نمودپذیری ارزش‌های معنوی در معماری اسلامی با محوریت فضای سکونت
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
محمد شریفانی
1
(دانشیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران )
محمد معرفت
2
(استادیار گروه معارف اسلامی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران )
کلید واژه: ارزش معنوی, معماری, معماری اسلامی, منابع اسلامی, فضای سکونت,
چکیده مقاله :
معماری و شهر هر جامعه مشتمل بر مجموعه عناصر و فعالیت‌هایی است که بر اساس مفاهیم و ارزش‌های مورد باور آن جامعه به گونه‌ای ایجاد می‌شوند که بتوانند جامعه را در راه وصول به آرمان‌های حیاتش یاری رسانند. از آن جایی که در سبک و شیوه زندگی اسلامی، معماری نقش جدی و حیاتی و اثربخش ایفا میکند، هدف این مقاله استخراج و کاربست مفاهیم معنوی از منابع اسلامی بوده که قابلیت استفاده در جهت طراحی معماری داشته و موجبات تعالی آن و ترویج سبک و شیوه زندگی در پرتو تعلیمات اسلامی را فراهم می‌نماید. چیستی و چگونگی نمود و تجلی این ارزش‌ها و مفاهیمی مانند «ذکر خدا»، «وحدت و لاشریک دانستن خداوند»، «خشیت و تواضع»، «پرهیز از اسراف و تجمل‌گرایی»، «تعقّل و تفکّر»، «حجاب و محرمیت»، «حُجب و حیا» و «فضایل اخلاقی» همچون دوری از تمایلات نفسانی، حفظ و تجلی شعائر اسلامی و ترویج کفر، در معماری ایرانی اسلامی با روش توصیفی و تحلیلی و به کمک اسناد نوشتاری و در نمونه فضاهای مسکونی مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. یافته‌ها نشان مي‌دهد که بهره‌مندی از ویژگی‌های معنایی و بررسی ظرفیتهای تفکر اسلامی و کاربست آنها در طراحی معماری، همچون اذکار الهی کتیبه‌های ورودی مساجد و منازل، نقش محوریت مسجد در شهرسازیِ اسلامی، کوتاهی ارتفاع ورودی‌ها و پایین آوردن سقف داخلی بنا که نمود حس کرنش بوده، می‌تواند معمار را در رسیدن به طراحی مطلوب و متعالی بهرهمند گرداند و در نتیجه بستر مناسبی را برای ادراک مخاطب و تبلیغ و ترویج اندیشه معنوی از طریق معماری مهیا سازد.
Representation of Spiritual Values in Islamic
Architecture Focusing on Living Space
Mohammad Sharifani*
Mohammad Marefat**
Extended Abstract
The main subject: An analytical look at spiritual values and capacities in Islamic architecture with a focus on living space.
teachings.
The main objective: The architecture and city of every society consists of a set of elements and activities that are created based on the concepts and values believed by that society in such a way that they can help the society in achieving its life goals. Since architecture plays a serious, vital and effective role in the Islamic style and way of life, the purpose of this article is to extract and apply spiritual concepts from Islamic sources that can be used in the direction of architectural design and cause its excellence and promote style and style. It provides life in the light of Islamic teachings.
Methods: This research, using the exploratory method and descriptive-analytical approach and using library tools, has investigated and analyzed the spiritual values effective in architectural design and the Islamic city in the society of living spaces in Iran, their extraction and manifestation in the field method.
Findings: What and how to show and manifest values and concepts such as "Remembering God", "Oneness and sharing God", "Hearfulness and humility", "Avoidance of extravagance and luxury", "Reason and thinking", "Hijab and privacy", " Modesty" and "ethical virtues" as well as "avoidance of sensual desires", "preserving and manifesting Islamic rituals" and "avoidance of promoting disbelief" in Iranian Islamic architecture are among the spiritual capacities found in Islamic sources and the findings of this research.
Conclusions: Benefiting from the semantic features and examining the capacities of Islamic thinking and their application in architectural design, such as the mention of God in the inscriptions at the entrances of mosques and houses, the central role of the mosque in Islamic urban planning, the short height of the entrances and the lowering of the interior ceiling of the building, which is a manifestation of the sense of strain, can make the architect It will be beneficial in reaching the desired and sublime design and as a result, it will provide a suitable platform for the perception of the audience and the propagation and promotion of spiritual thought through architecture.
Keywords: Spiritual value, architecture, Islamic architecture, Islamic resources, living space.
Introduction
Historically, architecture is considered the first art that was able to adapt itself to Islamic concepts, and was welcomed by Muslims. The favor of Muslims towards this art caused it to include religious and religious concepts as the only Islamic art for many years. After the rise of Islam, Muslim architects tried to present art that was formed from their beliefs; Therefore, in their works, they used the spiritual capacities available in Islamic sources. By using these capacities, which included divine messages, Muslim architects tried to use their works as a medium for spiritual elevation and spiritual progress towards the divine kingdom. Its manifestations can be seen in mosques, schools, tombs, baths, forts and markets. The appearance of Islamic thoughts, beliefs and values in the bricks and corners of this architecture is another part of the manifestation of the essence of the Almighty in the life of a Muslim. The fundamental concepts and theoretical foundations of architecture derived from the Qur'an and the manifestation of the Qur'anic culture in the history of Islamic architecture have been a manifestation of the Muslim architects' understanding of the interaction between architecture and culture. This article seeks to answer the question of what is the role of spiritual values in Islamic architecture and how can they be manifested in architecture and urban planning? Therefore, architectural capacities have been examined in the light of Islamic thought. The purpose of this research is to extract and express the spiritual capacities found in religious sources and their realization and manifestation in Islamic architecture and urban planning, and since Islamic urban planning is one of the essentials of creating an Islamic life, the findings of this article are aimed at improving the architecture of the residential space. will be used.
Research method
In this article, using the exploratory method and the descriptive-analytical approach, and using library tools, the capacities and spiritual values that are effective in the design of architecture and the Islamic city in the society of living spaces in Iran, their extraction, manifestation and presentation are examined in the field method. The analysis is done.
Discussion and Conclusion
Islamic architecture derived from diverse spiritual capacities and values can help in providing a suitable context and model for the promotion and dissemination of Islamic culture. In this type of architecture, every element evokes and illuminates thought and leads people towards spirituality. Simplicity and impartiality, avoiding unnecessary complexity and attracting attention, reviving and preserving the heritage of the past, compatibility with national, local and religious culture, paying attention to inner affairs while beauty and art, balance in form and compatibility with human nature, while diversity and Dynamics, prevention of distortion, humiliation and weakening of religion through architecture, attention and non-compliance with western style, symbols and methods in urban planning, architecture, decoration and interior design are among the results of this research. By relying on his experiences, thoughts, creativity and aesthetic spirit on the one hand, and the manifestation of spirituality and sacred concepts on the other hand, by creating an original work full of spiritual concepts and themes, in a material space and structure, a Muslim architect can succeed in to guide today's confused man to his destination through architecture and urban planning; Therefore, considering the richness of religious and spiritual teachings derived from Islamic sources, it is suggested that those involved in the field of architecture and urban planning in our country should make more and more serious efforts to recognize the capacities and spiritual values and make policies in this direction in order to achieve the desired design of various places.
References
Iman Talab, Hamed and Samieh Garami (2012) "The ratio of meaning and form, matching the thought of mosque architecture and the morphology of prayer", two-quarter journal of Islamic Art Studies, vol. 16, pp. 77-88.
Agha Sharifian Esfahani, Mehrdad (2017) "Comparative study of the principle of modesty in Islamic teachings and traditional architecture", Research Journal of Ethics Quarterly, 11(40), pp. 26-7.
Agha Sharifian Esfahani, Mehrdad (2017) "Comparative study of the principle of modesty in Islamic teachings and traditional architecture", Research Journal of Ethics Quarterly, 11(40), pp. 26-7.
Pirbabaei, Mohammad Taqi and others (2016) "A comparative study of the place of man in architecture with an epistemological approach from the perspective of reasoning in the historical and contemporary mosques of Tabriz city", bimonthly research in art and human sciences, Vol. 4.
Danaineya, Ahmed and Mehrnaz Totunchi (2016) "Architecture Link and Islamic Ethical Behavior", Islamic Architecture and Urban Culture Journal, 3(2), 1-16.
Shakri, Musa and Mohammadreza Bamanian and Mojtabi Ansari (2017) Manifestation of Zikr in the space of Islamic-Iranian architecture through evangelism and warning; Case example: Mosques of Islamic architecture in Iran, Naqsh Jahan, 8(2), pp. 71-79.
Kazemi, Seyyed Mohammad and Hossein Kalantari, Khalilabad (2010) Spiritual messaging tools in mosque architecture with an emphasis on the role of Islamic ideology. Iranian Islamic City Studies, 2(6), pp. 41-46.
Mahdavinejad, Mohammad Javad (2013) The Wisdom of Islamic Architecture, Searching in the Deep Spiritual Constructions of Iranian Islamic Architecture, Fine Arts, Vol. 19, pp. 57-66.
Majidi, Mahsa and Mansour Saberi Moghadam and Farah Habib (2019) Values and trends of Islamic philosophy on Safavid residential architecture (Case study: New Safavid Jolfa houses), Islamic Art Studies, 16(37).
Mahdinejad, Jamaluddin, Hamidreza Azmati, and Ali Sadeghi, Habibabad (2018) Strategic explanation of the components of spiritual sense in the architecture of mosques in Iran, National Studies, Volume 20, 2(78), pp. 77-94.
Marefat, Mohammad (1400) Sharia Regulations of Building and Engineers, Qom, Khadim al-Reza (a.s.).
Nari Qomi, Masoud (2016) Islamic architectural theory or Islamic theory of architecture: a critique on the Islamic authenticity of theoretical and practical approaches in the contemporary era, Architectural Culture and Islamic Urbanism, 3(2), pp. 17-31.
Naghizadeh, Mohammad (1385) Islamic architecture and urban planning (theoretical foundations), Isfahan, Rahian.
* Associate Professor, Department of Islamic Studies, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran.
sharifani40@yahoo.com
** Corresponding Author: Assistant Professor, Department of Islamic Education, North Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
m.marefat@iau-tn.ac.ir
قرآن کریم (1380) ترجمه ناصر مکارم شیرازی، تهران، دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي.
-------- (1381) ترجمه علی مشکینی، قم، الهادی.
آقاشریفیان اصفهانی، مهرداد (1397) مطالعه تطبیقی اصل حیا در آموزه های اسلامی و معماری سنتی.
پژوهش‌نامه اخلاق، 11(40 )، صص 7-26.
آمدی، عبدالواحد بن محمد (1410) غرر الحکم و درر الکلم، قم، دارالکتاب الإسلامی.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414) لسان العرب، بیروت، دار صادر.
ابن‌هشام، عبدالملک (1369) سیرة النبویة، شیراز، ادیب مصطفوی.
الحر العاملی، محمد بن الحسن (1409) وسائل الشيعة، قم، مؤسسة آل‌البيت(ع).
ایمان طلب، حامد و سمیه گرامی (1391) نسبت معنا و شکل، تطابق اندیشه معماری مسجد و فرم شناسی نماز، دوفصلنامه مطالعات هنر اسلامی، ش 16، صص 77-88.
بلخاری، حسن (1390) جسم اسلامی شهر/ شهر و شهرسازی اسلامی، سوره اندیشه، ش50.
بمانیان، محمدرضا (1386) بررسی نقش خدامحوری در معماری مسلمانان، نشریه بین‌المللی مهندسی صنایع و مدیریت تولید (فارسی)، نشریه بین‌المللی علوم مهندسی، 18(5)، ویژه‌نامه معماری و شهرسازی، صص 37-44.
بمانیان، محمدرضا و سونیا سیلوایه (1391) بررسی نقش گنبد در شکل‌دهی به مرکزیت معماری مسجد، معماری و شهرسازی آرمان شهر، 5(9)، صص 19-30.
بهرامی‌پناه، امیر و آنوشا کیا (1399) خوانش قرآنی از ایده نور معنوی و تأثیر آن بر معماری اسلامی و ایرانی عصر صفوی، نقش جهان، 10(4 )، صص 287-293.
بیهقی، احمد بن الحسین (1423) شُعَبُ الإيمان، تحقیق الندوی، مختار احمد، ریاض، مكتبة الرشد.
پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی) (khamenei.
ir) پیربابایی، محمدتقی و دیگران (1396) «بررسی تطبیقی جایگاه انسان در معماری با رویکرد معرفتی از منظر تعقل در مساجد تاریخی و معاصر شهر تبریز»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، ش4.
جلالی، حسین (1380) «درآمدی بر بحث بینش، گرایش، کنش و آثار متقابل آنها»، فصلنامه معرفت، سال دهم، ش50.
حلبی شافعی، علی بن برهان الدین (1427) سیرة حلبیة، بیروت، دار الکتب العلمیة.
خانباشی، محمد حسین و سیدحسین ابطحی (1388) تحلیلی پیرامون نقش معنویت گرایی در مدیریت دولتی، مدیریت در دانشگاه اسلامی، زمستان، س13، ش4، صص 139-156.
دانایی‌نیا، احمد و مهرناز توتونچی (1396) پیوند معماری و تکون رفتار اخلاقیِ اسلامی، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، 3(2)، صص 1-16.
دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغتنامه دهـخدا، تهران، دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412) مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار الشامیّه.
سلطان‌زاده، حسین (1384) فضاهاي ورودي در معماري سنتی ایران، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگی.
شاردن، ژان (1375) سفرنامه شاردن، ترجمه: یغمایی، اقبال، تهران، توس.
شاکری، موسی و محمدرضا بمانیان و مجتبی انصاری (1397) تجلی ذکر در فضای معماری اسلامی- ایرانی از طریق بشارت و انذار؛ نمونه موردی: مساجد معماری اسلامی ایران، نقش جهان، 8(2)، صص 71-79.
شهیدی، شهریار و سعید فرج‌نیا (1391) ساخت و اعتباریابی پرسش‌نامه سنجش نگرش معنوی، روانشناسی و دین، س5، ش3، صص 97-115.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1390) المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
صدوق، محمد بن علی بن بابويه (1406) ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشريف الرضي.
طریحی، فخرالدین بن محمد (1362) مجمع البحرین، تهران، احمد حسینی.
طوسی، محمدبن حسن (1385) الأمالی، قم، البعثة.
طوفان، سحر (1390) بررسی رابطه مفهوم حریم زنانه با آفرینش فضای ورودی در معماری ایران.
زن و مطالعات خانواده، 4(14)، صص 119-142.
قرائتی، محسن (1393) سیمای مسکن و شهر اسلامی، قم، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
قیومی، احمد بن محمد (1414) المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، دار الهجرة.
کاشفی، محمد رضا (1389) تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، قم، جامعة المصطفی العالمیة.
کاظمی، سیدمحمد و حسین کلانتری خلیل‌آباد (1390) ابزارهای پیام‌رسانی معنوی در معماری مسجد با تأکید بر نقش ایدئولوژی اسلامی.
مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 2(6)، صص 41-46.
كلينی، محمد بن يعقوب (1407) الكافي، تحقیق علی‌اكبر غفاری، تهران، دار الكتب الإسلامية.
مجلسی، محمدباقر (1403) بحارالأنوار الجامعة لدرر ائمة الأطهار(ع)، بیروت، دار إحياء التراث العربي.
مجیدی، مهسا و منصور صابری مقدم و فرح حبیب (1399) ارزش‌ها و گرایشهای فلسفۀ اسلامی بر معماری مسکونی صفوی (مطالعه موردی: خانه‌های جلفای نو صفوی)، مطالعات هنر اسلامی، 16(37).
مزیدی، مهدی و محمود حیدری (1393) «ارتباط بین میزان هوش معنوی و سبک مکانیزم‌های دفاعی»، نشریه تحقیقات روانشناختی، دوره 6، ش23، صص 46-58.
مطهری، مرتضی (1395) مجموعه آثار، تهران، صدرا.
معرفت، محمد (1400) مقررات شرعی ساختمان و مهندسان، قم، خادم الرضا(ع).
معین، محمد (1363) فرهنگ فارسی معین، تهران، امیرکبیر.
مکارم شیرازی، ناصر و دیگران (1353) تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامی.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد (1383) حکمت معماری اسلامی، جستجو در ژرف ساخت‌های معنوی معماری اسلامی ایران، هنرهای زیبا، ش19، صص 57-66.
مهدی‌نژاد، جمال‌الدین و حمیدرضا عظمتی و علی صادقی حبیب‌آباد (1398) تبیین راهبردی مؤلفه‌های حس معنوی در معماری مساجد ایران، مطالعات ملی، دوره20، 2(78)، صص 77-94.
مهوش، محمد و مصطفی ارغیانی (1399) «معماری اسلامی از منظر علم دین»، اندیشه معماری، ش7.
میرتقیان رودسری، سیدمحمد و مهشید ناسوتی (1400) نقش معماری خانه‌های روستایی در تمایلات رفتاری بازدیدکنندگان موزه میراث روستایی گیلان، گردشگری و توسعه، 10(3)، صص 131-145.
ناری قمی، مسعود (1396) نظریۀ معماریِ اسلامی یا نظریۀ اسلامیِ معماری: نقدی بر اصالت اسلامی رویکردهای نظری و عملی در دوران معاصر، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، 3(2 )، صص 17-31.
نراقی، احمد (1366) عوائد الأیام، قم، مکتبه بصیرتی.
نصر، سيد حسين (1385) در جستجوی امر قدسی، ترجمه سيد مصطفی شهر آیينی، تهران، نشرنی.
نقی‌زاده، محمد (1385) معماری و شهرسازی اسلامی (مبانی نظری)، اصفهان، راهیان.
نوری، حسین (1368) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسة آل‌البيت(ع) لإحياء التراث.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و سوم، پاییز 1402: 32-1
تاريخ دريافت: 16/11/1402
تاريخ پذيرش: 06/04/1403
نوع مقاله: پژوهشی
نمودپذیری ارزش‌های معنوی در معماری اسلامی با محوریت فضای سکونت
محمد شریفانی 1
محمد معرفت 2
معماری و شهر هر جامعه مشتمل بر مجموعه عناصر و فعالیت‌هایی است که بر اساس مفاهیم و ارزش‌های مورد باور آن جامعه به گونه‌ای ایجاد می‌شوند که بتوانند جامعه را در راه وصول به آرمان‌های حیاتش یاری رسانند. از آن جایی که در سبک و شیوه زندگی اسلامی، معماری نقش جدی و حیاتی و اثربخش ایفا میکند، هدف این مقاله استخراج و کاربست مفاهیم معنوی از منابع اسلامی بوده که قابلیت استفاده در جهت طراحی معماری داشته و موجبات تعالی آن و ترویج سبک و شیوه زندگی در پرتو تعلیمات اسلامی را فراهم می‌نماید. چیستی و چگونگی نمود و تجلی این ارزش‌ها و مفاهیمی مانند «ذکر خدا»، «وحدت و لاشریک دانستن خداوند»، «خشیت و تواضع»، «پرهیز از اسراف و تجمل‌گرایی»، «تعقّل و تفکّر»، «حجاب و محرمیت»، «حُجب و حیا» و «فضایل اخلاقی» همچون دوری از تمایلات نفسانی، حفظ و تجلی شعائر اسلامی و ترویج کفر، در معماری ایرانی اسلامی با روش توصیفی و تحلیلی و به کمک اسناد نوشتاری و در نمونه فضاهای مسکونی مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. یافته‌ها نشان مي‌دهد که بهره‌مندی از ویژگی‌های معنایی و بررسی ظرفیتهای تفکر اسلامی و کاربست آنها در طراحی معماری، همچون اذکار الهی کتیبه‌های ورودی مساجد و منازل، نقش محوریت مسجد در شهرسازیِ اسلامی، کوتاهی ارتفاع ورودی‌ها و پایین آوردن سقف داخلی بنا که نمود حس کرنش بوده، می‌تواند معمار را در رسیدن به طراحی مطلوب و متعالی بهرهمند گرداند و در نتیجه بستر مناسبی را برای ادراک مخاطب و تبلیغ و ترویج اندیشه معنوی از طریق معماری مهیا سازد.
واژه‌هاي کلیدی: ارزش معنوی، معماری، معماری اسلامی، منابع اسلامی، فضای سکونت.
مقدمه
از نظر تاریخی، معماری اولین هنری به شمار می‌آید که توانست خود را با مفاهیم اسلامی سازگار نموده، و از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گیرد. اقبال مسلمانان به این هنر موجب گردید تا سال‌ها به عنوان تنها هنر اسلامی به درج مفاهیم دینی و مذهبی بپردازد (مهدوی‌نژاد، 1383: 58). بعد از ظهور اسلام معماران مسلمان سعی‌کردند هنری را ارائه دهند که از باورهای آنان شکل می‌گرفت؛ از این‌رو در آثار خود از ظرفیتهای معنویِ موجود در منابع اسلامی بهره گرفتند. بهره‌گیری از قابلیت‌های معنایی در معماری انتفال مفهوم و بیان را به دنبال دارد. اندیشه دینی معمار در قالب صورت مادی به منصه ظهور گذاشته می‌شود (کاظمی، 1390: 42). معماران مسلمان با استفاده از این ظرفیتها که دربرگیرندة پیام‌های الهی بود تلاش کردند تا از آثارشان به عنوان واسطه‌ای برای تعالیِ روحی و سیر معنوی به سوی ملکوت الهی بهره گیرند. نمودهای آن را میتوان در مساجد، مدارس، آرامگاه‌ها، حمام‌ها، دژها و بازارها مشاهده کرد. بروز تفکرات و باورها و ارزش‌های اسلامی در خشت‌خشت و گوشه‌گوشة این معماری، بخشی دیگر از تجلی ذات حق تعالی در زندگی انسانِ مسلمان به‌شمار می‌رود. مفاهیم بنیادی و مبانی نظری معماری برخاسته از قرآن و تجلی فرهنگ قرآنی در تاریخ معماری اسلامی نمودی از درک و فهم معماران مسلمان از تعامل معماری و فرهنگ بوده است.
این مقاله، در پی پاسخ به این سؤال می‌باشد که نقش ارزش‌های معنوی در معماری اسلامی چیست و چگونه می‌تواند در معماری و شهرسازی متجلی شوند؟ از این‌رو به بررسی ظرفیتهای معماری در پرتو تفکر اسلامی پرداخته شده است. هدف از این تحقیق، استخراج و بیان ظرفیتهای معنویِ موجود در منابع دینی و تحقق و تجلی آنها در معماری و شهرسازیِ اسلامی است و از آن‌جا که شهرسازی اسلامی از ملزومات ایجاد زندگی اسلامی است (کاشفی، 1389: 176)، یافته‌های این مقاله، در جهت بهبود معماری فضای سکونت مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
پیشینه تحقیق
با بررسی سوابق پژوهش حس معنویت در معماری اسلامی روشن می‌شود اندیشمندانی همچون نصر و بورکهارت به بیان مفاهیم و ریشه‌های پنهان احساسات روحانی و معنوی در کالبد معماری بازخوانی رمزپردازی و حکمت متعالیه نهفته در معماری اسلامی ایرانی به صورت کیفی پرداخته‌اند (نقی‌زاده، 1385: 433).
قرآن مجید، منبع درک معمار مسلمان از پدیده های معماری است. نصر و همکاران با تأکید بر جایگاه مؤلفه‌های طبیعی در حیات قرآنی، نشان داده‌اند که تعالیم اسلامی، انسان را به عنوان جانشین خداوند تبارک و تعالی در زمین معرفی می‌نماید؛ بنابراین، انسان خلیفة الله باید در پی تجلی دادن کیفیاتی باشد که به ایجاد محیط مناسبی برای زندگی انسان و توسعه زمین انجامد. انسان در برخورد با پدیده‌ها و همین‌طور اعمال خویش باید اصولی را مرعی دارد که اهم آنها از طبیعت نیز، به عنوان خلق الهی، قابل استنباط و استنتاط هستند و از جمله مهم‌ترین آنها، رعایت عدل است. برای شناخت مبانی تفکری که حفاظت از طبیعت و عناصر طبیعی را در جامعه‌ای به عنوان یک فرهنگ و باوری قوی ایجاد میکند، توجه به منابع و مأخذ اصلی آن تفکر ضرورت دارد. در مواجهه و تماس با طبیعت و عناصر طبیعی، یکی از مهم‌ترین منابع فرهنگ ایرانی قرآن کریم است که تعالیم آن جهت‌دهنده و کمال‌بخش فرهنگ ایرانی بوده است. آیات قرآن و احادیث و تعالیم پرحکمت اسلامی همواره طبیعت و عناصر آن را مهم و قابل توجه دانسته است (بهرامی‌پناه و کیا، 1399: 288).
مهدوی‌نژاد، در مقاله حکمت معماری اسلامی، به جست‌وجو در ژرف ساخت‌های معنوی معماری اسلامی ایران اشاره میکند که آموزه‌های معنوی و باورهای فرهنگی، زیر بنای برپایی یک معماری ارزشمند و پویا است؛ از این‌رو بازشناسی دستاوردهای معماری بدون آگاهی از مبانی اندیشه‌ای و زیرساخت‌های اجتماعی امکان‌پذیر نمی‌باشد. همچنین در بازشناسی هر اثر معماری باید توجه داشت که از یک سو مفاهیم معنوی حاکم بر جریان طراحی، سازنده ویژگی‌های کالبدی بنای نهایی است و از سوی دیگر هر فضای ساخته به صورت جامع معرف نوع شناخت و پیش‌فرض‌های طراحی است؛ بنابراین، مبانی فرهنگی بستر شکل‌گیری بنا، خصال معنوی سازنده و فضای ساخته، عناصر اصلی شکل‌یابی مفاهیم معنوی در کالبد مادی بناهای معماری است (مهدوی‌نژاد، 1383: 57-66).
در مقاله شاکری و همکاران تجلی ذکر در فضای معماری اسلامی- ایرانی از طریق بشارت و انذار نشان داد که آثار بزرگ معماری اسلامی و ایرانی را میتوان «ذکر» دانست؛ ذکر خدای بزرگ در قالب معماری مساجد اسلامی و ایرانی. رابطه معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی با مبنای نظری، اصول فقهی اسلام و آیات کتاب آسمانی و کلام وحی، گنجینه‌ای ارزشمند در هدایت و توسعه معماری و شهرسازی معاصر ایران خواهد بود (شاکری و همکاران، 1397: 71-79).
مروری بر تجربه‌های عملی و پایه‌های نظری آنها در حوزه‌های معماری و شهرسازی و مدیریت شهری نشان‌دهنده آن است که تبیین رابطه اصول نظری و مشخصات کالبدی از پیش‌نیازهای تحقق و اجرایی شدن یک سبک و گرایش معماری است؛ ازین‌رو با توجه به این‌که نصوص دینی به عنوان مبنای درک معماری اسلامی بوده مفهوم نور و تحلیل اصول کیفی در تعدادی از آیات قرآنی توسط بهرامی‌پناه و آنوشا کیا مورد بررسی قرارگرفته است (بهرامی‌پناه و کیا، 1399: 278-293).
بهترین نمونه تجلی مفاهیم در کالبد معماری را میتوان در جوهره وجودی مساجد ایرانی اسلامی یافت. ویژگی هنر قدسی در معماری به گونه‌ای بوده که بیان معانی را از طریق هنر انتزاعی (فرم و تزئینات و...) ممکن می‌سازد و این امر انسان را از مرحله نفس (خودآگاهی فردی) به مرحله شهودی بی‌زمان و بی‌مکان هدایت میکند (مهدی‌نژاد و همکاران، 1398: 81).
همچنین نتایج حاصل از پژوهش مهدی‌نژاد و همکاران نشان داد که مؤلفه‌های فرم، تزئینات و تناسبات بر ایجاد حس معنوی تأثیرگذار هستند؛ ولی مؤلفه مصالح به تنهایی بدون در نظرگرفتن هندسه و تزئینات، تأثیر قابل توجهی بر حس معنوی ندارد (همان).
روش تحقیق
در این مقاله با استفاده از روش اکتشافی و رویکرد توصیفی- تحلیلی و با بهره‌گیری از ابزار کتابخانه‌ای ارزش‌های معنوی اثرگذار در طراحی معماری و شهر اسلامی در جامعه فضاهای سکونت در ایران، استخراج و تجلی آنها به روش میدانی مورد بررسی و تحلیل واقع شده است.
مبانی نظری
معماری اسلامی، برگرفته از زبان قرآن است و عمق و غنای تمدن اسلام را با بهره‌گیری از روح معنویت نشان می‌دهد (بمانیان و سیلوایه، 1391: 21). رمز پردازی در هنر اسلامی همان معنویت است که خلوص و حقیقت عرفانی‌ای در آن خلاصه می‌شود که به شهود و بروز رسیده است. معماری اسلامی در نتیجه قداست، تعالی و عروج ناشی از طی طریق به سوی جهان معنا و عالم کبیر نمود یافته است (بمانیان، 1386: 37). معماری اسلامی در مقام توصیف به بازه گسترده‌ای از آثار معماری اطلاق می‌گردد که در طول سال‌های متوالی رونق اسلام در سرزمین‌های اسلامی شکل گرفته است؛ در واقع، معماری اسلامی برآیند همه‌جانبه معماران کشورهای اسلامی است و از لحاظ موقعیت قرارگیری این بناها در بازه گسترده‌ای در کشورهای اسلامی است که علی‌رغم تمایزات اقلیمی و فرهنگی از هماهنگی‌های معنوی فراوانی برخوردارند (مهدوی‌نژاد، 1383: 60).
معماری اسلامی نزد بسیاری از معماران و نیز محققان به معنای معماری بومی مناطق مسلمان‌نشین قبل از انقلاب صنعتی یا به عبارتی همان معماری سنتی آن منطقه است. بسیاری از معماران امروز بی‌آنکه اعتقادی به مبانی معماری اسلامی داشته باشند، به طراحی آثاری مشغولند که با تعریف ذهنی جامعه معماری از معماری اسلامی منطبق است. در این تعریف ذهنی معماری اسلامی برای دوران حاضر مجموعه‌ای از نماد و نشانه‌ها در نظر گرفته می‌شود که برای این معماری معاصر هویت‌ساز تلقی می‌شود. به تعبیر دیگر، نتیجة طراحی یک معمار مسلمان لزوما معماری اسلامی نخواهد بود (ناری قمی، 1396: 19).
در نهایت میتوان گفت از منظر علم دینی، معماری اسلامی معماری‌ای است که ارزش‌ها و ظرفیتهای اسلامی بر آن تأثیر گذاشته باشد. این ارزش‌ها باید از منابع اسلامی و با روش‌های معتبر استخراج گردند؛ البته در این نوع معماری باید نحوة تجلی ارزش‌ها مشخص شود (مهوش، ارغیانی، 1399: 11)
حس معنوی
معنویت برای انسان قدمتی به درازای تاریخ آفرینش او دارد؛ زیرا خداوند از همان آغاز خلقت بشر، او را مرکب از دو جنبه مادی و معنوی آفرید و اصالت را به جنبه روحانی و معنوی داد (نراقی، 1386: 122). معنویت، نیرویی روح بخش و انگیزاننده زندگی است. انرژی‌ای که الهام‌بخش فرد به سمت و سوی فرجامی معین یا هدفی به سوی ورای فردیت است (خانباشی و ابطحی، 1388: 140). معنویت در اشکال بی‌شماری پدیدار می‌شود؛ اما در این اشکال ظاهری، دلبستگی مشترکی به امر قدسی وجود دارد. معنویت در جان آدمی ریشه دارد و به‌واسطه تجربه امر قدسی پرورش می‌یابد و با احساس تأثیر عمیق، ابتهاج و خشیت قوت می‌یابد (مزیدی و حیدری، 1393: 47).
ارتباط کالبد و حس معنوی در معماری
معماری از دیرباز بستر تبلور اندیشه‌های متعالی انسان و خواستگاه تحقق کمالات آدمیان بوده است (مهدی‌نژاد و همکاران، 1398: 82). از منظر جهان‌بینی قدسی در هر چیزی معنایی نهان و مستتر است و مکمل هر صورت خارجی، واقعیت است که ذات نهانی و درونی آن را شکل می‌دهد و جنبه‌ای کیفی است. معمار مسلمان همواره می‌کوشد در قالب فرمی متعادل، در عین تنوع و پویایی، دورنمایی از مبانی فکری و اعتقادی را به تصویر کشانده و بستر ادراک و تأویل مفاهیم معنوی در ساختاری فیزیکی، اجتماعی و فرهنگی فراهم و از این ره انسان سرگشته را به سر منزل مقصود برساند.
فرآیند طراحی معماری، تنها زمانی می‌تواند در عین روزآمدی همزمان از ریشه قرآنی نیز سیراب شود که بتواند میان ذهنیت و عینیت تعادل برقرار نماید. نگاهی به نمونه‌های موفق همه نشان از ضرورت تعامل «نور معنوی» و «نور فیزیکی» دارند (مجیدی و همکاران، 1399: 285). نگاه معمار مسلمان در ایجاد و برپایی اثر معنوی، بر نظام اعتقادی او نهادینه شده است. به‌گونه‌ای که با کشف حقایق هستی در پی نمود و بیان معرفت خویش از طریق افعال و رفتار است تا مسیر دستیابی به مبدأ هستی را هموارتر کند.
یافته‌ها و بحث
ظرفیتهای معنوی موجود در منابع اسلامی
در طول تاریخ، معماری اسلامی از لحاظ ساختار و زیبایی تنوع چشمگیری را به نمایش گذاشته و خود را از معماری سایر ادیان متمایز ساخته است؛ چراکه بر پایة ظرفیتهای منحصر به فردی ایجاد شده است. مهم‌ترین ظرفیتهای معنوی که از منابع اسلامی استخراج و در معماری اسلامی بکار برده شده عبارتند از:
امیرمؤمنان علی(ع) در روایت «ذِکرُ اللهِ رَأسُ مَالِ كُلِّ مُؤْمِنٍ» (آمدی، 1410: 370) یاد خدا را سرمایة هر مؤمنی می‌داند. معماری بازتاب اندیشه، جهان‌بینی و به طور کلی بینش آدمی است و مضامین ملهم از بینش او را منعکس می‌سازد. اگر ذکر انسان متذکر به نام خداوند و پیامبرانش باشد، بیان معماری او نیز می‌تواند خود وسیله و ابزاری برای ذکر باشد و انسان غفلت زده را متوجه مفاهیم معنوی سازد.
در رابطه با بررسی نقش خدا محوری درمعماری، معماران مسلمان سعی نموده‌اند تا با بهره‌گیری از شعار اصلی توحید (لااله الا اله) همه محورها و اجزای بنا را متوجه محور اصلی و توجه به او نمایند و غیر از او را به ورطه فراموشی بسپارند. به منظور تجسم بخشیدن به این امر واجب، معماران مسلمان با ایجاد مرکزیت در بنا و پیوند بین فضاهای بیرونی و درونی به شکل فضایی دعوت‌کننده و با استفاده از کتیبه‌ها و نوشته‌های متضمن آیات الهی تلاش نموده‌اند تا از آثارشان به عنوان واسطه‌ای برای تعالی روحی و سیر معنوی به سوی ملکوت اعلای خداوندی بهره گیرند (بمانیان، 1386: 43).
نمود و ظهور این ظرفیت معنوی، استفاده از اذکار الهی در کتیبه‌ها خصوصا در ورودی مساجد و منازل است. کتیبه‌ها، افزون بر این‌که از آرایه‌های تزئینی به شمار می‌روند و با خطوط و نقش‌و‌نگارهایِ زیبا، چشم‌نواز هستند و تحسین همگان را بر می‌انگیزند، باعث تعالی فضا می‌شوند؛ زیرا یادآور حضور خداوند در همه‌جا هستند. گاهی فرم و صورت، گاهی محتوا و مضمون و گاهی جایگاه و محل نصب کتیبه‌ها دربردارندة پیام‌های مهمی است و به تبلیغ و ترویج باورهای مذهبی کمک میکند.
جدول شماره 1: نمودپذیری ارزش‌های معنوی موجود در منابع اسلامی | ||
ارزش معنوی | راهکار معماری اسلامی | مصداق |
ذکر و یاد خدا | استفاده از اذکار و ادعیه الهی در کتیبه‌های ورودی | خانه‌های عباسی‌ها، خانه امام جمعه تهران
|
جهت‌گیری به سمت قبله | ||
محوریت شهر و محله برمبنای مسجد | ||
ورود نور از مرتبه‌ای بالاتر از چشم‌انداز انسان (هورنو، جامخانه) و ایجاد آرامش و سکون که زمینه‌ساز یاد خداوند است. | ||
توحید
بنیادی‌ترین اصلِ اعتقادی در اسلام، «توحید» است. توحید، به معنای یکتا و بی‌مانند دانستن خداوند، و همچنین لاشریک بودن او در خلق جهان است. توحید در قرآن کریم و روایات معصومان(ع)، مورد توجه قرار گرفته و سورة توحید در همین موضوع است؛3 از همینرو توجه به اصل توحید در معماری اسلامی بسیار مشهود و ملموس است. دستاوردهای حاصله از پژوهش‌های صورت گرفته نشان‌دهنده آن است که اصل توحید در معماری بناها و به خصوص مسجد مؤثر بوده و از طرفی با تعیین شاخص‌هایی مانند درونگرایی، دایره، تقارن نقطه‌ای، محور عمودی و شکل هندسی کره و ارزیابی آنها میتوان نتیجه گرفت که فرم در شکل‌دهی و مرکزیت معماری تأثیرگذار است (بمانیان و سیلوایه، 1391: 23).
در جهان‌بینی اسلام، اندیشه مبتنی بر توحید مبنای تولیدات اسلامی قرار گرفته است (ایمان‌طلب و گرامی، 1391: 78). اصل توحید هنگامی که به زبان معماری و شهرسازی ترجمه می‌شود می‌تواند در ساختار معماری، توحید در اجزای معماری، توحید در عملکردهای فضایی جلوه‌گر شود (شهیدی و فرج‌نیا، 1391: 98). همان‌گونه که وجه تمایز دین مبین اسلام با سایر ادیان در توحید می‌باشد؛ این وجه تمایز در میان متفکران مسلمان و غربی در بنا و کالبد شهری هم معنای مشهودی پیدا میکند؛ زیرا در جوامع مدرن در بنای شهر تمرکز بر امور مادی و جنبه نفسانی و نه ابعاد معنوی و روحی انسان می‌باشد (نقی‌زاده، 1385: 433)؛ درحالی که متفکران و معماران اسلامی در تلاشند که ضمن بنای شهر، رشد و تعالی را در بنا و معماری شهر لحاظ نماید. از توصیه‌های امام علی(ع) در ساخت شهر این بود که ساخت شهر را از قلب آن، یعنی مسجد، شروع کنند و سپس به صورت دایره‌وار شهر را وسعت بخشند (بلخاری، 1390: 214)؛ اما در معماری غربی، با توجه به بنیادهای جهان‌بینی سکولار، فضاهای مکعبی، مربعی، مستطیلی و خطوط موازی که به هم نمی‌رسند، اساس اشکال هندسی را تشکیل داده است.
در مقابل، از ویژگی‌های مهم معماری اسلامی اجزای مشترک آنها است که بر اساس تفکر توحید محور، همواره در خطوط منحنی و دایره‌ای از کثرت به وحدت گرایش دارد؛ از ایوان‌ها و طاق‌ها گرفته تا بهارخواب‌ها، نورگیرها، کاشی‌های رنگین، حوض‌ها و... جملگی باعث می‌شده نوعی آرامش و التیام همراه تعالی روح در ساکنان آن بوجود آید. یعنی شباهت اجزای این نوع معماری مثل مشابهت طاق‌ها، قوس‌ها، کاشی‌کاری‌ها، نقش‌و‌نگارها و... که اساس فکری و ایدئولوژیک همة آنها رسیدن از کثرت به وحدت است، در معماری مساجد، خانه‌ها، بازارها و مدارس باعث می‌شده که در خانه، بازار و مدرسه نیز همان حس و حال توجه به خداوند و حال و هوای عبادت که در مسجد وجود دارد، بوجود آید و انسان را همواره به سوی مبدأ هستی و خلقت متوجه سازد، و به دنبال آن، سبک زندگی آنها نیز با احساس حضور در محضر الهی رنگ و بوی معنوی و توحیدی پیدا کند. در معماری اسلامی با کاربرد اعداد فرد در تعداد رواق‌ها (گشایش فضایی) و برجسته کردن فضای مرکزی به این امر پرداخته شده است؛ به طوری که مرکز فضا همیشه از عناصر مادی (ستون، جرز دیوار و غیره) خالی بوده و محلی برای حضور انسان است (شاکری و همکاران، 1397: 76).
| ||
ارزش معنوی | راهکار معماری اسلامی | مصداق |
توحید | اصل مرکزیت در فرم و تزئینات | خانه بروجردی‌ها
|
اصل وحدت در کثرت در فرم و تزئینات |
| |
نفی ماده از طریق حرکت از قوی‌ترین درجه به ضعیف‌ترین | ||
راغب در المفردات «خشیت» را به معنای ترسی دانسته که آمیخته با تعظیم است. وی معتقد است خشیت غالباً در مواردی به کار می‌رود که سرچشمة ترس، علم و آگاهی به چیزی است؛ سپس می‌نویسد از همینرو است که در آیة «إِنَّمَا يَخْشَی اللهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ»4 این مقام مخصوص عالمان شمرده شده است (راغب اصفهانی، 1412: واژه خشیت).
به طور مسلّم وقتی انسان به درک عظمت نامحدود خداوند نائل شد خشیت تمام وجود او را فرا خواهد گرفت. همچنین وقتی علم بر ضمیرهای پاک و صاف فرود آید، در کشتزار دل تواضع و فروتنی میرویاند و افتادگی و کوچکی به بار می‌آورد؛ از همینرو امیرمؤمنان علی(ع) در روایت «التَّوَاضُعُ ثَمَرَةُ الْعِلْمِ» (آمدی، 1410: 28) میوة دانش را تواضع و فروتنی دانسته است.
در مقابلِ خشیت و تواضع؛ خودنمایی، شهرت‌طلبی و فخرفروشی است که در آموزه‌های دینی بشدت با آنها مخالفت شده است؛ این مطلب در احادیث و منش معصومان(ع) به روشنی قابل درک است. نبی مکرم اسلام(ص) در این‌باره می‌فرماید: «هر کس برای خودنمایی و شهرت‌طلبی خانهای بسازد، روز قیامت آن خانه را تا هفتمین طبقة زمین به دوش میکشد؛ سپس به صورت حلقهای آتشین طوق گردنش می‌شود؛ آنگاه او را با آن حال به آتش دوزخ میافکنند. راوی گفت: پرسیدیم: ای پیغمبر خدا! چگونه برای خودنمایی و شهرت‌طلبی خانه می‌سازد؟ حضرت (ص) فرمود: خانهای بسازد که بیش از اندازة حاجتش باشد، یا آن‌را برای فخرفروشی بنا کند» (صدوق، 1406: 281).
بر اساس آیة «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأرْضِ وَ لا فَسَاداً»5 که در انتهای داستان قارون آمده، هرگونه فخرفروشی و برتری‌جویی، مایة هلاکت در دنیا و شقاوت در آخرت است. با این حال، کم نیستند افرادی که در معماری و ساختمان‌سازی دنبال آن هستند که مورد توجه مردم قرار بگیرند و نمودی ویژه در جامعه داشته باشند؛ البته چنانچه مهندسان و معماران با تلاش بیشتر و عملکرد بهتر، از سایران پیشی بگیرند، این کار، شایسته و سزاوار است (قرائتی، 1393: 30). بهره‌گیری از تزئینات در معماری اسلامی، اگر صرفاً برای ایجاد جاذبة ظاهری باشد ناپسند است؛ اما اگر با ایجاد فضای معنوی و روحانی، باعث خشوع و خضوع در انسان شود و عظمت و قدرت پروردگار را ترسیم کند، بسیار پسندیده است.
نمود و ظهور این ارزش معنوی در معماری اسلامی، کم‌توجهی به نماهای خارجی، کوتاه نمودن ارتفاع ورودی‌ها، و پایین آوردن سقف بنا بوده است. این امر برخاسته از فرهنگ تواضع و عدم تفاخر و مبتنی بر آموزه‌های اسلامی است.6 در معماری ایرانی اسلامی، بیشترِ بناها در بافتی متراکم بنا شده و دیوارهای خارجی با نمایی بسیار ساده از کاهگل یا ترکیبی از کاهگل و آجر پوشیده می‌شده است. چنان‌که ورودیِ بسیاری از خانه‌های اعیانی، بزرگ و متوسط با چنین نمایی طراحی شده اند. این مسئله سبب می‌شد تا طرح نمای بسیاری از ورودی‌ها یا سطوح مجاورِ آن فاقد تصویر باشد (سلطان‌زاده، 1384: 136).
جدول شماره 3: نمودپذیری ارزش‌های معنوی موجود در منابع اسلامی | ||
ارزش معنوی | راهکار معماری اسلامی | مصداق |
خشیت و تواضع | اصل سادگی و عدم توجه به نمای خارجی | خانه امام جمعه اصفهان خانه عامری‌ها
|
کوتاهی ارتفاع ورودی‌ها و درب ورود(1) | ||
هماهنگی با محیط مجاور | ||
افقی‌گرایی در برابر بلند مرتبه‌سازی | ||
پرهیز از اسراف و تجمل‌گرایی
تجمل‌گرایی و اشرافی‌گری زمینه‌ساز آسیب‌های اجتماعی است و سبک زندگی اسلامی را نابود میکند؛ چراکه توسعة فرهنگ اشرافی‌گری و تجمل‌خواهی زمینه‌ساز بی‌عدالتی و فساد اداری و اقتصادی است.
از مصادیق تجمل‌گرایی و اشرافی‌گری را میتوان ساختمان‌سازیِ بیش از حد نیاز دانست که بنا به روایت «مَن بَنَى بِناءً أكثَرَ مِمّا يَحتاجُ إلَيهِ، كانَ عَلَيهِ وَبالاً يَومَ القِيامَةِ» (بیهقی، 1423، ج13: 221) رسول خدا(ص) آن را وبال انسان در روز قیامت می‌داند. از مشکلات انسان امروزی این است که با تأثیرپذیری از تبلیغاتی که ترویج‌کننده مصرف‌گرایی و مدگرایی است، حس زیبایی‌شناسی در انسان را تضعیف نموده است. بر همین اساس، یکی از مسائلی که برنامه‌ریزان و طراحان مسائل شهری باید پیگیری نمایند، همت گماشتن بر نمایش زیبایی‌های حقیقی و الهی و در مقابل حذف و نابودی زینت‌های شیطانی و پلید در شهر از جمله کالبد شهری می‌باشد (نقی‌زاده، 1385: 434). نمودپذیری این اصل در معماری ایرانی و اسلامی به شیوه‌های مختلفی حاصل شده است که از جمله آنها میتوان به مواردی چون پرهیز از بکارگیری تزئینات اضافه در بنا، استفاده از تزئینات کاربردی، ایجاد فضاهای چندعملکردی و انعطاف‌پذیر نمودن فضاها، کارا بودن عناصر ساخت، جلوگیری از اتلاف فضا، منابع، مصالح و انرژی اشاره نمود. اعتدال و خودبسندگی و همچنین پرهیز از انجام کارهای بیهوده، یک اصل اعتقادی برگرفته از مفهوم قناعت است که در تفکر معمار مسلمان همواره نقش داشته است. این موضوع در استفاده از عنصر تزئینات در بنا، وی را ملزم به یک نگاه کارکردی در کنار نگاه زیبایی‌شناسانه می‌نمود؛ برای مثال، استفاده از کاشی‌های معرق و لعابدار علاوه بر زیبایی سطوح، به جهت عایق نمودن و بعضا استحکام برخی جداره‌ها نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. همچنین کاربندی‌ها و مقرنس‌کاری‌های زیر پوشش آسمانه، علاوه بر تزئین فضای داخلی، ابزاری برای عایق نمودن سقف نیز به شمار می‌رفته است.
جدول شماره 4: نمودپذیری ارزش‌های معنوی موجود در منابع اسلامی | ||
راهکار معماری اسلامی | مصداق | |
پرهیز از اسراف و تجمل‌گرایی | ساخت فضاها به صورت چندعملکردی، انعطاف‌پذیر نمودن فضاها |
|
اعتدال و میانه‌روی در فضا، منابع، مصالح و انرژی تعادل، هماهنگی و اندازه |
| |
استفاده از تزئینات کاربردی و پرهیز از تزئینات اضافه |
| |
تأمل و تفکّر
بزرگ‌ترین نعمتی که خداوند به انسان داده و او را متمایز از سایر مخلوقات کرده، قدرت تفکر و اندیشه است. بنا به فرمایش رسول خدا(ص)، یک ساعت تفکر بهتر از یک سال عبادت است و تنها کسانی به این مقام می‌رسند که خداوند آنان را به نور معرفت و توحید ویژگی داده باشد (مجلسی، 1403، ج68: 326). در قرآن کریم نیز بیشترین توصیه، به تعقل و علم‌اندوزی است. آیاتی همچون «اِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»7 و «کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»8 در شمار همین آیات هستند. در بسیاری از این آیات، سخن از نشانه‌ها و آیات الهی به میان آمده و در برخی نیز بدون تصریح به لفظ «آیات»، به تعقل توصیه شده است.
حال اگر فضایی بتواند تفکر و تأمل در افراد را برانگیخته و آنها را به تعقل وادارد، اولین سطح تذکر(2) ایجاد شده است. نمود و ظهور این موضوع در معماری اسلامی از طریق نظم و هندسه در سه قالب فرم، عملکرد و معنا در فضاها به نمایش در آمده است و میتوان گفت معماری به عنوان مؤثرترین عامل در ترغیب ناخودآگاه مخاطب به سه وجهة تعقلیِ9 یاد شده ایفای نقش میکند (پیربابایی و همکاران، 1396: 27). با ایجاد فضاهای واسطه، پیش فضاها و سلسله مراتب و همچنین هندسه فرم در هر سه بعد (کف، سقف و بدنه) آمادگی تفکر در فرد ایجاد شده و در سلسله مراتبی از سطوح مختلف عملکردی (از ساده تا پیچیده) و نیز معناپردازی در قالب نظم و هندسه (مانند مربع نماد زمین و دایره نماد آسمان) و غیره، تفکر و تأمل انسان در فضا بیشتر شده و انسان را با خود همراه میکند، به طوری که برخلاف معماری مدرن که انسان در آن رها شده و به سیالیت فضا اهمیت می‌دهد، فضای معماری اسلامی مرزبندی شده (اصل قلمرو) و دعوت‌کننده به درون فضا است (شاکری و همکاران، 1397: 75).
جدول شماره 5: نمودپذیری ارزش‌های معنوی موجود در منابع اسلامی | ||
ارزش معنوی | راهکار معماری اسلامی | مصداق |
غور و تفکر اندیشه‌ورزی | شناسایی فضا (ایجاد تفکر از طریق نظم و هندسه و همچنین تقارن) | خانه مشروطه تبریز
|
ایجاد سلسله مراتب و پیش فضا در ورودی | خانه لاری‌ها
| |
معناپردازی و نماد پردازی از تزئینات |
| |
ترکیبی از حرکت و در سکون در فضا | خانه داوید اصفهان
| |
فضای خلوت | خانه حاج‌آقا محسن اراکی
| |
حیا، یکی از مهم‌ترین صفات پسندیدة نفسانی است که تأثیر بسیار زیادی بر عرصههای مختلف زندگیِ بشر دارد، و از آن‌جا که در بُعد اخلاقی، نقش بارزِ آن بازدارندگی از اعمال وقیح است، در آموزه‌های اسلامی دارای اهمیت فراوان و نقش محوری است و در شرع مقدس بر آن تأکید فراوان شده است. در ابواب مختلف فقهی از جمله طهارت، زکات، حج و جهاد، دربارة حیا سخن گفته شده است.
حیا عبارت است از حالت و خویی نفسانی در انسان که مانع از ارتکاب اعمال زشت می‌شود (ابن‌منظور، 1414: واژه حیا).
با بررسی اصول حاکم بر معماری اسلامی به وضوح میتوان اصل حیامداری، حجاب و توجه به حریم و محرمیت را مشاهده کرد. تجلی صفت حیا در معماری، اصل حریم و محرمیت است؛ زیرا حجاب و حیا هر دو در معنای ممانعت و بازدارندگی، مشترک هستند؛ ولی حریم و حجاب در خانه، مانع و بازدارندة ظاهری است و حیامندی در روح، مانع و بازدارنده باطن است. حجاب در معماری، بازتاب بیرونی حیا است؛ از این‌رو کسی که حیامدار باشد، نه‌تنها رفتار و گفتار او، بلکه هنر و معماریِ منزل و شهر او نیز حیامند است (آقاشریفیان اصفهانی، 1397: 19). ساختمان‌های اسلامی باید دارای حجاب باشند. پیشینیان برای ایجاد حجاب، ساختمان‌هایی که مصرف شخصی داشته‌اند را درونگرا می‌ساختند و ساختمان‌های با مصرف عمومی مانند کوشک‌ها را برونگرا بنا می‌کردند. مسئله حریم و حجاب (دیداری، صوتی و رفتاری) و صیانت از محرمیت یکی از اصول مهم معماری ایرانی در خلق فضا بوده است. یک جامعه با حیا، شهر و معماری حیامند نیز دارد و این ارتباط دوسویه بر همدیگر اثرگذار هستند؛ برای مثال، معماری خانه‌های یزد و کاشان به منزلة یک انسان خود را در حجابی پیچانده است که این خود منجر به رفتار حیا در کاربران نیز می‌شود. در معماری سرزمین‌های غربی که دارای نماهای سراسر شیشه هستند، این معماریِ بی‌حجاب، بی‌حیایی را عادی و ساکنان را نیز بی‌حیا می‌سازد. به نظر می‌رسد در فرهنگ ایرانی اسلامی تجلی صفت حیا در چهار ساحت بنا (کالبد)، بنا (سازنده)، مصرف‌کننده و قوانین سریان داشته و عناصر شهری چون محله‌ها، معابر، اماکن عمومی، و نیز عناصر معماری با توجه به این اصل اخلاقی شکل گرفته است.
جدول شماره 6: نمودپذیری ارزش‌های معنوی موجود در منابع اسلامی | ||
ارزش معنوی | راهکار معماری اسلامی | مصداق |
حجاب و حیا | اصل طراحی فضاهای بیرونی و اندرونی اصل محرمیت اصل عدم اشرافیت اصل سلسله مراتب در ارتباط بین فضاي درونی با فضاهاي بیرونی یک بنا یا مجموع اصل درونگرایی طراحی فضاي ورودي به صورت پیچ در پیچ و غیرمستقیم طولانی کردن مسیر حرکت در داخل فضاي ورودي | خانه بروجردی‌ها
خانه عامری‌ها
وجود دو نوع وسیله آگاه‌کننده: کوبه و حلقه روي درهاي ورودي براي مردان و زنان؛ همچنین وجود ورودی‌هاي جداگانه براي بخش بیرونی و اندرونی در برخی از خانه‌ها |
فضایل اخلاقی موجود در منابع اسلامی
اجتناب از تمایلات و هواهای نفسانی
از جلوه های منحصر به فرد فرهنگ اسلامی، ارتباط ظاهر و باطن، صناعت و فضیلت است. از منظر پیشینیان اهل هر حرفه به مقام استادی در آن حرفه نمی‌رسند جز این‌که در ساحت معنوی نیز مراحلی را طی نموده باشند. پژوهشگران بــا اســتفاده از تئــوری ادراک بــه ایــن نتیجــه رســیده‌اند کــه طراحــی براســاس نظریه‌هــای روان‌شناســی محیطــی، میــان محیــط، تجربــه و رفتــار انســان پیوندهــای مشــترک ایجــاد می‌شــود و ایــن پیوندهــا به صــورت تعاملــات، تقابـلـات، کنش‌هــا و تجــارب انســان بــا ابعــاد اجتماعــی، زیباشــناختی، احساســی و فیزیکــی محیــط بروز می‌یابند. در واقع معمــاری از طریــق تأثیرگــذاری در ارزش احساســی و اجتماعــی، در تمایـلـات رفتــاری مخاطبان مؤثــر است (میرتقیان و همکاران، 1400: 133). از آن‌جا که معماری به مثابه محیط انسان ساخت، بر کیفیت زندگی انسان تأثیر بسزایی دارد، این تأثیر در پیوند با ارزش‌های معنوی اخلاق و گسترش آن به واسطه محیط، در فعل رفتاری فرد دیده خواهد شد. برای ساختن الگویی اخلاق‌ساز در معماری میتوان از مفاهیم اخلاقی و ساختار هندسه و ترتیب مراحل رفتار اخلاقی بهره گرفت. برای تأثیرگذاری بر نفس با داشتن نظام‌های رفتاری که در سه بعد تأثیر می‌پذیرد، میتوان بر منشأ رفتار انسان اثر گذاشت و زمینه گرایش بر اخلاقیات را فراهم آورد. الگوی سازماندهی فضایی-هندسی با ترتیب اثرگذاری فرایند رفتار اخلاقی با ویژگی‌های هندسه ساحت‌ها می‌تواند زمینه‌های اخلاقی درون کاربران فضا ایجاد کند. این الگوی روند شکل‌گیری فضاهای معماری به گونه‌ای است که زمینه‌های گرایش به اخلاقیات را در فرد ایجاد میکند. کاربران این فضا با تأثیری که سازماندهی اخلاق‌محور بر نفس انسان با ترتیبی اخلاق‌ساز می‌گذارد روند تکّون رفتار اخلاقی اسلامی را به واسطة فضا طی میکند (دانایی نیا و توتونچی، 1396: 8).
کاربران این نگاه معماری را در کالبد آن نمی‌بینند؛ بلکه آن را نمودی از معانی پررمز و راز می‌دانند. در این‌جا شیء تا اثر هنری، ابزاری برای رساندن پیام‌های معنوی و معنایی است.
«شَعائِر» جمع «شَعیِرَة» یا «شِعارَة»، و در لغت به معنای علامت و نشانه است (فیومی، 1414: واژه شعائر، دهخدا، 1377 واژه شعائر)؛ از این‌رو «شعائر الهی» به معنای علائم و نشانه‌های پروردگار است. بدون شک نخستین مسؤولیت و نقش معمار مسلمان در مورد شعائر، شناخت، آگاهی و تبیین آنها از طریق معماری است. روح و ذهن معمار مسلمان در وهلۀ اول از گرایشهای مبتنی بر آیات قرآن و سپس از امثال، اشعار، تخیلات، نقش‌ها و اشکال بصری که عمیق‌ترین وجه ارزش‌ها و آداب اسلامی را منعکس می‌سازند، ترکیب یافته است، مقام معظم رهبری در این‌باره می‌فرماید: اصلاً بنای شعائر بر تظاهر و نشان دادن و مطرح کردن و جلو چشم نگاه داشتن است و نشانه‌های اسلامی باید واضح و آشکار باشد.10
با توجه به وسعت اهمیت و اثرات فرهنگی و اخلاقیِ شعائر و سوء استفادة گستردة دشمن از این وسیلة شایسته و ضرورت مقاومت در برابر این هجمة خطرناک، معماران مسلمان باید بیش از گذشته به دنبال مبارزه و ایجاد نمادهای گیرا و نو برای تمام ابعاد زندگی اسلامی باشند. احیا و حفظ میراث گذشته، تناسب با فرهنگ بومی و ملی، توجه به زیبایی و هنر، استحکام، تناسب با فطرت انسانی، جلوگیری از تحریف، تحقیر و تضعیفِ دین، سادگی و پرهیز از اسراف و تمایز با نمادهای دشمنان، اقداماتی هستند که در معماری میتوان به عنوان حفظ شعائر اسلامی انجام داد.
مسلمانان در آموزه‌های اسلامی از تشبه به کفار منع شده‌اند؛ برای نمونه، در روایتی امام صادق(ع) با عبارت «فَتَكُونُوا أعْدَائِي كَمَا هُمْ أعْدَائِي» (حر عاملی، 1409، ج4: 385) تأثیر مخربِ تشبه به کفار را دشمن شدن با امام(ع) بیان می‌دارد. دو کارکرد مهم نماد در عرصه معماري و زیستگاه اجتماعي او بیان معنا و ایجاد حس هویت مي‌باشد. کنش و بازنمایي رابطه متقابلي با یک‌دیگر دارند و معاني مشترک در ذهن افراد، باعث کنش مشترک مي‌شود؛ از این‌رو، براي دستیابي به ترویج فرهنگ اسلامی و دریافت معاني مشترک از طریق فرایند بازنمایي و انتقال به ذهن مخاطبان میتوان از طریق طرحواره‌ها که در شکل نماد تجسم مي‌یابند، بهره گرفت. در اين ميان، شناخت برخي از نمادها که معرف فرقه‌ها و گروه‌هاي منحرف است و قصد دارند از اين شيوة تأثيرگذار، اندیشه و فرهنگ خود را معرفي كنند، مانند گروه‌هاي شيطان‌پرستی و فراماسونری برای معماران به عنوان مجريان و متصديان فرهنگي، امری ضروری است تا با روشنگري وآگاه‌سازي عمومي، از ترويج آنها جلوگيري شود و ناآگاهانه مروّج تفكرات انحرافی در جامعه نشوند؛ براي نمونه، طراحي و ساخت مسجد و تزئینات آن، اگر سبب ترویج فرهنگ بیگانه باشد، حرام است (استناد به احکام استفئات دفتر مقام رهبري:20-21).
از این‌رو بر معماران مسلمان لازم است در طراحی و ساختِ بناها و شهرها، امانتدارِ فرهنگ و نمادهای اسلامی بوده و از انتشار فرهنگ و نمادهای غربی پرهیز نمایند؛ زیرا بر پایة حدیثِ «وَ لا تَسْکُنُوا مَسَاکِنَ أعْدَائِی فَتَکُونُوا أعْدَائِی کَمَا کَانَ اُولَئِکَ أعْدَائِی» (نوری، 1368، ج3: 467) پیروی از سبک‌ها، نمادها و روش‌های غربی در شهرسازی، معماری، دکوراسیون و طراحی داخلی، افزون بر ترویج فرهنگ غرب، موجبات قرارگیری در زمرة دشمنان خدای متعال و رسول اکرم(ص) می‌گردد.
ابعاد وجودیِ انسان عبارتند از: بینش (شناخت)، گرایش (عاطفه) و کنش (رفتار). پیروی از کفار رفته‌رفته لایة بینشی را عوض کرده و به کفر نزدیک میکند. همین لایة بینشی لایة گرایشی را تغییر داده، و لایة گرایشی نیز باعث تغییر رفتارها می‌شود (جلالی، 1380: 45)؛ برای مثال، زمانی که ساختار شهر به گونه‌ای باشد که به مراکز تجاری منتهی شود و کلوپ‌های شبانه مرکزیت یابد، ناخودآگاه افراد به سمت خرید، مصرف‌گرایی، تجمل‌گرایی و فساد سوق داده می‌شوند؛ اما اگر مساجد و مراکز فرهنگیِ اسلامی ـ ایرانی در شهرسازی مرکزیت و محوریت داشته باشند، مردم به سوی آنها متمایل شده و به صورت مستقیم رفتار و سبک زندگی آنان نیز تغییر میکند. نصر در این‌باره بیان میکند که «یک مکان مقدس، قطبي است که فضاي اطراف را گرد خود متمرکز مي‌سازد (نصر، 1373: 127).
همین‌طور طراحی فضاهای معماریِ داخلی نیز می‌تواند مروج رفتارهایی چون جلب توجه، حسرت، چشم‌و‌هم‌چشمی، حسادت و مانند آن شود (معرفت، 1400: 72-73). روشن است چنین رفتارهایی، مخالف با ارزش‌های معنوی که به عنوان مثال میتوان به تغییر فضای مطبخ به آشپزخانه‌های اپن امروزی اشاره کرد.
توجه به انگیزه و باطن
بر اساس آیة «لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَی التَّقْوَی مِنْ أوَّلِ یَوْمٍ أحَقُّ أنْ تَقُومَ فِیهِ»11 روح معنویت و تقوا شرط اساسی در معماری اسلامی است و از ساخت بنایی كه پايگاه شیطان است باید جلوگیری کرد؛ بنابراین، مهم‌تر از نحوة طراحی و ساختِ بنا، انگیزه و هدف از ساخت آن است؛ چراکه حتی یک ساختمان مقدس مانند مسجد، اگر هدف و انگیزة ساختِ آن انگیزه‌ای شیطانی باشد، مطرود و بیارزش است. در جهان‌بیني اسلام، توجه به مفاهیم و باطن پدیده‌هاي عالم در شکلگیري و پیشبرد علوم نقش بسزایي داشته است. نسبت معماري به اسلامي بودن، فقط در نما و ظاهر نيست؛ بلکه استفاده از مفاهيم و مبانی نظری اسلامی در تمام سطوح بنا از جمله در کاربری است كه بايد به آن توجه کرد؛ برای نمونه، مسجد ضِرار، بنایی بود که منافقان آن را در مدینه با هدف تفرقه بین مؤمنان، ترویج کفر و پایگاهی برای منافقان ساختند؛ اما سازندگان آن ادعا می‌کردند که آن را برای بیماران و گرفتارانی ساخته‌اند که امکان حضور در مسجد قبا را ندارند.12
پس از ساخت مسجد، بانیان آن نزد پیامبر اکرم(ص) رفتند و از آن حضرت خواستند برای افتتاح این مسجد در آن نماز بخواند تا از برکت دعای پیامبر(ص) برخوردار شوند؛ اما پیامبر(ص) که عازم غزوه تبوک بود، درخواست آنان را به پس از بازگشت از سفر موکول کرد (ابن‌هشام، 1369، ج4: 173). پس از بازگشت، پیامبر(ص) به برخی از اصحاب امر فرمود تا این مسجد را ویران کنند و آنان نیز این بنا را با خاک یکسان کردند. مکانِ آن نیز، به دستور پیامبر(ص)، محل ریختن زباله و مردار شد (حلبی شافعی، 1427، ج3: 203).
این موضوع اختصاص به بنای مسجد ندارد و میتوان آن را به سایر عرصههای طراحی و ساخت بنا گسترش داد؛ بنابراین، یکی دیگر از ارزش‌های معنوی مستخرج در منابع اسلامی که معماران مسلمان در طراحی‌های خود می‌بایست لحاظ کنند، توجه به کاربری‌ها است.
جدول شماره 7: نمودپذیری فضایل اخلاقی موجود در منابع اسلامی | |||
فضایل اخلاقی | راهکار معماری اسلامی | مصداق | |
ارزش معنوی | اجتناب از تمایلات و هواهای نفسانی | عدم برجسته‌سـازی و نمایـش عنصـر نمادیـن در معمـاری پرهیز از جلب توجه و خودنمایی |
خانه علومی یزد |
پرهیز از پیچیدگی بی‌مورد و جلب توجه ساختار هندسه |
| ||
حفظ و تجلی شعائر الهی | فراهم نمودن بستر سیر انسان از ظاهر به باطن، از کثرت به وحدت، از صورت به معنا، از عالم ماده به عالم روح؛ احیا و حفظ میراث گذشته | خانه عباسیان یزد
خانه منوچهری کاشان | |
بستر لایه‌های معانی پر رمز و راز هندسه ظرف وجودی معانی قرار می‌گیرد تا مفاهیم متجلی شوند. مرکزیت و محوریت مساجد در ساخت شهر پویایی و کارامدی با توجه به نیازهای زمان توجه به حکمت ظاهری و باطنی سلسله مراتب توجه به جزئیات هدایت و جهت‌یابی (آگاهی از غروب خورشید از طریق سایه‌اندازی) حرکت به سمت تعالی | |||
پرهیز از ترویج کفر | |||
توجه به انگیزه و باطن | |||
نتیجه‌گیری
بر اساس مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش، در معماری اسلامی، فضاهای درونی و بیرونی، ایوان‌ها، سقف‌ها، دیوارها، نورگیرها و... به نوعی بروزدهنده ظرفیتهای معنوی اسلامی هستند که بتوانند انسان را در زندگی روزمره و حتی درونی‌ترین خلوت‌هایش به سوی خداوند متعال رهنمون سازد و لحظه‌ای باعث نشود که او از یاد خداوند سبحان غافل شود. در این نوع معماری، هر عنصری تداعی‌کننده و روشنی‌بخش اندیشه و سوق‌دهندة انسان‌ها به سوی معنویت است. در واقع، معماری اسلامی برگرفته از ظرفیتها و ارزش‌های متنوع معنوی می‌تواند در فراهم نمودن زمینه و الگوی مناسب جهت ترویج و نشر فرهنگ اسلامی کمک شایانی نماید. سادگی و بی‌طرفی، پرهیز از پیچیدگی بی‌جا و جلب توجه، احیا و حفظ میراث گذشته، تناسب با فرهنگ ملی، بومی و مذهبی، توجه به امور باطنی در عین زیبایی و هنر، تعادل در فرم و تناسب با فطرت انسانی، در عین تنوع و پویایی، جلوگیری از تحریف، تحقیر و تضعیفِ دین به واسطه معماری، توجه و عدم پیروی از سبک، نماد و روش‌های غربی در شهرسازی، معماری، دکوراسیون و طراحی داخلی، از نتایج این پژوهش است. معمار مسلمان با تکیه برتجارب، تفکرات، خلاقیت و روحیه زیباشناسانه از یک سو، و تجلی معنویت و مفاهیم مقدس از دیگر سو، با خلق اثری بدیع و سرشار از مفاهیم و مضامین معنوی، در ساحت و ساختاری مادی می‌تواند توفیق این را یابد که قدری انسانِ سرگشته امروزین را از طریق معماری و شهرسازی به سر منزل مقصود رهنمون سازد؛ از این‌رو با توجه به غنای آموزه‌های دینی و معنوی برگرفته از منابع اسلامی، پیشنهاد می‌شود دست‌اندرکاران عرصه معماری و شهرسازی کشورمان در بازشناخت ظرفیتها و ارزش های معنوی بیشتر و سیاست‌گذاری در این راستا برای رسیدن به طراحی مطلوب اماکن مختلف، تلاش بیشتر و جدی تری نمایند.
پی‌نوشت
1. شاردن که در دوره صفویه چند سال در ایران اقامت داشت درباره این موضوع چنین گفته است: «درب خانه کوچک است؛ به طوری که نمی‌توان حدس زد که در پس آن، خانه‌اي بدین بزرگی و زیبایی باشد» (شاردن، 1375: 1814).
2. به طورکلی از تفاسیر چنین برداشت می‌شود که «ذکر» سه مرحله دارد: یکی، ذکر لفظی و توجه ظاهری که بر زبان جاری می‌شود که نازل‌ترین نوع ذکر و توجه است. دوم، ذکر قلبی و خفی که انسان درون خود به خدا و صفات او توجه میکند و سوم، ذکر حقیقی و شهودی است که مراد از آن فراموش کردن خود و غرق شدن در ذات خدا و صفات جمال و جلال او است.
منابع
قرآن کریم (1380) ترجمه ناصر مکارم شیرازی، تهران، دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي.
-------- (1381) ترجمه علی مشکینی، قم، الهادی.
آقاشریفیان اصفهانی، مهرداد (1397) مطالعه تطبیقی اصل حیا در آموزه های اسلامی و معماری سنتی. پژوهش‌نامه اخلاق، 11(40 )، صص 7-26.
آمدی، عبدالواحد بن محمد (1410) غرر الحکم و درر الکلم، قم، دارالکتاب الإسلامی.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414) لسان العرب، بیروت، دار صادر.
ابن‌هشام، عبدالملک (1369) سیرة النبویة، شیراز، ادیب مصطفوی.
الحر العاملی، محمد بن الحسن (1409) وسائل الشيعة، قم، مؤسسة آل‌البيت(ع).
ایمان طلب، حامد و سمیه گرامی (1391) نسبت معنا و شکل، تطابق اندیشه معماری مسجد و فرم شناسی نماز، دوفصلنامه مطالعات هنر اسلامی، ش 16، صص 77-88.
بلخاری، حسن (1390) جسم اسلامی شهر/ شهر و شهرسازی اسلامی، سوره اندیشه، ش50.
بمانیان، محمدرضا (1386) بررسی نقش خدامحوری در معماری مسلمانان، نشریه بین‌المللی مهندسی صنایع و مدیریت تولید (فارسی)، نشریه بین‌المللی علوم مهندسی، 18(5)، ویژه‌نامه معماری و شهرسازی، صص 37-44.
بمانیان، محمدرضا و سونیا سیلوایه (1391) بررسی نقش گنبد در شکل‌دهی به مرکزیت معماری مسجد، معماری و شهرسازی آرمان شهر، 5(9)، صص 19-30.
بهرامی‌پناه، امیر و آنوشا کیا (1399) خوانش قرآنی از ایده نور معنوی و تأثیر آن بر معماری اسلامی و ایرانی عصر صفوی، نقش جهان، 10(4 )، صص 287-293.
بیهقی، احمد بن الحسین (1423) شُعَبُ الإيمان، تحقیق الندوی، مختار احمد، ریاض، مكتبة الرشد.
پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (مد‌ظله‌العالی) (khamenei.ir)
پیربابایی، محمدتقی و دیگران (1396) «بررسی تطبیقی جایگاه انسان در معماری با رویکرد معرفتی از منظر تعقل در مساجد تاریخی و معاصر شهر تبریز»، دوماهنامه پژوهش در هنر و علوم انسانی، ش4.
جلالی، حسین (1380) «درآمدی بر بحث بینش، گرایش، کنش و آثار متقابل آنها»، فصلنامه معرفت، سال دهم، ش50.
حلبی شافعی، علی بن برهان الدین (1427) سیرة حلبیة، بیروت، دار الکتب العلمیة.
خانباشی، محمد حسین و سیدحسین ابطحی (1388) تحلیلی پیرامون نقش معنویت گرایی در مدیریت دولتی، مدیریت در دانشگاه اسلامی، زمستان، س13، ش4، صص 139-156.
دانایی‌نیا، احمد و مهرناز توتونچی (1396) پیوند معماری و تکون رفتار اخلاقیِ اسلامی، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، 3(2)، صص 1-16.
دهخدا، علی‌اکبر (1377) لغتنامه دهـخدا، تهران، دانشگاه تهران.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412) مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار الشامیّه.
سلطان‌زاده، حسین (1384) فضاهاي ورودي در معماري سنتی ایران، تهران، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگی.
شاردن، ژان (1375) سفرنامه شاردن، ترجمه: یغمایی، اقبال، تهران، توس.
شاکری، موسی و محمدرضا بمانیان و مجتبی انصاری (1397) تجلی ذکر در فضای معماری اسلامی- ایرانی از طریق بشارت و انذار؛ نمونه موردی: مساجد معماری اسلامی ایران، نقش جهان، 8(2)، صص 71-79.
شهیدی، شهریار و سعید فرج‌نیا (1391) ساخت و اعتباریابی پرسش‌نامه سنجش نگرش معنوی، روانشناسی و دین، س5، ش3، صص 97-115.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1390) المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
صدوق، محمد بن علی بن بابويه (1406) ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشريف الرضي.
طریحی، فخرالدین بن محمد (1362) مجمع البحرین، تهران، احمد حسینی.
طوسی، محمدبن حسن (1385) الأمالی، قم، البعثة.
طوفان، سحر (1390) بررسی رابطه مفهوم حریم زنانه با آفرینش فضای ورودی در معماری ایران. زن و مطالعات خانواده، 4(14)، صص 119-142.
قرائتی، محسن (1393) سیمای مسکن و شهر اسلامی، قم، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
قیومی، احمد بن محمد (1414) المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، قم، دار الهجرة.
کاشفی، محمد رضا (1389) تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، قم، جامعة المصطفی العالمیة.
کاظمی، سیدمحمد و حسین کلانتری خلیل‌آباد (1390) ابزارهای پیام‌رسانی معنوی در معماری مسجد با تأکید بر نقش ایدئولوژی اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 2(6)، صص 41-46.
كلينی، محمد بن يعقوب (1407) الكافي، تحقیق علی‌اكبر غفاری، تهران، دار الكتب الإسلامية.
مجلسی، محمدباقر (1403) بحارالأنوار الجامعة لدرر ائمة الأطهار(ع)، بیروت، دار إحياء التراث العربي.
مجیدی، مهسا و منصور صابری مقدم و فرح حبیب (1399) ارزش‌ها و گرایشهای فلسفۀ اسلامی بر معماری مسکونی صفوی (مطالعه موردی: خانه‌های جلفای نو صفوی)، مطالعات هنر اسلامی، 16(37).
مزیدی، مهدی و محمود حیدری (1393) «ارتباط بین میزان هوش معنوی و سبک مکانیزم‌های دفاعی»، نشریه تحقیقات روانشناختی، دوره 6، ش23، صص 46-58.
مطهری، مرتضی (1395) مجموعه آثار، تهران، صدرا.
معرفت، محمد (1400) مقررات شرعی ساختمان و مهندسان، قم، خادم الرضا(ع).
معین، محمد (1363) فرهنگ فارسی معین، تهران، امیرکبیر.
مکارم شیرازی، ناصر و دیگران (1353) تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامی.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد (1383) حکمت معماری اسلامی، جستجو در ژرف ساخت‌های معنوی معماری اسلامی ایران، هنرهای زیبا، ش19، صص 57-66.
مهدی‌نژاد، جمال‌الدین و حمیدرضا عظمتی و علی صادقی حبیب‌آباد (1398) تبیین راهبردی مؤلفه‌های حس معنوی در معماری مساجد ایران، مطالعات ملی، دوره20، 2(78)، صص 77-94.
مهوش، محمد و مصطفی ارغیانی (1399) «معماری اسلامی از منظر علم دین»، اندیشه معماری، ش7.
میرتقیان رودسری، سیدمحمد و مهشید ناسوتی (1400) نقش معماری خانه‌های روستایی در تمایلات رفتاری بازدیدکنندگان موزه میراث روستایی گیلان، گردشگری و توسعه، 10(3)، صص 131-145.
ناری قمی، مسعود (1396) نظریۀ معماریِ اسلامی یا نظریۀ اسلامیِ معماری: نقدی بر اصالت اسلامی رویکردهای نظری و عملی در دوران معاصر، فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، 3(2 )، صص 17-31.
نراقی، احمد (1366) عوائد الأیام، قم، مکتبه بصیرتی.
نصر، سيد حسين (1385) در جستجوی امر قدسی، ترجمه: سيد مصطفی شهر آیينی، تهران، نشرنی.
نقی‌زاده، محمد (1385) معماری و شهرسازی اسلامی (مبانی نظری)، اصفهان، راهیان.
نوری، حسین (1368) مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، موسسة آل‌البيت(ع) لإحياء التراث.
[1] * دانشیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران sharifani40@yahoo.com
[2] ** نویسنده مسئول: استادیار گروه معارف اسلامی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران m.marefat@iau-tnb.ac.ir
[3] . توحید (112)، 1-4.
[4] . فاطر (35)، 28: از ميان بندگان خدا، تنها عالمان از او مىترسند.
[5] . قصص (28)، 83: سرای آخرت را [تنها] برای کسانی قرار می‌دهیم که خواستار برتری‌جویی و فساد در زمین نباشند.
[6] .ر.ک: فرقان (25)، 63؛ فاطر (35)، 28؛ حدید (57)، 23.
[7] . رعد (13)، 4؛ نحل (16)، 12؛ روم (30)، 24: بى گمان در اين امر براى مردمى كه تعقل مى كنند نشانه‌های روشنی است.
[8] . بقره (2)، 242: «اين‌گونه خداوند آيات خود را براى شما بيان مىكند؛ امید كه بينديشيد».
[9] . آیات قرآن و مفسران آن، یکی از صور تعقل را در سه حوزة تفکر انفرادی و خلوت، مباحثة دونفره و نهایتا موعظه یا تعقل جمعی بیان میکنند.
[10] . بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت، تاریخ 08/06/1384.
[11] . توبه (9)، 108: آن مسجدى كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا شده، شايستهتر است كه در آن [به عبادت] بايستى.
[12] . توبه (9)، 107-108.