تأثیر استحکامات دفاعی سبک ووبان بر سازمان فضایی شهر خوی در دوره قاجار
محورهای موضوعی : معماری اسلامی
پرویز پورکریمی
1
*
,
کریم حاجی زاده
2
1 - دانش آموخته دکتری باستان¬شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی
2 - دانشیار گروه باستان شناسی، دانشگاه محقق اردبیلی
کلید واژه: شهر خوی, معماری دفاعی, سبک ووبان, فرم شهری.,
چکیده مقاله :
شهر مهم¬ترین عرصه زیست انسان و بزرگ¬ترین سلول تمدنی است و مطالعه تأثیر و تاثر این عرصه جایگاه ویژه¬ای دارد. مقاله حاضر درصدد بررسی و تحلیل تأثیر استحکامات دفاعی سبک اروپایی موسوم به ووبان به عنوان مولفه¬ای مؤثر در شکل¬دهی و سازمان فضایی شهر خوی در دوره قاجار است. هدف این پژوهش، تبیین و تحلیل چرایی و چگونگی نفوذ دانش شهرسازی و معماری دفاعی اروپایی در شهر خوی در دوره قاجار و بررسی پلان و ساختار معماری این قلعه- شهر و تأثیر آن بر سازمان فضایی و کالبدی هسته اولیه شهر خوی است. پژوهش حاضر از لحاظ ماهیت و شیوه تحقیق، تاریخی- تحلیلی و روش گردآوری داده¬ها، کتابخانه¬ای و متن¬کاوی اسناد و مدارک تاریخی است. سوال اصلی تحقیق این است که پلان و شکل هندسی استحکامات سبک اروپایی شهر خوی چه تأثیری بر سازمان فضایی و کالبدی هسته اولیه شهر داشته است؟ یافته¬های تحقیق حاکی از آن است که در پی تحولات حاصل از مدرنیته و فناوری نظامی، نخبگان نظامی ایران به ضرورت انطباق¬سازی استحکامات دفاعی با نیازهای روز یعنی انطباق با سلاح-های آتشین از جمله توپ و توپخانه پی بردند. از این رو، اقدام به ساخت استحکامات دفاعی سبک اروپایی مجهز به توپخانه و موسوم به «ووبان» کردند، که یکی از مصادیق بارز آن در دوره قاجار، برج و باروی شهر خوی است. نفوذ دانش شهرسازی و معماری اروپایی به عنوان مولفه¬ای انسانی در شهر خوی، در شکل¬دهی به سیما و هویت این شهر و سازمان فضایی و کالبدی هسته اولیه آن تأثیر به¬سزایی داشته است؛ به¬گونه¬ای که باعث شکل¬¬گیری و سازمان¬بندی هویت کالبدی- فضایی شهر خوی شده است.
The city is the most important area of human life and the largest cell of civilization, and the study of the impact and impression of this area has a special place. The present article aims to investigate and analyze the impact of the European-style defensive fortifications known as Vauban as an effective component in the shaping and spatial organization of the city of Khoi during the Qajar period. The purpose of this research is to explain and analyze why and how European knowledge of urban planning and defensive architecture penetrated in the city of Khoi during the Qajar period and to examine the architectural plan and structure of this castle-city and its impact on the spatial and physical organization of the primary core of Khoi city. In terms of the nature and method of research, the present research is historical-analytical and the method of data collection is library and text mining of historical documents. The research findings indicate that following the developments resulting from modernity and military technology, Iran's military elites realized the necessity of adapting defense fortifications to the needs of the day, i.e. adapting to firearms, including cannons and artillery. Therefore, they started to build European-style defense fortifications equipped with artillery and called "Vauban", one of the prominent examples of which is the tower and rampart of Khoi city in the Qajar period.
آریانپور کاشانی، عباس (1370) فرهنگ دانشگاهی انگلیسی- فارسی، تهران، امیرکبیر.
آقاسی، مهدی (1350) تاریخ خوی، تبریز، موسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
ابن¬حوقل (1345) صوره الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
انوری، امیرهوشنگ (1394) اطلس تاریخی نقشه¬ها و تصویرهای جغرافیایی آذربایجان، تهران، ندای تاریخ.
اوبن، اوژن (1362) ایران امروز 1907-1906، سفرنامه و بررسی¬های سفیر فرانسه در ایران، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران، زوار.
اوزون چارشی¬لی، اسماعیل حقی (1369) تاریخ عثمانی از فتح استانبول تا مرگ سلطان سلیمان قانونی، ترجمه ایرج نوبخت، جلد دوم، تهران، کیهان.
باربارو، جوزافا (1381) سفرنامه باربارو، در سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمة منوچهر امیری، تهران، خوارزمی.
بازرگان ونیزی (1381) سفرنامه بازرگان ونیزی در ایران، در سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمة منوچهر امیری، تهران، خوارزمی.
پاپلی یزدی، محمدحسین و مهدی سقایی (1381) «سنت، مدرنيته بازخواني يك مقاله: جغرافيا عبارتست از روابط متقابل انسان، (فرهنگ) تكنولوژي، مديريت و محيط»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، دوره 17، شماره 65-66، صص 8-31.
پورکریمی، پرویز (1398) تحلیل فضایی و ساختاری قلاع و استحکامات دفاعی ایران و عثمانی از سده 10 تا 14 هجری (محدوده مورد مطالعه: شمال غرب ایران و آناتولی شرقی)، رساله دکتری باستان¬شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی.
ترابی، سیدمحمد (1389) خوی در گذر تاریخ و از نظر ادب، در مجموعه مقالات خوی دیار باصفا، به کوشش علیرضا مقدم، تهران، مرکز خوی¬شناسی.
ترکمان، اسکندر منشی (1382) تاریخ عالم آرای عباسی، مصحح ایرج افشار، تهران، امیرکبیر.
جعفری، الهام و لیدا بلیلان اصل (1393) «بازخوانی تاریخی شهر خوی در دوره صفوی با استناد بر مینیاتور مطراقچی از دیدگاه سیاحان»، پژوهش¬نامه تاریخ، 9 (35)، صص 33-57.
جهانگیر میرزا قاجار (1327) تاریخ نو، به اهتمام عباس اقبال، تهران، علمی.
چلبی، اولیاء (1364) سیاحتنامه، کرد در تاریخ همسایگانش، ترجمه فاروق کیخسروی، ارومیه، ایوبی.
خُرندزی زیدری نسوی، شهاب¬الدین محمد (1343) نفثه المصدور، تصحیح امیرحسن یزدگردی، تهران، اداره کل نگارش وزارت آموزش و پرورش.
دالساندری، وینچنتو (1381) سفرنامه دالساندری، در سفرنامه‌های ونیزیان در ایران، ترجمة منوچهر امیری، تهران، خوارزمی.
دروویل، گاسپار (1348) سفرنامه، ترجمه جواد محبی، تهران، گوتنبرگ.
دوما، موریس و گروهی از کارشناسان (1378) تاریخ صنعت و اختراع، ترجمه عبدالله ارگانی، جلد دوم، تهران، امیرکبیر.
دهخدا، علی اکبر (1377) لغت¬نامه، زیر نظر محمد معین، تهران، دانشگاه تهران.
روملو، حسن (1384) احسن‌التواریخ، به اهتمام عبدالحسین نوائی، جلد اول، تهران، اساطیر.
ریاحی، محمدامین (1372) تاریخ خوی، تهران، طرح نو.
زنو، کاترینو (1381) سفرنامه کاترینو، در سفرنامه¬های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، خوارزمی.
سایکس، سرپرسی (1330) تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، جلد اول، تهران، چاپخانه نگین.
سیوری، راجر (1374) ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، مرکز.
صارمی، علی اکبر (1374) «مدرنیته و رهاوردهای آن در معماری و شهرسازی ایران»، فصلنامه گفتگو، شماره دهم، صص 57-70.
صدرایی خویی، علی (1373) سیمای خوی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی.
طاهری، ابوالقاسم (1347) جغرافیای تاریخی ایران (گیلان، مازندران، آذربایجان) از نظر جهانگردان، تهران، شورای مرکزی.
علوی شیرازی، میرزا محمدهادی (1369) دلیل السفرا، تهران، چاپ محمد گلبن.
عمید، حسن (1371)، فرهنگ فارسی، جلد اول تا سوم، تهران، امیرکبیر.
فانی زنوزی خوئی، میرزا حسن (بی¬تا) ریاض¬الجنه، نسخه خطی، تبریز، کتابخانه ملی تبریز.
فرمانفرمائیان، حافظ (1342) «سفرنامه مظفرالدین شاه به خوی»، ضمیمه مجله یغما، شماره 1.
فریزر، جیمز بیلی (1364) سفرنامه فریزر معروف به سفر زمستانی: از مرز ایران تا تهران و دیگر شهرهای ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، توس.
فلاندن، اوژن (1356) سفرنامه، ترجمه حسین نورصادقی، تهران، اشراقی.
قبادیانی، ناصرخسرو (1335) سفرنامه، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار.
قزوینی، زکریا بن محمد (1998) آثار البلاد وأخبار العباد، بیروت، دار صادر.
کلاویخو، گونسالس (1374) سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب¬نیا، تهران، علمی و فرهنگی.
گوبینو، کنت (1367) سه سال در آسیا، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، قطره.
مستوفی، حمدالله (1381) نزهه القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی، قزوین، حدیث امروز.
مطراقچی، نصوح (1379) بیان منازل سفر عراقین، ترجمه رحیم رئیس¬نیا، تهران، سازمان میراث فرهنگی.
معین، محمد (1381) فرهنگ فارسی، جلد اول، تهران، امیرکبیر.
ملازاده، کاظم و مریم محمدی (1385) قلاع و استحکامات نظامی، تهران، سوره مهر.
مهریار، محمد، فتح الله¬یف، شامیل، فخاری تهرانی، فرهاد، قدیری، بهرام (1378) اسناد تصویری شهرهای ایرانی دوره قاجار، تهران، دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی کشور.
مهمید، محمدعلی (1361) تاریخ دیپلماسی ایران قبل از هخامنشیان تا پایان قاجاریه، تهران، میترا.
مهندسان مشاور پویا نقش شهر و بنا (1390) طرح جامع شهر خوی، ارومیه، اداره کل مسکن و شهرسازی استان آذربایجان غربی.
Elgood, R. (1995) Firearms of the Islamic world: in the Tareq Rajab Museum, Kuwait. London.
Hinz, W. (1992) Uzun Hasan ve Seyh Cuneyd, T. T. K. Yay, Ankara.
Kleiss, W. (1980) “Europäische Befestigung architektur In Iran”. AMI 13. 167-178.
Schmidt, Erich (1940) Flights over Ancient cities of Iran. University of Chicago Press.
Sparavigna, A.C. (2015) “An Example of Military Engineering in 16th Century: The Star Fort of Turin”. International Journal of Sciences, 4 (12).
Whitelaw, A. (1846) The popular encyclopedia; or, Conversations Lexicon, vol. I, Glasgow, Edinburgh, and London: Blackie & Son.
Woods, J. (1976) The Aqquyunlu: Clan, confederation, empire; A Study in 15th/ 9th Century Turko-Iranian Politics. Bibliotheca Islamica. Mineapolis and Chicago.