیت «تهی از هر» (وحدت‌گرا) نزدیک می‌شود. در این کشاکش، امکان فهم زبان فرامکانی با ارجاع به مؤلفه ادراک معنایی بیشتر می‏شود.

چکیده انگلیسی:

Historical Islamic-Iranian cities are symbolic centers that have been erected with the ontological dimensions and unity of "existence" and "creatures". The goal is to achieve a model for understanding historical symbolic centers so that things regain their meaning based on identity and life. The method is qualitative and uses historical-interpretive approaches and logical reasoning. Collecting information by reviewing historical texts, checking Opinions are based on content analysis. Findings, the interpretation of the centers is based on the combination of "rational", "transitive" and "scientific" worldviews and "unitarian", "phenomenological" and "structuralist" systems and on the components of "time and context". "Design (effect)", "Designer", "Audience" and "Structure and Levels". The interpretation pattern of the place (effect) with the level of "activity of the audience" in a range of "being and folding" and "designer agency" in a range of " Iconic can be read as "symbolic". When the activism is in the possible state and the agency is in the symbolic state, the perception of the place approaches the position of "empty of everything"(unitarian).

 

Keywords: Being-becoming, Iranian-Islamic City, Sign-Symbolic, Symbolic Centers, Unitary

 

Introduction

Historical cities in general and Islamic-Iranian cities in particular have symbolic centers with trans-temporal and trans-spatial values ​​that are based on "narrative", "rational" and "scientific" worldviews. In the Iranian-Islamic cities, there are special eternal and world-wide transcorporeal and transtemporal values. Although those values ​​can be used in today's cities, forgetting our own eternal memories on the one hand and being amazed by other people's mental idols on the other hand are double obstacles to achieving these values, and physical and physical attitudes are more than the views of nature. And it has been a source (Shaygan, 1402 and Rezaei, 2013). Reading and understanding the world of these centers depends on "interpretation". Mulla Sadra (1981) considers interpretation to be equivalent to receiving and has defined it according to the level of existence of humans. According to him, the first level of reception belongs to "sensory reception". "Illusory perception" and "intellectual perception" are placed in the next levels, and the last and highest level is based on "heart perception". According to Heidegger, hermeneutics is related to the interpretation of the truth of human existence. He knows the truth in the revelation and presence of things (Jamadi, 1400: 346). From this point of view, the truth in the real sense is removing the veil from visible things (Ahmadi, 2019: 535). In order to achieve such an understanding, one must inevitably have a structural view of existence and follow things in interaction with each other and with reference to ontological dimensions. The Islamic-Iranian city is also formed in the horizon of its historical evolution from the unification of the four "Ummat", "Religion", "Government" and "Guilds" which reach unity in the center of the city (Habibi, 1400: 66). Referring to the medieval centers and the presence of religious elements in them, Montgomery states that in these centers, the human gaze is drawn to the sky and ends in heaven. Therefore, in order to achieve it, bitterness and hard work are needed (Montgomery, 2013: 25). Such symbolic centers both present a world of meaning and provide life in themselves. What has gained strength today in cities with special identity support is the process of production and reproduction of space based on the logic of capital accumulation and its commodification (Madani et al., 1400: 19). This research seeks to answer the fundamental question that in the field of semantic architecture and urban planning, with what conceptual model can symbolic centers be interpreted and the deep meanings governing them be understood? Therefore, it seeks to reveal the world of place and understand its hidden layers through its ontological interpretation.

 

Methods

The current research is in the category of qualitative methods and has an understanding paradigm and follows the combination of the three systems of unification, phenomenology and structuralism. An interpretive methodology that emphasizes both the existential structures emphasized by Islamic-Iranian philosophers and follows the framework of ontological phenomenology in this field. This research has benefited from "historical-interpretive" and "logical reasoning" approaches in the form of "systematic review" of texts. The research measures in accordance with the mentioned approaches can be expressed in the form of "reading", which ultimately leads to "understanding" and increases the validity and reliability of the research findings.

 

Results

It is possible to extract the key categories and concepts related to the research topic as well as the fundamental components in the interpretation of historical symbolic centers and categorize and present them in the form of Table 1.

 

 

Table 1: Extracting the fundamental components of interpretation (Authors)

 

Hermeneutic component

Basic concepts

attitude

Paradigm

1. Structure and levels of existence (psychic)

2. Time and context

3. Design

1. Existence and beings

2. Integrity

3. Existential structure

4. Levels of existence

5. Center

6. Symbol

ontologically

Unitarian

1. Time and context

2. Design

3. Designer (creator of design)

4. Audience

1. Being and being

2. Generality

3. Levels

4. Center

5. Sign and symbol

ontologically/biologically

Phenomenology

1. The structure and levels of horizons

2. Time and context

3. Designer (creator of design)

4. Audience

1. Creatures

2. Generality

3. Structure

4. Hierarchy

5. Center

6. Sign and symbol

biologically

Structuralism

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Figure 1: Interpretation model of the symbolic centers of all layers (Authors)

 

Conclusion

By using the obtained concepts and categories and by combining them with the theoretical views proposed in this field, the findings of the research can be categorized as follows: First; A point of view that has a structural approach in the field of interpretation and considers the understanding of center to be dependent on horizontal and existential structures as well as levels of the universe (Nasut to Lahut). Second; A perspective that has a historical approach and understands the truth of each work by referring it to "time and context". In this view, the socio-cultural, economic, political, etc. conditions during the creation of the work have become important, and rereading it can make us understand the existential necessity of the work and its system of meanings. third; It is an attitude that places a special value on the "center (work/design)" regardless of context, time and designer. In this view, relationships between elements are more important than individual elements, and by understanding the relationships between them and the semiotic system governing it, one can understand the semantic order governing the work and find the way to the truth in it. Fourth: the point of view that gives originality to the "designer (creator of the work)" and insists on his intended meaning. So the character and intention of the designer are important and the discovery of the hidden truth in the work depends on our understanding of the characteristics of the creator of the work. fifth; An attitude that pays attention to the "addressee" and means the understanding of the center by referring to him. The originality lies with the audience and his perception of the work is important regardless of other factors. In this view, the existential position of every human being is very important and the understanding of the world of work has a related relationship with it. Based on what has passed and by superimposing the above diagrams, the results of the current research studies can be presented in the form of a conceptual model of the interpretation of symbolic centers in the form of Figure 1. Symbolic centers find a relationship with existence and with the beings gathered in these centers and reach unity. This unity manifests and determines life and identity in the true sense in the central space. In addition, as a result of the observer's interaction with the space, the pattern of interpretation of the place (effect) can be considered to be related to the level of "activity of the audience" in the space on the one hand and the agency of the designer of the place on the other hand. This observing action in the space can be insignificant and appear in the state of mere "being" or presence in the space. "Designer agency" can also be directly applied figuratively or symbolically. When the active position of the observer is more in the possible mode and the agency is in the symbolic mode, the perception of the place approaches the position of unity of the observer with the space (Table 2).

 

Table 2: An alternative of knowledge and methodology of phenomenological perception of place (Authors)

 

phenomenon-audience

The location of the phenomenon (plan)

Audience position

:activism

Being

doable

audience:

:agency

sign

 symbolic

Designer:

 

The interpretation of the world of this type of symbolic centers is possible by referring to the factors of "context and time", "designer (creator)", "structure and levels", "audience" and "design (work)". Symbolic centers that come from Islamic-Iranian ontology, epistemology, and methodology extend their trans-spatial and semantic aspects to a world beyond matter.

 

Refrences

Ahmadi, Babak (2019) Truth and beauty, 38th edition, Tehran, Nashr-e markaz. [In Persian]

Habibi, Seyyed Mohsen (2017) DELA CITE A LA VILLE, 19th edition, Tehran, Tehran University Press. [In Persian]

Jamadi, Siavash (2020) Background and time of phenomenology, Tehran, Nashr-e Qoqnous. [In Persian]

Madani, Farzaneh, Mojtaba Rafiyan, Efsoun Mahdavi, and Fatemeh Mohammadniai Qaraei (2017) “Codification of a theoretical significance of the generation of a moral monthly space based on an Iranian-Islamic month using the methods of building it” (Reviewed by: Bakh Markazi Shahr Mashhad Street), “Research Publishing House”. Iranian-Islamic month, cycle 12, page 46, pp. 17-37. [In Persian]

Montgomary, Charles (2013) Happy City, Doubleday, Farrar, Straus and Giroux.

Rezaei, Mahmoud (2012) "Eternal and universal values ​​of Islamic urbanism (representation of trans-physical and trans-temporal views of the Islamic city)", Human Geography Research, 45(3), pp. 169-190. [In Persian]

Shaygan, Dariush (2023) mental idols and eternal memory, Tehran, Farzan Roz. [In Persian]

Shirazi, Sadr al-Muttahalin (1981) Transcendent wisdom in the four rational books. [In Persian]

منابع و مأخذ:

آندو، تادائو (1402) شعر فضا، ترجمه¬ محمدرضا شیرازی، چاپ پنجم، تهران، فکر نو.
احمدی، بابک (1391) هایدگر و تاریخ هستی، تهران، مرکز.
----------- (1399) حقیقت و زیبایی، چاپ سی و هشتم، تهران، مرکز.
----------- (1400) ساختار و هرمنوتیک، چاپ هفتم، تهران، گام نو.
اردلان، نادر و لاله بختیار (1391) حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمه حمید شاهرخ، چاپ دوم، تهران، خاک.
الکساندر،کريستوفر (1394) سرشت نظم، ترجمه رضا سیروس صبری، تهران، پرهام نقش.
--------------- (1400) معماری و راز جاودانگی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، چاپ ششم، تهران، روزنه.
اهری، زهرا (1387) ژرف ساخت‌های طراحی شهر: مبانی شهرسازی مکتب اصفهان، مجموعه مقالات معماری و شهرسازی گردهمایی مکتب اصفهان، تهران، فرهنگستان هنر.
-------- (1393) مکتب اصفهان در شهرسازی، تهران، فرهنگستان هنر.
بادآهنگ، ابوالفضل و حسین کلانتری خلیل آباد و کرامت الله زیاری (1401) «شناسایی و تبیین پیشران‌های کلیدی موثر بر کیفیت منظر در بافت‌های تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله سنگ سیاه شهر شیراز)»، نشریه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، دوره 13، شماره 50، صص 37- 50.
باشلار، گاستون (1402) بوطیقای فضا، ترجمه مریم کمالی و محمدشیربچه، چاپ پنجم، تهران، روشنگران و مطالعات زنان.
بلخاری قهی، حسن (1394) مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی؛ دفتر اول، وحدت وجود و وحدت شهود، چاپ سوم، تهران، سوره مهر.
پاکزاد، جهانشاه (1397) راهنمای طراحی فضاهای شهری، چاپ نهم، تهران، شهیدی.
پرتوی، پروين و محمدصابر باقریان (1396) خوانش پدیدارشناختی مرکز در شهر ایرانی؛ مورد پژوهی: مراکز شهری قدیم و جدید شهر اصفهان (رساله دکتری دانشگاه هنر)، تهران، دانشگاه هنر تهران.
جمادی، سیاوش (1400) زمینه و زمانة‌ پدیدار شناسی، چاپ هفتم، تهران، ققنوس.
چینگ، فرانک (1400) معماری: فرم، فضا و نظم، ترجمه زهره قراگوزلو، چاپ بیست و پنجم، تهران، دانشگاه تهران.
حبیبی، سيدمحسن (1377) مکتب اصفهان در شهرسازی، تهران، هنرهای زیبا، دوره 3، صص 53-48.
---------------- (1400) از شار تا شهر.
چاپ نوزدهم، تهران، دانشگاه تهران.
حسيني، سید مجتبی و محمود رضايي و علیرضا بندرآباد (1401) »مراکز نمادین وحدت بخش در معماری و شهرسازی اسلامی- ایرانی«، دومين همايش ملي حكمت معماري و شهرسازي اسلامي،کرج، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.
---------------------------------------------- (1402) »دريافت معانی محیطی در مراكز نمادین تاریخی شهر اصفهان«، پنجمین کنفرانس بین المللی و ششمین کنفرانس ملی عمران، معماری، هنر و طراحی شهری، تبریز، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
حمیدی، ملیحه و رضا سیروس صبری (1376) استخوان بندی شهر تهران، تهران، سازمان مشاور فنی شهر تهران.
دیلتای، ویلهلم (1402) به فهم درآوردن جهان انسانی، ترجمه منوچهر صانعی دره بیدی، چاپ سوم، تهران، ققنوس.
رضایی، محمود (1392 الف) «ارزش‌های جاوید و جهان گستر شهرسازی اسلامی(بازنمودی از نگرش‌های فراکالبدی و فرازمانی شهر اسلامی)»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 45(3)، صص 190-169.
----------- (1392ب) «سنجه‌های پیاده پذیری (نقش پیاده راه سازی در بهبود حس مکان)»، هنرهای زیبا، 18 (4)، 24- 15.
----------- (1401) »مكان‌سازي شهري با افزايش پياده پذيري»، دانش شهرسازي، 6(3)، 121-139.
doi:https://dx.
doi.
org/10.
22124/upk.
2023.
21599.
1722 ----------- (1402) آنالوطیقای طراحی: بازنگری انگاره‌ها و پنداره‌ها در فرآیند طراحی فرم و فضای معاصر، ویراست دوم، تهران، اول و آخر.
ریکور، پل (1402) زندگی در دنیای متن، ترجمه بابک احمدی، چاپ بیست و یکم، تهران، مرکز.
زیته، کاميلو (1394) ساخت شهر بر اساس مبانی هنری، ترجمه فریدون قریب، چاپ سوم، تهران، دانشگاه تهران.
سنت، ریچارد (1400) ساختن و سکونت، ترجمه مهدی نصراله زاده، تهران، همشهری.
شایگان، داریوش (1402) بت‌های ذهنی و خاطره ازلی، تهران، فرزان روز.
شقاقی، شهریار و سمانه مهدی نژاد (1399) «احیاء هویت بافت تاریخی شهر با تأکید بر ساماندهی نظام کالبدی و بصری (مطالعه موردی: میدان تاریخی ویجویه تبریز)»، نشریه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 11، شماره 41، صص 69- 81.
شیرازی، صدرالمتاهلین (1981) الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة.
طاهری، رضا (1397) زیبایی‌شناسی در هرمنوتیک گادامر، چاپ دوم، تهران، نگاه معاصر.
کربن، هانري (1372) مبانی هنر معنوی، ترجمه رضا داوری، تهران، دفتر مطالعات دینی هنر.
---------- (1393) چشم اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی، ترجمه انشاالله رحمتی، تهران، سوفیا.
لینچ، کوين (1400) سیمای شهر، ترجمه منوچهر مزینی، چاپ سیزدهم، تهران، دانشگاه تهران.
مدنی، فرزانه و مجتبی رفیعیان و افسون مهدوی و فاطمه محمدنیای قرایی (1400) «تدوین مدل نظری تولید فضای شهری معنویت مبنا در شهر ایرانی – اسلامی با استفاده از روش داده مبنا (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهر مشهد)»، نشریه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، دوره 12، شماره 46، صص 17- 37.
نامداریان، احمدعلی و سمیه خانی و پریسا هاشم پور (1400) «واکاوی تبلور نظریه اسفار اربعه در معماری میدان نقش جهان اصفهان»، خردنامه صدرا، 25 (104)، 107-122.
نوربرگ شولتز، کريستيان (1391) معماری: حضور، زبان و مکان، ترجمه علیرضا سیداحمدیان، چاپ سوم، تهران، نیلوفر.
-------------------- (1394) معنا در معماری غرب، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، چاپ پنجم، تهران، فرهنگستان هنر.
-------------------- (1394) روح مکان، به سوی پدیدارشناسی معماری، ترجمة محمدرضا شیرازی، چاپ پنجم، تهران، رخ داد نو.
-------------------- (1399) مفهوم سکونت، به سوی معماری تمثیلی، ترجمه محمود امیریار احمدی، چاپ دهم، تهران، آگاه.
هایدگر، مارتين و همکاران (1391) هرمنوتیک مدرن، ترجمه¬ بابک احمدی و همکاران، چاپ نهم، تهران، مرکز.
Alexander, Christopher (2002) The Nature Of Order, Berkley California, Published By The Center For Environmental Structure.
Arenheim, Rudolf Julius (1988) The Power Of The Center, A Study Of Composition In The Visual Arts, England, London, University Of California Press.
Henriksson, Carina (2009) Curriculum In Abundance–A Phenomenological Reading, Journals Of American Association For Advancement Of Curriculum Studies,5:2.
Hosseini, Seyedmojtaba & Mahmud Rezaei & Alireza Bandarabad (2024) Phenomenological Reading Of Continuous Creation Historical Symbolic Centers Of Isfahan City, Int. J. Urban Manage Energy Sustainability, 5(4): 1-14.
Montgomary, Charles (2013) Happy City, Doubleday, Farrar, Straus and Giroux.
Ng, Veronica (2013) Toward A Holistic Understanding of Sense of Place: A Phenomenological Reading of Chew Jetty, Penang, International Journal of Humanities and Social Science,3:76.
Pallasmaa, Juhani Uolevi (2015) Body, Mind, and Imagination: The Mental Essence of Architecture, in Mind in Architecture, Neuroscience, Embodiment, and the Future of Design, Massachusetts, The MIT Press, Pp. 51-74.
Rezaei, M (2021) Reviewing Design Process Theories: Discources in Architecture, Urban Design and Planning Theories. Cham, Springer. doi:10.1007/978-3-030-61916-9.
Seamon, David (2018) Life Takes Place; Phenomenology, Lifeworld and Place Making, Routledge.
Sennet, Richard (1990) The conscience of the eye; The Design and Social Life of Cities , W. W. Norton & Company.
Shosha, Ghada Mohammad Hussein (2012) Employment of Colaizzis strategy in descripitive phenomenology: A reflection of a researcher, European Scientific Journal, 27(8).31-43.
متن کامل:


فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»

شماره پنجاه و پنجم، بهار 1403: 19-1

تاريخ دريافت: 29/ 02/ 1403 

تاريخ پذيرش: 20/ 08/ 1403

نوع مقاله: پژوهشی

 

الگوی مفهومی تأویل هستی‌شناسانه مراکز نمادین تاریخی شهر اسلامی- ایرانی1

 

سید مجتبی حسینی2

محمود رضایی3

علیرضا بندرآباد4

 

چکیده

شهرهای تاریخی به شکل عام و شهرهای اسلامی- ایرانی به شکل خاص همواره واجد مراکز نمادینی بوده که بر پایه ابعاد هستی شناسانه و مفاهیم بنیادین «وجود و موجود» برپا شده و موجودات را به گونه همبسته گردهم آورده و به یگانگی می‌کشاند. وجهی که در انگاره شهرسازی نوگرا، با تعریف عام از انسان و الزامات مادی او، نوعی از سازماندهی را در شهرها رقم زده که به پراکندگی بیش از حد انسان و فعالیت منجر شده و بی‌معنایی آنها را باعث شده است. پرسش اين است كه با چه الگوی مفهومی می‌توان این مکان‌ها را تأویل کرد. هدف از پژوهش، دستیابی به الگویی برای فهمِ هستی‌شناسانه نمادین تاریخی شهر اسلامی-ایرانی است که بر پایه­ی پیوندی عمیق با امری واحد، آشکارشده و معنای خویش را بر پایه­ی هویت و حیات باز­یابد. روش پژوهش، پدیدارشناسی هرمنوتیک بوده و در پارادايم تفهمي قرار می‌گیرد و از رویکردهای تاریخی- تفسیری و استدلال منطقی بهره می‌برد. گردآوری اطلاعات بر پایه مرور سيستماتيك متون تاریخی و بررسی آراء علمی، عرفانی، فلسفی و فضایی- کالبدی استوار شده تا با تحلیل محتوا نظم خویش را بازیابد. یافته‌ها، تأویل هستی‌شناسه این مراکز را از طریق امتزاج جهان‌بینی‌های «عقلی»، «نقلی» و «علمی» و در چارچوب سامانه‌های «وحدت‌گرا»، «پدیدارشناسی» و «ساختارگرایی» دنبال کرده و به مؤلفه‌های «زمان و زمینه»، «طرح (اثر)»، «طراح (پدیدآورنده)»، «مخاطب» و «ساختار و مراتب» راه می‌یابد. الگوی تأویل مکان (اثر) با میزان «کنشگری مخاطب» در طیفی از حالت «بودن تا شدن» او در مکان و «عاملیت طراح» در طیفی از «شمایلی تا نمادین» قابل خوانش است. وقتی موقعیت کنشگری بیشتر در حالت شدنی و عاملیت در حالت نمادین باشد، ادراک مکان به موقعیت «تهی از هر» (وحدت‌گرا) نزدیک می‌شود. در این کشاکش، امکان فهم زبان فرامکانی با ارجاع به مؤلفه ادراک معنایی بیشتر می‏شود.

 

واژگان کلیدی : بودن- شدن، شمایلی- نمادین، شهر اسلامی- ایرانی، مراکز نمادین، وحدت‌گرا.        


مقدمه

شهرهای تاریخی به شکل عام و شهرهای اسلامی- ایرانی به شکل خاص واجد مراکزی نمادین با ارزش‌های فرازمانی و فرامکانی بوده که مبتنی بر جهان‌بینی‌های «نقلی»، «عقلی» و «علمی»(1) شکل گرفته‌اند.اهاتان در این شهرها به ویژه درگستره شهرهای ایرانی- اسلامی، ارزش‌های جاوید و جهان‌گستر فراکالبدی و فرازمانی ویژه‌ای نهفته است. گرچه می‌توان از آن ارزش‌ها در شهرهای امروزین بهره جست ولی فراموشی خاطره‌های ازلی خودمان از یک سو و مبهوت بت‌های ذهنی ماندن دیگران از دیگر سو، موانع مضاعف دستیابی به این ارزش‌ها شمرده شده و نگرش‌های شکلی و کالبدی بیش از نگره‌های سرشتی و بن‌مایه‌ای بوده است (ر.ک: شایگان، 1402 و رضایی، 1392الف). این مراکز از اصل وحدت بخش جهان حکایت داشته و مکان‌هایی هستند که وجود و موجودات را به گردهم آورده و به یگانگی می‌کشانند. شهر تاریخی ایرانی-اسلامی نیز در افق تکامل تاریخی خود از یگانه شدن چهارگانه «امت»، «مذهب»، «حکومت» و «اصناف» شکل گرفته و در مرکز شهر به عنوان یکی از اجزای شالوده شهر به یگانگی می‌رسد (حبیبی، 1400 :66). این مکان/ ‌مراکز، در تعامل بین زمین و آسمان و در نسبت با چهار عنصر زمینی (آب، خاک، گیاه و هوا) و یک عنصر آسمانی (کیهانی)، شکل می‌یابند (حبیبی، 1377 :51). مرکز در این نگره، گردهم آورنده چیزها بر گِرد هستی است از این روست که وجود مدور شده و جهان در اطراف وجود مدور، گِرد شده است. این وجود مدور، قدرت هم پیوندی بین چیزها را دارد (باشلار، 1402: 284-285). مونتگمری5 با اشاره به مراکز قرون وسطایی و وجود عنصر مذهبی در آن‌ها، بیان می‌دارد که در این مراکز، نگاه انسان به آسمان کشیده شده و به بهشت ختم می‌شود. لذا برای رسیدن به آن، نیاز به مرارت و زحمت است (Montgomery, 2013: 25). تجربه «تهی از هر» که ادراکی معنایی از مکان است با مؤلفه‌های فرامکانی بیشتر می‏شود چنین مراکز نمادینی، هم جهانی از معنا را در خود حاضر ساخته و هم زندگی را در خود فراهم می‌آورد. این تجربه، امکان فرا رفتن انسان از خود را فراهم کرده و زندگی او را در ربط با زمینه‌های وجودی قرار می‌دهد وجهی که در مراکز نمادین تاریخی شهر اسلامی- ایرانی به شکل تام و تمامی، بروز و ظهور یافته است (Hosseini & Rezaei & Bandarabad, 2024: 2). اما در مقابل و در جهان‌بینی علمی و شهرسازی نوگرا، جهان از دایره­ی وسیع معقولات می­رهد و در محدوده­ی تنگ محسوسات، جای می­گیرد. بازتاب چنین جهان بینی­ای، نادیده گرفتن مبداء و مقصد وجودی عالم و آدم است. وجوهی که بن، بنیاد و پیوند را از این دو می‌گیرد و تعلق پذیری و معنا‌پذیری آنها را مخدوش می‌کند. در تفکر شهرسازی معاصر ایران و مداخلات شهری صورت گرفته در آن نیز، شاهد تنزل معنای فضا به وجه کمی و مادی آن هستیم. آنچه امروزه در شهرهایی با پشتوانه هویتی ویژه قدرت گرفته، روند تولید و بازتولید فضا مبتنی بر منطق صرف انباشت سرمایه و کالاسازی آن است (مدنی و همکاران، 1400: 19). اما در حوزه معماری و شهرسازی هستی شناسانه، مکان/ مراکز نمادین، نقش مهمی در حاضرسازی جهان و معنابخشی به زندگی دارند. این مراکز در یک نظام سلسله مراتبی در شهر قرار می‌گیرند. در این نظام مراتبی، مراکز نمادین به عنوان مقصد در ساختار شالوده‌ای شهر جای می‌گیرند. این مراکز، نقش پررنگی در ذهن شهروندان داشته و از طرفی به عنوان ظرفی عمل می‌کنند که مظروف آن، مردم و فعالیت‌های آنان هستند. وجهی که برای ظهور و بروز معنا در آنها به بهترین وجه، به پیوستگی کالبدی و عملکردی نیاز است (مهدی نژاد و شقاقی، 1399: 66). خوانش و فهم جهانِ این مراکز، وابسته به «تأویل» است. تاويل به معنای اعراض از ظاهر و بازگشت به حقيقت است. تأویل مانند تفسیر باطنی، درونی و رمزی است (کربن، 1372: 27). ملاصدرا (1981)، تأویل را معادل دریافت دانسته و آن را متناسب با مرتبه وجودی انسان‌ها تعریف کرده است. به زعم وی، اولین سطح دریافت که در نازلترین سطح خود بوده و جهان محسوسات را دربرمی‌گیرد، متعلق به «دریافت حسی» است. «دریافت وهمی» و «دریافت عقلی» در مراتب بعدی قرار گرفته و آخرین و بالاترین سطح آن بر «دریافت قلبی» استوار است. «پل ریکور6»، هرمنوتیک را مسئله کلی فهم دانست. به زعم وی، هیچ تأویل با‌ارزشی نیست که از شیوه‌های فهم قابل حصول در یک دوران تاریخی مانند اسطوره، تمثیل، استعاره، قیاس و غیره وام نگرفته باشد. این پیوند میان تأویل‌ها به معنای تفسیر متن و فهم به معنای عام و فراگیر شناخت نشانه‌ها در یکی از معناهای سنتی واژه هرمنوتیک روشن می‌شود (ریکور، 1402: 89). برای دست‌یابی به چنین فهم و دریافت‌هایی، ناگزیر می‌باید نگاهی ساختاری به هستی داشته و چیزها را در تعامل با هم و با ارجاع به ابعاد هستی‌شناسانه دنبال نمود. از نظر «گادامر7»، تجربه مکان‌های نمادین، تجربه زیبایی‌شناسی از حقیقت است (طاهری، 1397: 80). این تجربه، امکان فرارفتن انسان از خود را فراهم کرده و زندگی او را در ربط با زمینه‌های وجودی قرار می‌دهد. بر پایه این مقدمه بر موضوع، این پژوهش در پی پاسخگویی به این پرسش بنیادین است که در حوزه­ی معماری و شهرسازی معناگرا، با چه الگوی مفهومی می‌توان مراکز نمادین را تأویل کرده و معانی عمیق حاکم بر آنها را به فهم درآورد. بنابراین در پی آشکارسازی جهانِ مکان و فهم لایه‌های نهان در آن از طریق تأویل هستی‌شناسانه است. وجهی بر پایه چارچوب مفهومی‌ای امکان‌پذیر است که بر اساس آن بتوان مراکز نمادین تاریخی شهر را به مثابه یک مکان در حوزه­ی این رویکرد از تأویل در قالب روش و با صورت‌بندی منطقی، ارائه داد.

 

پیشینه پژوهش و مبانی نظری

در کنار آگاهی از مدل مکان که توسط «کانتر8» و «پانتر9» با سه مؤلفه کالبدی، اجتماعی و پنداشتی و توسط کرمونا در هشت مؤلفه شناسایی شده و توسط برخی دیگر در نه بعد بسط داده شده (ر.ک: رضایی، 1392ب؛ 1401؛ 1402) پیشینه و مبانی نظری این پژوهش متناسب با جهان‌بینی‌های حاکم بر آن دنبال شد. گرچه مدل‌های «فرامکانی» و «ناکالبدی» تاکنون مطرح شده ولی به ابعاد مدیریتی-اجرایی، مشارکتی و حضور شهروندان محدود مانده‌اند (ر.ک: رضایی، 1392الف و ب؛ 1401؛ 1402 و Rezaei, 2021) بنابراین ابعاد لامکانی و فرامکانی در این پژوهش به شکل نوینی دنبال می‌شود. در این رابطه، پژوهش حاضر سعی دارد هم‌پیوندی‌ای را بین جهان‌بینی‌های مختلف برقرار کند و هم حکمت شهرسازی و معماری معناگرای ایرانی–اسلامی را در گستره زمان، گسترش دهد وجهی که شمولیت بیشتری را متوجه آن کرده و نسبت به پژوهش‌های قبلی، قدمی رو به جلو برداشته است. مطالعات بررسی شده در این زمینه به شرح ذیل قابل دسته‌بندی است:

نخست؛ پژوهش‌هایی که بر پایه جهان‌بینی وحدت‌گرا با نگرشی هستی‌شناسانه به مقوله مرکز نگریسته و اصل و وصل تمامیت موجودات را به امری والا چون وجود در قالب مهم‌ترین مقوله فلسفی یعنی «کثرت در وحدت و وحدت در کثرت» مطرح می‌سازند. ملاصدرا نظریه «وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت» را بنیان گذاشت که به آن، نه مانند مشائیون که کثرت را اصالت داده و وحدت را رها کرده‌اند نگریست و نه مانند ابن‌عربی که کثرت را وهم دانسته و تماماً اصالت را به وجود داده، نگاه کرد، بلکه ترکیبی از این دو را بر پایه فلسفه شیخ اشراق و همچنین تجارب فلسفی-عرفانی خود پی‌ریزی کرد (بلخاری‌قهی، 1394: 258-259). هانری کربَن در این زمینه، واژه تأویل را با کلمه «تنزیل»، مورد بررسی قرار داده و بیان داشت که این دو واژه مکمل یکدیگرند. تنزیل مربوط به شریعت است و بر ظهور کلام الهی به وسیله فرشته وحی بر پیامبر و از عالم بالا اشارت دارد و تأویل برعکس آن و به معنای برگرداندن به اصل است و منظور از آن، بازگشت به معنی حقیقی و اصل کتاب است. آن کس که به تأویل می‌پردازد از ظاهر بیان، اعراض می‌کند تا به حقیقت آن بازگردد (کربن، 1372: 27). در حوزه معماری و شهرسازی، حبیبی، شهر اسلامی-ایرانی را در افق تکامل تاریخی خود از یگانه‌شدن چهارگانه «امت»، «مذهب»، «حکومت» و «اصناف» می‌داند که در مرکز شهر به عنوان یکی از اجزای شالوده شهر به یگانگی می‌رسند (حبیبی، 1400: 66). چنین وجهی به مرکز امکان می‌دهد که تجلی‌گاه حقیقت در واقعیت باشد و جهانی از معنا را در خود جای دهد. زهرا اهری (1393) نیز با رویکردی به همانندی مکان/ مرکز به مثابه متن و بر پایه اصول زبان‌شناسی به دنبال «کشف»، «فهم» و «خلق» معنا در شهرسازی مکتب اصفهان است. اردلان و بختیار در کتاب حس وحدت (1391)، بر پایه مکتب اصفهان و همچنین دیدگاه ابن عربی، بر این باورند که مفاهیم مثالی قابلیت جلوه در عناصر مادی را دارند. در این نگره، مکانی که واجدِ جهانی است، بر روی زمین مستقر می‌شود و جهتی رو به آسمان می‌گیرد و در چنین حالتی است که مکان/ مرکز، بعدی کیفی می‌یابد. در مقابل چنین نگره‌ای به موضوع، «ریچارد سنت10» (1400)، معتقد است، در جهان‌بینی علمی، جهان در محدوده محسوسات جای گرفته و از دایره معقولات می­رهد. بنابراین، زندگی از افق هستی شناسانه به زیر کشیده شده و در افق زیست شناسانه، موضع می‌گیرد. بازتاب این نگره، نادیده گرفتن ساختارهای وجودی و تاریخی است. امری که بن، بنیاد و پیوند را از عالم و آدم می­گیرد و تعلق‌مندی و معناپذیری آنها را مخدوش می‌کند. در حوزه معماری و شهرسازی، مکانی که در این نگره، بر پا می­شود، مبداء و مقصد را مبتنی بر ساختار وجودی، نفی کرده و گریز از ساختارهای محیطی و تاریخی را رقم می‌زند. در چنین حالتی، مسیر/ معبر نقش اصلی به خود می‌گیرد و بیش از پیش تقویت می‌شود.

دوم؛ پژوهش‌هایی است که در دسته «پدیدارشناسی هستی شناسانه» قرار می‌گیرد. این دیدگاه، در پی بحران‌های ناشی از جهان علم و جهان بینی ناشی از آن شکل گرفت. پدیدارشناسی اگر چه در دو شاخه فلسفی(2) به پیش رفته اما رویکردی مشابه به ارتباط و پیوند عمیق میان انسان و جهان دارد. هایدگر، هرمنوتیک را بر پایه وجودشناسی به کار برد. فنومولوژی تفسیری یا هرمنوتیک گونه‌ای از پدیدارشناسی است که توسط هایدگر پایه گذاری شد (shosha, 2012: 32). به زعم هایدگر، هرمنوتیک با تفسیر حقیقت وجود انسان ارتباط دارد. وی، حقیقت را در آشکارگی و حضور چیزها می‌داند (جمادی، 1400: 346). از این منظر، حقیقت به معنای واقعی، برداشتن حجاب از چیزهای پیداست (احمدی، 1399: 535). هایدگر، تأویل را همان فهم می‌داند که تابعی از پیش فهم بوده و بر پایه گام‌های پیش‌داشت، پیش‌نگرش و پیش‌برداشت حاصل می‌آید(3) (احمدی، 1400: 94-95). پي بردن به هستی ناب در پدیدارشناسی هستی‌شناسانه هایدگر، به عنوان مهم‌ترین هدف است (Ng, 2013: 76). در نگاه گادامر، هرمنوتیک، چگونگی به هم پیوستگی کل تجربه‌های انسانی در جهان را نمایان می‌کند بنابراین هر تجربه‌ای باید فهم شود (Henriksson, 2009: 2). اما در حوزه معماری و شهرسازی، شولتز بر پایه هستی‌شناسی هایدگر، به نقد معماری مدرنیستی پرداخت. او به دنبال سازمان‌‌دهی به مکان/ مرکز با نگاه ساختار وجودی و بر پایه عناصر وجودی «مبداء»، «مسیر» و «مقصد» و آشکارگی حقیقت بر پایه فهم بهتر از جهان مکان است (نوربرگ شولتز، 1391: 32). از نظر او مرکز، مکانی است که معنایی درآن به ظهور می‌رسد (نوربرگ شولتز، 1394: 540). «چینگ11» (1400)، به نقش مرکز در سازماندهی‌ها اشاره می‌کند. به زعم وی، سازماندهی یک مکان، بدون مرکز امکان‌پذیر نیست. «تادائو آندو12» نیز به دنبال انتقال ارزش‌هایی است که به معماری، معنا بخشیده و موجب جاری شدن زندگی در مکان می‌شود. وی در اثر خود با عنوان شعر فضا (1402)، به مفاهیم کلیت، زمینه و زمان پرداخته است. ریچارد سِنت (1990) مفاهیم کلیت، زمینه و زمان را در پژوهش‌های خود، عمده کرد. وی زمان را بر پایه «سنّت» و «مدرنیته» به کار گرفت. او زبانِ معماری و شهرسازی را در نسبت با «موضع‌شناسی» دید که بر بستر اجتماعی نهاده شده است. «یوهانی پالاسما13» (2015) با نگاهی پدیدارشناسانه به حوزه معماری و محیط پرداخته است. به زعم وی، پدیدارشناسی به دنبال آشکارگی گوهر چیزها بوده و از طریق نگرشی ناب به پدیده‌ها حاصل می‌آید.

img0 

تصویر1: شمای ارتباط زبانی رومن یاکوبسن (ماخذ: اقتباس از احمدي، 1399: 47).

 سوم؛ پژوهش‌هایی که معطوف به پارادایم ساختارگرایی شده و رویکردی زیست‌شناسانه به موضوع دارد. «ویلهلم دیلتای14» بر این باور بود که تأویل از تجربه‌ای زیسته بر می‌خیزد و در نهایت در زندگی جای می‌گیرد و ملاک خود را از آن می‌یابد. به زعم وی، رابطه میان تأویل و زندگی از اهمیت بالایی برخوردار بوده و او این رابطه را تاریخی می‌داند (دیلتای، 1402: 142-145). «رومن یاکوبسن15»، بزرگترین تاثیر را بر تکامل ساختارگرایی گذاشت. وی نشان داد که در مدار ارتباط‌های انسانی (زبانی یا غیرزبانی) ما با شش عامل فرستنده پیام، گیرنده پیام، پیام، زمینه‌ای که پیام در آن شکل گرفته یا فرستاده می‌شود، رمزگانی که زبان با آن بیان می‌شود و رسانه‌ای که در آن پیام فرستاده روبروئیم (احمدی، 1399: 46-47). تصویر1، این شمای ارتباطی را ارائه داده است. سامانه ساختارگرایی در پی سازماندهی مکان/ مرکز برپایه مفاهیم بنیادین «شالوده»، «استخوان‌بندی»، «مرکز»، «ساختار» و «الگو» است. نظریات «ادموند بیکن16» در چارچوب این سامانه بر چهار مفهوم «ساختار»، «فضا»، «تداوم‌زمانی» و «زمینه» استوار است (ر.ک: پاکزاد، 1397). «کنزو تانگه17» بر چهار مؤلفه «فرم»، «عملکرد»، «نماد» و «ساختار» تأکید داشته و شهرسازی و معماری ساختارگرایی را برآمده از آنها می‌داند. «کامیلوزیته18» (1394) در پی آن بوده که سازماندهی مکان‌های امروزین را بر پایه سازمان یابی مکان‌های تاریخی دنبال نماید یعنی ارزش‌های زیبایی شناختی مکان‌های دیروز را به امروز انتقال دهد. به زعم وی، محوطه‌ها و مراکز به هر میزانی که از محصوریت بیشتری برخوردار باشند، زیباترند. «آرنهایم19» (1988) به قدرت مرکز در سازماندهی بصری و معنابخشی به فضا اشاره می‌کند. وی مرکز را با مفهوم ساختار مرتبط دانسته و بر این باور است که مرکز میان پدیده‌ها تعادل ایجاد می‌کند و بر پایه این تعادل، همه­ چیز در حالت آرامش­ قرار می‌گیرد. در نگاه «کوین لینچ20» (1400) محلات به عنوان مبدا در نسبت با راه انتظام خویش را بازیافته و گره به عنوان مرکز در شهر قدیم محسوب می‌شود. «کریستوفر الکساندر21» را می‌توان برجسته‌ترین اندیشمند در زمینه پارادایم ساختارگرایی قلمداد نمود. الکساندر (2002) به دنبال زبان و دستور زبان الگویی است تا بتواند مکان/ مرکز با معنایی را خلق کرده و آن را به گونه‌ای سازماندهی کند تا رویداد زندگی در آن روی دهد. وی چهار مؤلفه «کلیت»، «مراتب»، «زمینه» و «ساختار» را در این رابطه عمده می‌کند. از نظر او، اگرکلیت فضا بر حسب نظام مراتبی از ذره‌ فضا (بنا) تا کل آن سازمان یابد، رویداد زندگی در آن روی داده و انسان و مکان در یک کلیت در هم تنیده از یکدیگر تأثیر و تأثر می‌پذیرند. الکساندر، در پی برقراری ارتباطی معنادار بین مقولات «جهان»، «مکان» و «زندگی» است (الکساندر، 1394: 200-201). بادآهنگ و همکاران (1401) نیز در پژوهشی که در محله سنگ سیاه شهر شیراز انجام دادند، کلیدی‌ترین مؤلفه‌های موثر بر کیفیت منظر در بافت‌های تاریخی شهرها را شامل وحدت فضایی، رنگ و مصالح، فضای پیاده‌روها، احساس امنیت و آرامش، مبلمان شهری و نورپردازی می‌دانند.

نکته حائز اهمیت در مطالعات بررسی شده آن است که هر دسته از نظریات و دیدگاه‌ها در عین داشتن قلمرو مجزا، واجد اشتراک بوده و در امتداد هم قرار می‌گیرند وجهی که نگره به موضوع را از بعد زیست‌شناسانه تا هستی‌شناسانه دربر می‌گیرد. تأکید بر مقولاتی چون «ساختار»، «وجود و موجودات (هستی)»، «مکان/ مرکز» در هر سه سامانه نشان از این اشتراکات داشته و پژوهش حاضر نیز با تکیه بر همین وجه و از طریق امتزاج جهان بینی‌های سه گانه از پیش گفته، به دنبال فهم مؤلفه‌های موثر بر تأویل (هرمنوتیک) مکان/ مراکز نمادین برآمده است.

 

روش پژوهش

img0 

تصویر2 : روش شناسی پژوهش

 

 پژوهش حاضر در دسته روش‌های كيفي و پدیدارشناسانه هرمنوتیک جای گرفته و تأکید اصلی‌اش بر فهم مبتنی بر تأویل و دریافت معانی است. پارادایم حاکم بر پژوهش، تفهمي بوده و از ترکیب سامانه‌های سه گانه وحدت‌گرا، پدیدارشناسی و ساختارگرایی تبعیت می‌کند. روش‌شناسی تأویلی‌ای که هم بر ساختارهای وجودی مورد تأکید فلاسفه اسلامی- ایرانی تأکید داشته و هم از چارچوب پدیدارشناسی هستی‌شناسانه در این زمینه پیروی می‌کند. امری که از نوآوری‌های پژوهش حاضر نیز محسوب می‌شود. این پژوهش از رویکردهای «تاریخی- تفسیری» و «استدلال منطقی» در قالب «مرور سيستماتيك» متون بهره برده است. تدابیر تحقیق را نیز متناسب با رویکردهای ذکر شده، می‌توان در قالب «خواندن» بیان نمود وجهی که در نهایت به «فهمیدن» منجر شده و روایی و پایاییِ یافته‌های پژوهش را افزایش می‌دهد. کتب، مقالات، اسناد متنی، تصویری و مطالعات بررسی شده در این پژوهش، در ابتدای امر بر پایه سامانه‌های سه گانه تحقیق و بعد از طریق یادداشت و فیش‌برداری با مراجعه به منابع کتابخانه‌ای و جستجوی درون شبکه‌ای (اینترنتی) انتخاب و دسته‌بندی شدند. پس از کدگذاری متون خوانش شده، از طریق تحلیل محتوا، در دو حوزه فلسفی و فضایی، مضامین و مقولات مستتر در متون استخراج و دسته‌بندی شدند. آراء فضایی با ارجاع به مقولات فلسفی -که نسبتی با تأویل و فهم پیدا می‌کنند- مورد بررسی قرارگرفتند تا راه را برای استخراج الگوی نهایی مورد نظر پژوهش که از ترکیب و امتزاج معنادار آنها حاصل آمده، هموار سازند. تصویر2 روش‌شناسی تأویلی این پژوهش را به طور خلاصه ارائه می‌دهد.

 

نتایج 

بر پایه روش تحقیق ارائه شده، تحلیل محتوای متون خوانش شده و از طریق ترکیب دیدگاه‌های مطرح شده در پیشینه و مبانی، می‌توان مقولات و مفاهیم کلیدی مرتبط با موضوع پژوهش را استخراج کرده و به شکل جدول 1 دسته‌بندی و ارائه نمود.

 

جدول 1: خلاصه نتایج خوانش متون مرتبط با موضوع پژوهش و استخراج مقولات و مفاهیم کلیدی از آنها

سامانه تحقیق

عنوان تحقیق

پژوهشگر/ سال

مقولات و مفاهیم کلیدی 

مرتبط با موضوع پژوهش

وحدت گرا

چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی

هانری کربن (1971)

ü       کشف المحجوب

ü       نجات پدیدارها

اسفار اربعه با نام کامل الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الاربعة

ملاصدرا (1981)

ü       ارجاع اصل و وصل تمامیت موجودات به وجود

ü       اصل فلسفی کثرت در وحدت و وحدت در کثرت

مقاله مکتب اصفهان در شهرسازی

سید محسن حبیبی

(1377 و 1400)

ü       ترجمه بیان وجود در موجود در مراکز نمادین

از شار تا شهر

ü       آشکارگی حقیقت در مکان/ مراکز نمادین

ü       یگانگی چهارگانه امت، مذهب، حکومت و اصناف در مکان/ مرکز

کتاب مکتب اصفهان در شهرسازی

زهرا اهری

(1387 و 1393)

ü       «کشف» معنا با ارجاع به زمان و زمینه­ی پدید آمدن مکان

ü       «خلق» معنا با ارجاع به موقعیت اجتماعی- فرهنگی محقق

ü       قابل خوانش بودن مکان/ مراکز نمادین به مثابه­ی متن

ژرف ساخت‌های طراحی شهر: مبانی شهرسازی مکتب اصفهان

ü       ایجاد بهشتی زمینی (عالم مثال)

کتاب حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی

نادر اردلان و لاله بختیار (1391)

ü       تأکید بر آراء فلسفی- عرفانی در تأویل مکان/ مرکز

ü       توجه به الگوهای ازلی

ü       تأکید بر نمادهای باطن گرا

ارزش‌هاي جاويد و جهان گستر شهرسازي اسلامي (بازنمودي از نگرش‌هاي فرا كالبدي و فرازماني شهر اسلامي)

محمود رضايي (1392)

ü       تأکید بر فراکالبدی، فرامکانی و فرازمانی بودن ارزش‌های شهرسازی اسلامی

خوانش پدیدارشناختی مرکز در شهر ایرانی؛ مورد پژوهی: مراکز شهری قدیم و جدید شهر اصفهان (رساله دکتری دانشگاه هنر)

محمدصابر باقریان و پروین پرتوی (1396)

ü       تأکید بر تمامیت/ کلیت، زمینه و زمان در فهم جهان مکان

ü       اشاره به تأمل، تعامل، تأثر و تحول در فهم جهان آدمیان

واکاوی تبلور نظریه اسفار اربعه در معماری میدان نقش جهان اصفهان

احمدعلی نامداریان، سمیه خانی و پریسا هاشم پور (1400)

ü       تأویل از طریق مبانی فلسفی-عرفان- شیعی

ü       تناظر اسفار اربعه با چهار عنصر اصلی میدان نقش جهان اصفهان

مراکز نمادین وحدت بخش در معماری و شهرسازی اسلامی- ایرانی

سيد مجتبي حسيني، محمود رضايي و عليرضا بندرآباد (1401)

ü       تأویل مراکز نمادین با ارجاع به مبدا و مقصدِ «جهان» و «موجودات»

ü       تأکید بر وحدت پذیری کثرت در مراکز نمادین

دريافت معانی محیطی در مراكز نمادین تاریخی شهر اصفهان

سيد مجتبي حسيني، محمود رضايي و عليرضا بندرآباد (1402)

ü       ارتباط‌پذیری و جمعیت‌‌پذیری متقابل بين انسان و مكان در مراكز نمادين تاريخي

پدیدارشناسی هستی‌شناسانه

هستی و زمان

مارتین هایدگر (1935)

 

ü       فهم و معنا بخشی به موجودات با ارجاع به هستی ناب

رساله سرچشمه اثر هنری

ü       ارجاع حقیقت به آشکارگی وجود

حقیقت و روش

هانس گئورگ گادامر (1960)

ü       تأکید بر مقوله فهم

هایدگر و تاریخ هستی

بابک احمدی (1391)

ü       اشاره به هستی با ارجاع به یگانگی چهار جهان (زمین و آسمان و زمینیان و آسمانیان)

زیبایی‌شناسی در هرمنوتیک گادامر

رضا طاهری (1397)

ü       به هم پیوستگی کل تجربه‌های انسانی در جهان از طریق هرمنوتیک

ü       تجربه زیبایی شناختی از حقیقت در مکان/ مراکز نمادین

وجود، فضا و معماری (ترجمه ویدا نوروز برازجانی)

معماری:‌ حضور، زبان و مکان (ترجمة علیرضا سید احمدیان).

معنا درمعماری غرب (ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی)

مفهوم سکونت، به سوی معماری تمثیلی (ترجمه محمود امیریار احمدی)

روح مکان، به سوی پدیدارشناسی معماری (ترجمة محمدرضا شیرازی)

کریستیان نوربرگ شولتز (1391 و 1394 و 1399)

ü       سازمان‌‌دهی مکان با نگاه ساختار وجودی و بر پایه عناصر وجودی «مبداء"، «مسیر» و «مقصد»

ü       آشکارگی حقیقت بر پایه فهم بهتر از جهان مکان

ü       فهم معنای مرکز با ارجاع به مقوله فلسفی «در-جهان-بودن» هایدگر

ü       اشاره به «زبان معماری و شهرسازی به واسطه شخصیت و روح مکان»، «ترکیب عناصر مصنوع و محیط طبیعی» و «سبک و بیان عناصر معماری»

شعر فضا

تادائو آندو (1402)

ü       تأکید بر کلیت، زمینه و زمان در فهم مکان

ü       اشاره به موضع‌شناسی، کارکرد‌شناسی و گونه‌شناسی در خلق مکان

The conscience of the eye; The Design and Social Life of Cities

 

Richard Sennet (1990)

ü       توجه به کلیت، زمینه و زمان در فهم مکان

ü       توجه توامان به سنّت و مدرنیته

ü       تأکید بر موضع‌شناسی در خلق مکان/ مراکز

Life Takes Place; Phenomenology, Lifeworld and Place Making

David Seamon (2018)

ü       اشاره به نقش مکان/ مرکز در گردهم آوردن چیزها، انسان‌ها، تجربیات، معانی و رویدادها

ساختارگرایی

حقیقت و زیبایی

بابک احمدی (1399)

ü       توجه به شمای ارتباطی با ارجاع به موارد فرستنده، گیرنده، پیام، زمینه، رمزگان، رسانه در انتقال پیام/ معنا

معماری و راز جاودانگی (ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی)

سرشت نظم (ترجمه رضا سیروس صبری)

کریستوفر الکساندر (1394 و 1399)

ü       توجه و تأکید بر مراتب فضا، ساختار و مرکز در شکل‌دهی به مکان/ مرکز

ü       تأکید بر انتظام‌بخشی و حیات‌بخشی در سازماندهی مکان/ مرکز

ü       الگوسازی نظم هستی با ارجاع به سرشت نظم

راهنمای طراحی فضاهای شهری

جهانشاه پاکزاد (1397)

ü       تأکید بر مفاهیم ساختار، فضا، تداوم زمانی و زمینه در فهم و خلق مکان/ مرکز

استخوان‌بندی شهر تهران

ملیحه حمیدی و رضا سيروس صبري (1376)

ü       اشاره به مقولات فرم، عملکرد، نماد و ساختار در شکل‌دهی به فضا و مکان

ساخت شهر بر اساس مبانی هنری (ترجمه فریدون قریب)

کامیلو زیته (1394)

ü       تأکید بر حفظ و انتقال ارزش‌های زیبایی‌شناختی مکان‌های تاریخی به امروز

ü       توجه به اصل محصوریت

ü       توجه به اصل تناسبات

سیمای شهر (ترجمه منوچهر مزینی)

کوین لینچ (1400)

ü       تأکید بر ساختار و کلیت به عنوان عوامل موثر در شکل‌دهی به مکان/ مرکز

ü       توجه به کشف جهان آدمیان

THE POWER OF THE CENTER, A study of composition in the visual arts

Rudolf Julius Arenheim (1988)

ü       قدرت مرکز در سازماندهی بصری و معنابخشی به فضا

ü       ارتباط مفهوم ساختار با مرکز

ü       ایجاد تعادل میان پدیده‌ها توسط مرکز

 

یافته‌ها

نکته حائز اهمیت در مطالعات خوانش شده و مبانی نظری بررسی شده، آن است که هر دسته از نظریات و دیدگاه‌ها در عین داشتن قلمرو مجزا، واجد اشتراک بوده و در امتداد هم قرار می‌گیرند. تأکید بر مقولاتی چون «نماد»، «زمینه»، «کلیت»، «ساختار»، «وجود و موجودات (هستی)»، «مکان/ مرکز»، نشان از این اشتراکات داشته و پژوهش حاضر نیز با تکیه بر همین اشتراکات و امتزاج جهان بینی‌های سه‌گانه از پیش گفته، به دنبال فهم مؤلفه‌‎های موثر بر فهم مکان/ مراکز نمادین تاریخی برآمد. در همین راستا، یافته‌های حاصل از این پژوهش در حوزه مفاهیم و مبانی نظری و در مقایسه‌ای با پژوهش‌های قبلی، به این جمع بندی رسید که تأویل و فهم مراكز نمادین تاریخی، نوشونده و بیشمار هستند و معانی آنها در گستره زمان، گسترش می‌یابد. امري كه نقش و جايگاه انسان و مكان/ مرکز را در ساختار وجودي و در کشاکش بین زمین و آسمان بيانگري مي‌كند. پژوهش انجام شده حاضر بر پايه زبان الگويي با منش كالبدي- فضايي و متکی بر ساختاري وجودی به پيش رفت. چنین ساختار وجودي مي‌تواند هر کلیتی از مکان/ مرکز را متصور سازد. بر پایه نتايج بدست آمده، مؤلفه‌های بنیادین در تأویل مکان/ مراکز نمادین تاریخی را می‌توان به شرح جدول 2 دسته‌بندی و ارائه نمود.

جدول 2: استخراج مؤلفه‌های بنیادین تأویل

سامانه

نگرش

مفاهیم بنیادین

 مؤلفه تأویل

وحدت‌گرا

هستی‌شناسانه

1.       وجود و موجودات

2.       تمامیت

3.       ساختار وجودی

4.       مراتب وجودی

5.       مرکز

6.       نماد

1.       ساختار و مراتب وجودی (انفسی)

2.       زمان و زمینه

3.       اثر (طرح)

پدیدارشناسی

هستی‌شناسانه/ زیست شناسانه

1.       هستی و هستنده

2.       کلیت

3.       مراتب

4.       مرکز

5.       نشانه و نماد

1.       زمان و زمینه

2.       اثر (طرح)

3.       طراح (پدیدآورنده اثر)

4.       مخاطب

ساختارگرایی

زیست‌شناسانه

1.       موجودات

2.       کلیت

3.       ساختار

4.       سلسله مراتب

5.       مرکز

6.       نشانه و نماد

1.       ساختار و مراتب آفاقی

2.       زمان و زمینه

3.       طراح (پدیدآورنده اثر)

4.       مخاطب

 

پژوهش انجام شده، سعی بر آن دارد تا با بهره‌گیری از رویکرد تأویلی، فهم شهر ایرانی- اسلامی و مراکز نمادین تاریخی برآمده از آن را مورد خوانشی هستی‌شناسانه و فلسفی در جهت کشف و فهم ارزش‌های مستتر و مستقر در آن قرار دهد. چنین موردی، ضمن کاربردی کردن نتایج، فهمی عمیق و حقیقی را رقم زده و زمینه را برای فرارفتن انسان از ادراک حسی و دریافت معنایی برای وی فراهم می‎سازد.

 

بحث

انتقال ارزش‌های حاکم بر مجموعه‌های تاریخی نمادین شهر اسلامی-ایرانی و نیز ارتباط معنادار اجزاء و عناصر تشکیل‌دهنده این مجموعه‌ها، زمینه و بستر چنین پژوهشی را برای درک معانی حاکم بر مکان/ مراکز تاریخی نمادین فراهم کرد. ارجاع مکان/ مرکز به زمان پدید آمدنش و زمینه‌های حاکم بر آنها (اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ...)، می‌تواند به کشف معانی شهر و مجموعه مرکزی آن مددرسانی نماید و تمرکز بر مجموعه‌های مرکزی آنها نیز به نوبه خود می‌تواند به خلق معنا بیانجامد. خلقی که از ساختار مکان و پیکره‌بندی عناصر عملکردی این مراکز از یک سو و خوانش جهانِ آدمیان زیسته در آنها از دیگر سو، حاصل می‌آید. با استفاده از مفاهیم و مقولات به دست آمده و از طریق ترکیب آنها با دیدگاه‌های نظری مطرح شده در این زمینه، می‌توان یافته‌های پژوهش را به شکل زیر دسته‌بندی نمود تا از این طریق، روش یا راه، الگوی نهایی تأویل مراکز نمادین تاریخی در نگره معماری و شهرسازی معناگرا حاصل آید:

img0 

تصویر 3: الگوی تأویل مراکز نمادین با رویکرد ساختاری و مراتبی

 نخست؛ دیدگاهی که درحوزه تأویل، رویکردی ساختاری داشته و فهم مکان/ مرکز را وابسته به ساختارهای افقی و وجودی و همچنین مراتب عالم هستی (ناسوت تا لاهوت) می‌داند. آراء جهان‌بینی وحدت‌گرا در این زمینه ارزیابی می‌شود. در این نگره، تأویل هم آشکار کردن معانی پنهان و هم برگرداندن هر چیز به اصل و منشا آن تعریف می‌شود. علاوه بر این، تأویل را می‌توان به معناى تعبیر و تفسیر براى دستیابى به «معنا» نیز دانست وجهی که ملاصدرا نیز بدان اشاره کرده و بر پایه مراتب عوالم وجودی، معنای حقیقی همه چیز را به وجود و عالم حق ارجاع داده و با بیان این که هر چه در عالم صورت وجود دارد، نمونه و مثال آن در عالم معنا نیز وجود دارد و هرچه در عالم معناست، مثال و نمونه آن در عالم حق وجود دارد، به این اصل اشاره داشته است. تصویر 3 الگوی مفهومی تأویل را با رویکرد ساختاری و مراتبی به تصویر می‌کشد. 

img0 

تصویر4: الگوی تأویل مراکز نمادین با رویکرد به زمینه و زمان

دوم؛ دیدگاهی که رویکردی تاریخی داشته و فهم حقیقت هر اثر را با ارجاع آن به «زمان و زمینه» می‌داند. در این دیدگاه شرایط اجتماعی– فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و ... دوران تکوین اثر، برجسته شده و بازخوانی آن می‌تواند ضرورت وجودی اثر و نظام معانی آن را برای ما قابل فهم سازد. فهم هرمنوتیکی در این نگره، نتیجه گفتگوی اصیل میان حال و گذشته است و هنگامی رخ می‌دهد که میان حال و گذشته «ادغام افق‌ها» وجود داشته باشد. تصویر4 الگوی مفهومی تأویل را با رویکرد تاریخی نشان می‌دهد.

 

img0 

تصویر5 : الگوی تأویل مراکز نمادین با رویکرد به طرح (اثر)

 سوم؛ نگرشی است که به خودِ «مکان/ مرکز (اثر/ طرح)» فارغ از زمینه، زمان و طراح، بهایی خاص قائل است. در این دیدگاه، مناسبات بین عناصر مهم‌تر از تک تک عناصر بوده و با درک مناسبات بین آنها و نظام نشانه‌شناسانه حاکم بر آن می‌توان نظم معنایی حاکم بر اثر را دریافت و به حقیقت موجود در آن راه یافت. در این نگره، اثر، واجد جهانی بوده که می‌باید به فهم درآید. این مورد به ویژه در مراکز نمادین تاریخی جایگاه ویژه‌ای می‌یابد. از منظر متفکران این گروه، ارزش اثر (طرح) در درون خود مستتر و مستقر است. تصویر 5 الگوی مفهومی تأویل را با رویکرد به طرح ارائه می‌دهد.

img0 

تصویر6 : الگوی تأویل مراکز نمادین با رویکرد به طراح

 چهارم؛‌ دیدگاهی است که اصالت را به «طراح (پدید آورنده اثر)» داده و بر معنای مورد نظر او اصرار دارد. در این رویکرد، شخصیت و نیت طراح عمده شده و کشف حقیقت مستقر و مستتردر اثر، در گرو فهم ما از ویژگی‌های پدید آورنده اثر، ‌تعریف می‌شود. عمده طراحان مراکز نمادین تاریخی به ویژه در شهرهای اسلامی- ایرانی، همواره در پی آشکارگی حقیقت بوده و سعی داشتند تا در بی‌نشانی، حدیث حق بگویند و نه حدیث نفس لذا نام و نشانی از آنها در این گونه آثار دیده نمی‌شود. تصویر6 الگوی مفهومی تأویل را با رویکرد به طراح بیان می‌دارد.

img0 

تصویر7 : الگوی تأویل مراکز نمادین با رویکرد به مخاطب

 پنجم؛ نگرشی که «مخاطب» را مورد توجه قرار داده و فهم مکان/ مرکز را با ارجاع به وی معنا می‌کند. از منظر اندیشمندان این دیدگاه، اصالت با مخاطب بوده و برداشت وی از اثر فارغ از عوامل دیگر مورد توجه است. جایگاه وجودی هر انسان در این نگره، از اهمیت به سزایی برخوردار بوده و فهم جهان اثر، ارتباطی همبسته با آن دارد. این جایگاه وجودی از بعد زیست‌شناسانه تا هستی‌شناسانه را دربر گرفته و آدمی به فراخور موقعیتش، امکان فهم اثر را می‌یابد. تصویر7 الگوی مفهومی تأویل را با رویکرد به مخاطب نشان می‌دهد.

بر پایه آنچه که گذشت و با روی هم نهی نمودارهای فوق، منتجه مطالعات پژوهش حاضر را می‌توان در قالب الگوی مفهومی تأویل مکان/ مراکز نمادین و به شکل تصویر8 ارائه نمود.

تصویر8 : الگوی تأویل مراکز نمادین از برهم نهی همه لایه‌ها

 

img0 

بر پایه بحث انجام شده و یافته‌های بدست آمده از پژوهش، مراکز نمادین هم نسبتی با وجود پیدا می‌کنند و هم با موجودات. وجهي که در این مراکز گردهم آمده و به یگانگی می‌رسند. این یگانگی، حیات و هویت را به معنای حقیقی در فضای مرکزی متجلی کرده و تعین می‌بخشد. نکته حائز اهمیت در این الگو، بهره‌گیری از تمامی ابزارهای شناخت در اشکال حسی، وهمی، عقلی و قلبی است. امری که دامنه پژوهش را از سطح زیست‌شناسانه تا هستی‌شناسانه دربرگرفته و دیدگاه‌های مختلف در این زمینه را در امتداد هم قرار می‌دهد. چنین امری، گامی رو به جلو را در نسبت با مطالعات پیشین بیان می‌دارد. علاوه بر این، در اثر تعامل ناظر با فضا، می‌توان الگوی تأویل مکان (اثر) را با میزان «کنشگری مخاطب» در فضا از یک سو و عاملیت طراح مکان از دیگرسو در پیوند دانست. این کنش ناظر در فضا می‌تواند ناچیز بوده و در حالت صرف «بودن» یا حضور در فضا نمایان شود. یا برعکس می‌تواند کنشی در اوج تعامل با فضا و حالت «شدن» یا مشارکت با آن شکل گیرد. «عاملیت طراح» نیز می‌تواند مستقیم به شکل فیگوراتیو یا شمایلی اعمال شده باشد. یا می‌تواند «نمادین» محمول معنا باشد. وقتی موقعیت کنشگری ناظر بیشتر در حالت شدنی و عاملیت در حالت نمادین باشد، ادراک مکان به موقعیت وحدت ناظر با فضا نزدیک می‌شود (جدول 3).

جدول 3: بدیلی از معرفت و روش‌شناسی ادراک پدیدارشناسانه مکان

 

پدیده- مخاطب

موقعیت پدیده 

(طرح مکان)

موقعیت مخاطب

کنشگری:

بودنی

شدنی

:ناظر

عاملیت:

شمایلی

نمادین

:طراح

 

نتيجه‌گيري

الگوی تأویل هر مکان (اثر) با میزان «کنشگری مخاطب» یا ناظر در فضا در طیفی از حالت «بودنی» تا «شدنی» او در مکان و همچنین «عاملیت طراح» در «شمایلی» دیدن طرح یا اثر خود تا «نمادین» فرض کردن و دادن معناهای انتزاعی به اثرش قابل خوانش است. وقتی این دو موقعیت کنشگری و عاملیت به حالت‌های شدنی و نمادین نزدیک‌تر شوند، ادراک مکان به موقعیت «تهی از هر» (وحدت گرا) نزدیک می‌شود. در این میان، امکان فهم فرامکانی با ارجاع به مؤلفه‌های ادراک معنایی بیشتر می‏شود.

امروزه بازگشت به بنیادها و امور اصیل، مهم‌ترین حکمت در معماری و شهرسازی معناگرا محسوب می‌شود. این امر ماهیتی هستی‌شناسانه داشته و این پژوهش نيز در پي گسترش اين حكمت و معنا در حوزه شهرسازی و در گستره زمان بوده است. وجهی که از امتزاج جهان‌بینی‌های «عقلی (فلسفی)»، «نقلی-عرفانی» و «علمی» نشأت گرفته و پژوهش حاضر را در موقعیتی متمایز از پژوهش‌های گذشته قرار داده و فهمِ جهانِ مكان/ مركز را به شكلي تعمقی و تأملی، ممکن مي‌سازد. وجهي که در رویکردهای صرف علمي، دستیابی به اين لایه‌های عمیق، امكان پذير نيست. مواردی که از نوآوري‌هاي پژوهش حاضر محسوب شده و دستیابی به معنا را با رویکرد تأویلی و از طریق در امتداد هم قرار دادن پیش‌فهم و فهم میسر می‌سازد. پیش فهم از طریق خوانش‌های مرتبط با موضوع و بر پایه ساختار وجودی محقق به دست آمده و فهم از یگانه شدن خواندن و اندیشیدن حاصل می‌شود. انعطاف‌پذیری، کاربردی بودن نتایج، توجه به فرهنگ، سبک و شیوه زندگی و کاهش شکاف میان پژوهش‌های اجتماعی و زندگی روزمره از مزایای روش پدیدارشناسی هرمنوتیک در پژوهش‌های کیفی است لذا آن را به یکی از کاربردی‌ترین روش‌ها برای فهم عمیق پدیده‌ها تبدیل کرده است.

روش‌شناسی تأویلی این پژوهش نیز در چارچوب پارادایم تفهمی قرار گرفته و معنای مرکز را برآمده از ارتباطی ساختاری و ترکیبی همبسته و پیوسته بین چیزها می‌داند. امری که در مراکز نمادین تاریخی به خوبی به یگانگی می‌رسند و این در حالی است که مکان/ مراکز معاصر غیر نمادین -که صرفاً بر پایه جهان‌بینی علمی و در گریز از ساختارهای وجودی، محیطی و تاریخی شکل گرفته‌اند- فاقد جهانی از معنا بوده و آدمی را درگیر ابعاد وجودی و سیر در عوالم هستی نمی‌کنند. چنین امری امکان رویداد زندگی را به معنای حقیقی از مکان/ مرکز سلب می‌کند. تأویل هستی‌شناسانه مکان/ مراکز نمادین تاریخی مبتنی بر فهم و کشف معنا بوده لذا از قطعیت رها شده و بر نسبی‌نگری تکیه می‌زند و آن را از پارادایم اثبات‌گرا مبتنی بر تبیین، مجزا كرده و در سه سامانه وحدت‌گرا، پديدارشناسي و ساختارگرايي قرار مي‌دهد. دراین نگره، وجود، مرکز عالم هستی است و برای آشکارگی­اش نیازمند مکان است و مکان هم در جهت گردهم آمدن موجودات نیازمند وجود. در چنین حالتی، مرکز نمادین متجلی شده و ارتباط ساختاری را بین همه چیز برقرار می‌کند. تأويل جهانِ اين نوع مراكز نمادين با ارجاع به عوامل «زمینه و زمان»، «طراح (پدیدآورنده اثر)»، «ساختار و مراتب»، «مخاطب» و «طرح (اثر)» امکان‌پذیر مي‌باشد. مراکز نمادینی که برآمده از هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و روش‌شناسی اسلامی-ایرانی است، وجوه فرامکانی و معنایی خود را تا جهانی فراتر از ماده می‌گستراند و با عاملیتی فراشمایلی در طراحی -یعنی تأکید بر مفهوم و معنا با گریز از شمایل- والاترین امکان تجربه وحدت را با پیام «تهی از هرشمایل» درنتیجه قابلیت کنش یکی شدن فرد با کل را فراهم می‌سازد. کل در این هستی‌شناسی، عاملیتی فراشمایلی دارد و از کالبد فراتر رفته، دولت، اصناف، امت و مذهب را به شمولیت و یگانگی می‏کشاند.

 

پی‌نوشت

. دسته‌بندی جهان‌بینی‌ها از منظر اندیشمندان، بر انواع مختلفی استوار است. دسته‌بندی «نقل، عقل و علم» برگرفته از کتاب حیات معقول علامه محمدتقی جعفری بوده که در آن، منظور از نقل، دینی-عرفانی بوده و عقل، بر فلسفی اشاره دارد. دسته‌بندی «مذهبی، فلسفی و علمی» نیز از منظر استاد مطهری مطرح شده است (برای مطالعه بیشتر رجوع شود به کتاب جهان‌بینی توحیدی نوشته مرتضی مطهری، انتشارات صدرا). در این رابطه، سه گانه حكمت متعاليه يا فلسفه اسلامي بر دسته‌بندی تعقلي-شهودي- ديني (وحي) تکیه دارد.

2. پارادایم پدیدارشناسی در حوزه فلسفه با دیدگاه‌های ادموند هوسرل آغاز شد و توسط شاگردش، مارتین هایدگر بسط یافت. هوسرل ابزاری بود در پایه‌گذاری یک سنت موازی فکری با تأویل‌گرایی که پدیدارشناسی خوانده می‌شود. وی خود را متعهد به توسعه چیزی می‌داند که ما آن را تفهم ناب گفته و از مسئله‌گرایی تاریخی و اجتماعی به دور است. هوسرل بر پدیدارشناسی معرفت‌شناسانه تأکید داشت و هایدگر بر پدیدارشناسی هستی‌شناسانه. (برای مطالعه بیشتر رجوع شود به کتاب روش در روش؛ درباره ساخت معرفت در علوم انسانی نوشته احمد محمدپور نشر لوگوس).

3. پیش داشت؛ فهم کلی ماست از زمینۀ آنچه مورد شناخت و تأویل است. این مرحله برای تأویل لازم و ضروری است، اما کافی نیست. به عبارت دیگر این مرحله به ما فهم کلی می‌بخشد. پیش- نگرش (vorsicht)؛ نشان می‌دهد که ما چگونه باید با موضوع یا مسئله مورد تأویل روبرو شویم. چشم اندازهایی برای ما فراهم می‌آورد و یا بهتر است بگوییم که امکان‌هایی فراهم می‌آورد تا ما بتوانیم تأویل کنیم. پیش– برداشت (vorgriff)؛ انتظارهایی از تأویل که پیشاپیش شکل گرفته‌اند. به عبارت دیگر، پیش– برداشت راه و روش تأویل را مطرح می‌کند. (برای مطالعه بیشتر رجوع شود به کتاب ساختار و هرمنوتیک نوشته بابک احمدی نشر گام نو).

 


منابع

آندو، تادائو (1402) شعر فضا، ترجمه­ محمدرضا شیرازی، چاپ پنجم، تهران، فکر نو.

احمدی، بابک (1391) هایدگر و تاریخ هستی، تهران، مرکز.

----------- (1399) حقیقت و زیبایی، چاپ سی و هشتم، تهران، مرکز.

----------- (1400) ساختار و هرمنوتیک، چاپ هفتم، تهران، گام نو.

اردلان، نادر و لاله بختیار (1391) حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی، ترجمه حمید شاهرخ، چاپ دوم، تهران، خاک.

الکساندر،کريستوفر (1394) سرشت نظم، ترجمه رضا سیروس صبری، تهران، پرهام نقش.

--------------- (1400) معماری و راز جاودانگی، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، چاپ ششم، تهران، روزنه.

اهری، زهرا (1387) ژرف ساخت‌های طراحی شهر: مبانی شهرسازی مکتب اصفهان، مجموعه مقالات معماری و شهرسازی گردهمایی مکتب اصفهان، تهران، فرهنگستان هنر.

-------- (1393) مکتب اصفهان در شهرسازی، تهران، فرهنگستان هنر.

بادآهنگ، ابوالفضل و حسین کلانتری خلیل آباد و کرامت الله زیاری (1401) «شناسایی و تبیین پیشران‌های کلیدی موثر بر کیفیت منظر در بافت‌های تاریخی شهرها (مطالعه موردی: محله سنگ سیاه شهر شیراز)»، نشریه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، دوره 13، شماره 50، صص 37- 50.

باشلار، گاستون (1402) بوطیقای فضا، ترجمه مریم کمالی و محمدشیربچه، چاپ پنجم، تهران، روشنگران و مطالعات زنان.

بلخاری قهی، حسن (1394) مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی؛ دفتر اول، وحدت وجود و وحدت شهود، چاپ سوم، تهران، سوره مهر.

پاکزاد، جهانشاه (1397) راهنمای طراحی فضاهای شهری، چاپ نهم، تهران، شهیدی. 

پرتوی، پروين و محمدصابر باقریان (1396) خوانش پدیدارشناختی مرکز در شهر ایرانی؛ مورد پژوهی: مراکز شهری قدیم و جدید شهر اصفهان (رساله دکتری دانشگاه هنر)، تهران، دانشگاه هنر تهران.

جمادی، سیاوش (1400) زمینه و زمانة‌ پدیدار شناسی، چاپ هفتم، تهران، ققنوس.

چینگ، فرانک (1400) معماری: فرم، فضا و نظم، ترجمه زهره قراگوزلو، چاپ بیست و پنجم، تهران، دانشگاه تهران.

حبیبی، سيدمحسن (1377) مکتب اصفهان در شهرسازی، تهران، هنرهای زیبا، دوره 3، صص 53-48.

---------------- (1400) از شار تا شهر. چاپ نوزدهم، تهران، دانشگاه تهران.

حسيني، سید مجتبی و محمود رضايي و علیرضا بندرآباد (1401) »مراکز نمادین وحدت بخش در معماری و شهرسازی اسلامی- ایرانی«، دومين همايش ملي حكمت معماري و شهرسازي اسلامي،کرج، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.

---------------------------------------------- (1402) »دريافت معانی محیطی در مراكز نمادین تاریخی شهر اصفهان«، پنجمین کنفرانس بین المللی و ششمین کنفرانس ملی عمران، معماری، هنر و طراحی شهری، تبریز، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.

حمیدی، ملیحه و رضا سیروس صبری (1376) استخوان بندی شهر تهران، تهران، سازمان مشاور فنی شهر تهران.

دیلتای، ویلهلم (1402) به فهم درآوردن جهان انسانی، ترجمه منوچهر صانعی دره بیدی، چاپ سوم، تهران، ققنوس.

رضایی، محمود (1392 الف) «ارزش‌های جاوید و جهان گستر شهرسازی اسلامی(بازنمودی از نگرش‌های فراکالبدی و فرازمانی شهر اسلامی)»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 45(3)، صص 190-169.

----------- (1392ب) «سنجه‌های پیاده پذیری (نقش پیاده راه سازی در بهبود حس مکان)»، هنرهای زیبا، 18 (4)، 24- 15.

----------- (1401) »مكان‌سازي شهري با افزايش پياده پذيري»، دانش شهرسازي، 6(3)، 121-139.

doi:https://dx.doi.org/10.22124/upk.2023.21599.1722

----------- (1402) آنالوطیقای طراحی: بازنگری انگاره‌ها و پنداره‌ها در فرآیند طراحی فرم و فضای معاصر، ویراست دوم، تهران، اول و آخر.

ریکور، پل (1402) زندگی در دنیای متن، ترجمه بابک احمدی، چاپ بیست و یکم، تهران، مرکز.

زیته، کاميلو (1394) ساخت شهر بر اساس مبانی هنری، ترجمه فریدون قریب، چاپ سوم، تهران، دانشگاه تهران.

سنت، ریچارد (1400) ساختن و سکونت، ترجمه مهدی نصراله زاده، تهران، همشهری.

شایگان، داریوش (1402) بت‌های ذهنی و خاطره ازلی، تهران، فرزان روز.

شقاقی، شهریار و سمانه مهدی نژاد (1399) «احیاء هویت بافت تاریخی شهر با تأکید بر ساماندهی نظام کالبدی و بصری (مطالعه موردی: میدان تاریخی ویجویه تبریز)»، نشریه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، دوره 11، شماره 41، صص 69- 81.

شیرازی، صدرالمتاهلین (1981) الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة.

طاهری، رضا (1397) زیبایی‌شناسی در هرمنوتیک گادامر، چاپ دوم، تهران، نگاه معاصر.

کربن، هانري (1372) مبانی هنر معنوی، ترجمه رضا داوری، تهران، دفتر مطالعات دینی هنر.

---------- (1393) چشم اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی، ترجمه انشاالله رحمتی، تهران، سوفیا.

لینچ، کوين (1400) سیمای شهر، ترجمه منوچهر مزینی، چاپ سیزدهم، تهران، دانشگاه تهران.

مدنی، فرزانه و مجتبی رفیعیان و افسون مهدوی و فاطمه محمدنیای قرایی (1400) «تدوین مدل نظری تولید فضای شهری معنویت مبنا در شهر ایرانی – اسلامی با استفاده از روش داده مبنا (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهر مشهد)»، نشریه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، دوره 12، شماره 46، صص 17- 37.

نامداریان، احمدعلی و سمیه خانی و پریسا هاشم پور (1400) «واکاوی تبلور نظریه اسفار اربعه در معماری میدان نقش جهان اصفهان»، خردنامه صدرا، 25 (104)، 107-122.

نوربرگ شولتز، کريستيان (1391) معماری: حضور، زبان و مکان، ترجمه علیرضا سیداحمدیان، چاپ سوم، تهران، نیلوفر.

-------------------- (1394) معنا در معماری غرب، ترجمه مهرداد قیومی بیدهندی، چاپ پنجم، تهران، فرهنگستان هنر.

-------------------- (1394) روح مکان، به سوی پدیدارشناسی معماری، ترجمة محمدرضا شیرازی، چاپ پنجم، تهران، رخ داد نو.

-------------------- (1399) مفهوم سکونت، به سوی معماری تمثیلی، ترجمه محمود امیریار احمدی، چاپ دهم، تهران، آگاه.

هایدگر، مارتين و همکاران (1391) هرمنوتیک مدرن، ترجمه­ بابک احمدی و همکاران، چاپ نهم، تهران، مرکز.

 

Alexander, Christopher (2002) The Nature Of Order, Berkley California, Published By The Center For Environmental Structure.

Arenheim, Rudolf Julius (1988) The Power Of The Center, A Study Of Composition In The Visual Arts, England, London, University Of California Press.

Henriksson, Carina (2009) Curriculum In Abundance–A Phenomenological Reading, Journals Of American Association For Advancement Of Curriculum Studies,5:2.

Hosseini, Seyedmojtaba & Mahmud Rezaei & Alireza Bandarabad (2024) Phenomenological Reading Of Continuous Creation Historical Symbolic Centers Of Isfahan City, Int. J. Urban Manage Energy Sustainability, 5(4): 1-14.

Montgomary, Charles (2013) Happy City, Doubleday, Farrar, Straus and Giroux.

Ng, Veronica (2013) Toward A Holistic Understanding of Sense of Place: A Phenomenological Reading of Chew Jetty, Penang, International Journal of Humanities and Social Science,3:76.

Pallasmaa, Juhani Uolevi (2015) Body, Mind, and Imagination: The Mental Essence of Architecture, in Mind in Architecture, Neuroscience, Embodiment, and the Future of Design, Massachusetts, The MIT Press, Pp. 51-74.

Rezaei, M (2021) Reviewing Design Process Theories: Discources in Architecture, Urban Design and Planning Theories. Cham, Springer. doi:10.1007/978-3-030-61916-9

Seamon, David (2018) Life Takes Place; Phenomenology, Lifeworld and Place Making, Routledge.

Sennet, Richard (1990) The conscience of the eye; The Design and Social Life of Cities , W. W. Norton & Company.

Shosha, Ghada Mohammad Hussein (2012) Employment of Colaizzis strategy in descripitive phenomenology: A reflection of a researcher, European Scientific Journal, 27(8).31-43.

 

[1]  . این مقاله مستخرج از بخشی از رساله دکتری نویسنده اول با عنوان «تأویل فرایند بازخلق مراکز نمادین تاریخی شهر اسلامی- ایرانی؛ مورد پژوهی: شهر اصفهان» است که با راهنمایی نویسنده دوم و مشاوره نویسنده سوم در دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی در سال 1403 انجام شده است.

[2] * پژوهشگر دکتری، گروه شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ايران                      hoseinimojtaba6572@gmail.com 

[3] ** نویسنده مسئول: دانشیار گروه معماري، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ايران                         drrezaei26@gmail.com

[4] *** دانشیار گروه شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ايران                                          bandarabad@yahoo.com

img0        

[5] . Charles Montgomery

[6] . Paul Ricœur

[7] . Hans-Georg Gadamer

[8] . David Kanter

[9] . John Punter

[10] . Richard Sennett

[11] . Frank Ching

[12] . Tadao Ando

[13] . Juhani Uolevi Pallasmaa

[14] . Wilhelm Dilthey

[15] . Roman Jakobson

[16] . Edmund Bacon

[17] . Kenzō Tange

[18] . Camillo Sitte

[19] . Rudolf Julius Arnheim 

[20] . Kevin Andrew Lynch

[21] . Christopher Alexander


مقالات مرتبط

حقوق این وب‌سایت متعلق به سامانه مدیریت نشریات رایمگ است.
حق نشر © 1403-1396

صفحه اصلی| عضویت/ ورود| درباره رایمگ| تماس با ما|
[English] [العربية] [en] [ar]