خوانش طراحی مسجد شیخ‌لطف‌الله از منظر نشانه‌شناسی لایه‌ای بر پایه اصالت معنا
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
مینو لفافچی
1
*
,
مهسا رزاقی
2
1 - استادیار گروه معماری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
2 - دانشجوی دکتری معماری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
کلید واژه: کدگذاری, مسجد شیخ‌لطف‌الله, معماری, نشانه‌شناسی اصالت و معنا,
چکیده مقاله :
پژوهش حاضر به خوانش مسجد شیخ‌لطف‌الله با رویکرد نشانه‌شناسی بر پایه اصالت معنا پرداخته است. معماری به مثابه معنا، بازتابنده اندیشه‌ها و ارزش‌هایی است که برای درک و دریافت معانی آن باید از علم نشانهها مدد جست و چون این علم نشات گرفته از فلسفه است، پس باید آن را از دیدگاه‌های فلسفی مورد خوانش قرار داد تا رمزگشایی گردد. به نظر می‌رسد هنر معماری ایرانی به‌خصوص در طراحی مساجد و مکان‌های مذهبی با اصول نشانه‌شناسی، به‌خصوص بر پایه اصالت معنا شکل گرفته است. لذا هدف از این پژوهش رسیدن به الگوی مناسب جهت خوانش ساختارهای مسجد شیخ‌لطف‌الله است که آن را بتوان به دیگر مساجد نیز تعمیم داد. برای رسیدن به این مهم، یک سؤال اساسی مطرح می‌شود که خوانش ساختاری مسجد شیخ‌لطف‌الله از منظر معنایی چگونه تحلیل می‌شود. روش تحقیق این مقاله از نوع نظری است که در مرحله جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و مشاهده با متغیر کیفی و استدلال منطقی و فلسفی بهره برده است. برای مدون کردن تحلیل‌ها؛ کلیات و ساختارهای ساختمان مورد مطالعه در پنج نظام بستر خلق متن، صورت گرفته است و با تجزیه و تحلیل آنها به مفاهیم و نشانه‌های بکار رفته در آنها دست یافته و سپس با کدگذاری و دسته‌بندی اولیه، مفاهیم در سه سطح معنایی صریح، ضمنی و نمادین؛ استخراج شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در متن فرم مسجد شیخ‌لطف‌الله، مفاهیم زیر قابل ملاحظه می‌باشند: ملزم شدن همراهی تمامی لایه‌های متنی با ویژگی‌های خاص خودشان که منجر به فرآیند بافت متن آن می‌شود و همچنین پیوستگی لایه‌های سازنده مسجد شیخ‌لطف‌الله بر اساس اصل همنشینی، بافت را بوجود می‌آورد. و در نهایت می‌توان معنای نمادین این مسجد باشکوه را تحت عنوان «معماری مسجد شیخ‌لطف‌الله، پدیده‌ای برای فعلیت یافتن کلام الهی در جهت پالایش روح آدمی» بیان نمود.
The present research has studied the reading of Sheikh Latafullah Mosque with a semiotic approach based on the originality of meaning. It seems that the art of Iranian architecture, especially in the design of mosques and religious places, was formed with the principles of semiotics, especially based on the originality of meaning. The purpose of this research is to find a suitable model for reading the structures of Sheikh Latfullah Mosque. The basic question is how to analyze the structural reading of Sheikh Latfullah Mosque from the semantic point of view. The research method is theoretical with qualitative variables and logical and philosophical reasoning. The generalities and structures of the studied building were made in the five systems of the text creation platform, and then with the initial coding and classification, the concepts in three levels of explicit, implicit and symbolic meaning; has been extracted. The results show that the symbolic meaning of the mosque can be expressed under the title "Architecture of the Sheikh Latfullah Mosque, a phenomenon for the actualization of the divine word in the direction of refining the human soul".
Keywords: Architecture, Coding, Semiotics of Authenticity and Meaning, Sheikh Latafullah Mosque.
Introduction:
One of the important topics in semantics is the issue of different levels of meaning. The first level is the main meaning or reference; which shows the main performance (achievable performance) of a subject. The next level is called implied meaning or reference, which is symbolic in nature. These different levels of meaning make it possible to distinguish between the function or the way of direct use of an object and the social recognition of that object (Eco, 1968:18). In some cases, echo expresses implicit meanings for usually visual mediators, which at the same time cannot be understood without the system of signs. He calls these two aspects of meaning one explicit meaning and the other implicit meaning and introduces two different aspects of communication between the work and the experiencer (Eco, 1980:20-24). Although the term meaning obviously implies something that cannot be quantified (Schultz & Schultz, 1998:85). The explicit meaning in the recognition of architecture can be interpreted as the visual perception of the works in the first encounter, which may be considered abstractly as the visual manifestation in the first moment of encountering the work, without being affected by all inner senses (Necipoglu, 2000:274). Nevertheless, it seems that the explicit meaning of architecture includes that aspect of architectural expression that shows the intended functions of architecture openly and in a conventional and conventional way. In addition to the explicit expression of concepts, every architecture expresses aspects of life in an implicit way, which is synonymous with the phenomenon of perception in architecture, and in this intellectual system, the various aspects of architecture are in reality consistent with each other and do not precede or follow each other. Embertovaco interprets these meanings in relation to the function of architecture as primary and secondary use. The first gives the explicit meaning of architecture and the second gives the implicit meaning to architecture. At the same time, he points out that these interpretations do not mean the priority of the primary function over the secondary one, but rather the realization of the secondary function behind the primary meaning (Eco, 1980:25).
The main question for this research is how to analyze the structural reading of Sheikh Latufullah Mosque from the semantic point of view. The purpose of this question is to provide a model for a better understanding of the layers of mosque construction, so that according to it, lasting and popular mosques can be designed for the future generation and also perform the best performance in the restoration of old works. To compile the analysis; The generalities and structures of the studied building have been carried out in five systems of text creation, and by analyzing them, the concepts and signs used in them have been obtained, and then by coding and categorizing the concepts in three levels of explicit, implicit and symbolic meaning; has been extracted.
In this research, a selected and famous example of Iranian architecture has been analyzed, in order to try to extract and revive the signs through the reasons for creating layers based on the originality of their meaning through the context of reading the architectural design with its codes and signs by means of semiotics based on The originality of the meaning as well as its effect in Iranian architecture by studying a case study by proving the existence of signs in that era, emphasizing its physical element in architecture, because it seems that the art of Iranian architecture, especially in mosques and religious places; It is formed with the principles of semiotics, especially based on the originality of meaning. Therefore, the purpose of this research is to prove the existence of signs based on the originality of meaning in Iranian-Islamic architecture.
Structural layers of the building:
In this research, in order to categorize and codify the data, layers for the Sheikh Lotfollah Mosque, in five layers with the names of construction, access, landscape, functional physical and environmental layers; considered because the words of the text here are structural elements, masses and volumes, access ways, spaces and elements around the collective and environment and the dimensions of the forms, then by coding them into three levels of explicit, implicit and symbolic meanings, and finally the meanings Their symbols have been extracted, therefore, in this part, the layers in the buildings are explained first, and the structure of the layers of the Sheikh Latfullah Mosque is also introduced.
First, relying on the previous stage, that is, the stage of specifying the architectural layers of the building, the element or elements that are important in the architecture of the building and have the potential to be signs; extracted, which are basically the representation of signs. After extracting the elements related to the representation of signs, in this stage, the concepts and meanings related to the architectural layers are categorized and extracted at the first level of categorization and their explicit meanings, and then at a higher level, i.e. the second level, as implicit meanings, and finally at a higher level from that means the third level; Meanings and concepts have been classified and categorized in a more symbolic and abstract way.
Conclusion
To achieve the goals of the research, a model was used for semiotic analysis in the building of Sheikh Latfullah Mosque, which was based on the content analysis of the data of the article and their coding in order to achieve its different meanings and levels.
As it can be seen, the mass of Sheikh Latfullah mosque shapes the space and in the text of the form, the following concepts are noticeable:
- Being required to accompany all the text layers with their own special features, which leads to the text texture process.
- The continuity of the building layers of the Sheikh Latfullah Mosque creates the texture based on the principle of coexistence.
According to the studies, the symbolic meaning of this magnificent mosque can be expressed under the title "Sheikh Latfullah mosque architecture, a phenomenon for the actualization of the divine word in the direction of refining the human soul".
References
Appleyard.D (1969) Why buildings are known environment and behavior. 1(2),131-156.
Ahmadi, Adib, Ahmadi, Mohammad Azad (2022) a comparative study of the architecture of the first and second Pahlavi periods from the perspective of semiotics and semantics of the case studies of the Museum of Ancient Iran and the Museum of Contemporary Arts, Eastern Art and Civilization Magazine, year 11, number 39.
Arabi, Jafar (2017) Iranian view, deep view of transparency in Islamic architecture, International Congress of Leading Contemporary Architecture and Urbanism in Islamic Countries, Mashhad.
Bagheri, Sahar, Einifar, Alireza (2012) Scrutiny and limitation of the scope of inclusion and manifestation of signs in architecture, architecture and urban planning of Arman Shahr, No. 17, 1-10.
Burkhart, Titus (2012) The Sacred Art of Principles and Methods, Jalal Sattari, Soroush Publishing House, Tehran.
Biranvand, Muslim (2011) Recognizing sustainable architecture and its place in achieving sustainable development goals, Daneshnama Monthly, No. 196-197, Tehran 72-79.
Ephampope, Arthur (2006) Iranian Architecture, Sadri Afshar, Gholamhossein, 7th edition, Tehran, Akhtran.
Eco, Umberto (1968) Function and Sign: Semiotics in Architecture, in the City and the Sign: An In troduction to Urban Semiotics, Gottdiener, M. and Lagopoulos, A., (ads), New York, Columbia University Press.
Eco, Umberto (1980) Function and Sign: The Semiotics of Architecture. In Geoffrey Broadbent and Richard Bunt and Charles Jancks eds. Signs, Symbols and Architecture. Chichester: John Wiley & Sons, 25.
Jalali Milani, Samieh, Nejad Ebrahimi, Ahad, Beiti, Hamed, Vandshaari, Ali (2019) Measuring the possibility of using Ervin Paofsky's method in reading facades of historical houses in Iran, Bagh Nazar Scientific Journal, 17 (92), 89 - 102.
Necipoglu, G. (2000) The Topkapı Scroll: Geometry and Ornament in Islamic Architecture: Topkapı Palace Museum Library MS H (B. Ghayoumi, Trans). Tehran: Rozaneh.
Panahi, Siamak (2021) Semantic Architecture and Cinema, third edition, Tehran, Asr Konkash.
Pourjafar, Mohammadreza, Montazeral Hajeh, Mehdi, Ranjbar, Ehsan (2009) evaluation of ecological capacity in order to determine the appropriate limits of sustainable urban development, a case study of the new city of Sahand, the first conference on sustainable urban development.
Pourjafar, Mohammadreza, Yousefi, Zahid (2007) Recognizing the effect of meaning in the immortality of a case study of Horaman village, Takht Kurdistan, Maskan neighborhood and village environment, 28 (125), 17-2.
Schultz, D.; Schultz, S. (1998) Theories of Personality, (S. Mohammadi, Trans.). Tehran: Homa Publication.
اپهام‌پوپ، آرتور (1386) معماری ایران، صدری افشار، غلامحسین، چاپ هفتم، تهران، اختران.
احمدی، ادیب و محمدآزاد احمدی (1401) بررسی تطبیقی معماری دوره پهلوی اول و دوم از منظر نشانه‌شناسی و معناشناسی مطالعات موردی موزه ایران باستان و موزه هنرهای معاصر، مجله هنر و تمدن شرق، سال یازدهم، شماره 39.
اعرابی، جعفر (1397) نمای ایرانی نمای عمیق شفافیت در معماری اسلامی، کنگره بین‌المللی معماری و شهرسازی معاصر پیشرو در کشورهای اسلامی، مشهد.
باقری، سحر و علیرضا عینی‌فر (1392) تدقیق و تحدید حوزه شمول و نمود نشانهها در معماری، معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 17، صص 1-10.
بورکهارت، تیتوس (1392) هنر مقدس اصول و روش ها، جلال ستاری، تهران، سروش.
بیرانوند، مسلم (1390) بازشناسی معماری پایدار و جایگاه آن در دست‌یابی به اهداف توسعه پایدار، ماهنامه دانش‌نما، شماره ۱۹۶-۱۹۷، تهران، صص ۷9-۷2.
پناهی، سیامک (1400) معماری و سینمای معناگرا، چاپ سوم، تهران، عصر کنکاش.
پورجعفر، محمدرضا و مهدی منتظرالحجه و احسان رنجبر (1389) ارزیابی توان اکولوژیکی به منظور تعیین محدوده‌های مناسب توسعه پایدار شهری نمونه موردی شهر جدید سهند، نخستین همایش توسعه شهری پایدار.
پورجعفر، محمدرضا و زاهد یوسفی (1387) بازشناسی اثر معنا در جاودانگی مکان نمونه موردی روستای هورامان تخت کردستان، محله مسکن و محیط روستا، 28 (125)، صص 2-17.
جلالی میلانی، سمیه و احد نژاد ابراهیمی و حامد بیتی و علی وندشعاری (1399) سنجش امکان بهره گیری از روش اروین پائوفسکی در خوانش نماهای خانه‌های تاریخی ایران، نشریه علمی باغ نظر، 17 (92)، صص 89- 102.
چندلر، دانیل (1394) مبانی نشانه‌شناسی، مهدی پارسا، تهران، سوره مهر.
حمه جانی، یوسف و قادر بایزیدی و جلیل سحابی (1396) مطالعه کیفی دلالت‌های معنایی معماری هورامان تخت از منظر نشانه‌شناسی، ماهنامه علمی پژوهشی باغ نظر، 14 (57)، صص 45- 62.
دانشگرمقدم، گلرخ و سیدحسین بحرینی و علیرضا عینی فر (1390) تحلیل اجتماع پذیری محیط کالبدی متأثر از ادراک طبیعیت در محیط انسان ساخت، هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، (45)، صص 25-36.
دباغ، امیرمسعود و مصطفی مختاباد امری (1390) تأویل معماری پسامدرن از منظر نشانه‌شناسی، هویت شهر، شماره 9 سال 5، صص 59- 72.
دباغ ، امیرمسعود (1394) خوانش معماری از منظر نشانه‌شناسی، اطلاعات حکمت و معرفت، (61)، صص 17-22.
دهخدا، علی اکبر (1377) لغت نامه دهخدا، جلد 4، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
دیانت، فرشته (1395) بررسی اهمیت نشانه‌شناسی (دلالت معنایی) در عکس‌های مفهومی، مبانی نظری هنرهای تجسمی، (4)، صص 71-84.
ذوقی تنکابنی، مهرنوش و مریم ارمغان و مهرداد متین (1401) تحلیل و بررسی متن آثار شاخص معماری معاصر ایران بر اساس خوانش دلوز از فرم، دوفصلنامه اندیشه معماری، نشریه علمی، سال ششم، شماره یازده، صص 149- 176.
رضوی فر، املی و حسین غفاری، (1390) نشانه‌شناسی پیرس در پرتو فلسفه معرفت شناسی و نگرش وی به پراگماتیسم فلسفه، 39 (2)، صص 5-36.
روحی، محبوبف (1395) احترام به طبیعت در معماری، چهارمین کنگره بین‌المللی در عمران معماری و توسعه شهری، تهران.
سامیر، آلاله و سیدامیرحسین گرگانی و مریم چشمه قصبانی (1399) خوانش معماری به مثابه متن با رویکرد نشانه‌شناسی ساختارگرا نمونه موردی مرکز فرهنگی سینمایی، دزفول، دوماهنامه نخبگان علمی و مهندسی، دوره 5، شماره 3.
سجودی، فرزان (1387) نشانه‌شناسی کاربردی (ویرایش دوم)، تهران، علم.
سرگزی، محمدعلی (1392) نشانه‌شناسی و نقوش تزئینات معماری اسلامی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی هنرهای تجسمی نقش مایه، سال پنجم، شماره 16، تهران.
سعیدی رضوانی، نوید و حمیدرضا دانش پور و امیررضا دانش پور (1392) نگاهی جدید به عوامل مؤثر بر دسترسی مطالعه موردی محله معالی آباد و ملاصدرا شیراز، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 46 (1)، صص 215- 236.
سلیمانی، محمدرضا و ایرج اعتصام و فرح حبیب (1392) بازشناسی مفهوم و اصول هویت در اثر معماری، هویت شهر، 10 (25).
شادآرام، علیرضا و زهرا نامور (1400) چیستی و چرایی تأثیر ادبیات عرفانی بر نگارگری ایرانی با رویکرد نشانه‌شناسی، نشریه علمی پژوهشی ادب عرفانی گوهر گویا، سال پانزدهم، شماره دوم، پیاپی 47، صص 85- 210.
شعله، مهسا (1388) روش شناسی تحلیل حوزه‌های نشانه معنایی شهر، هنرهای زیبا معماری و شهرسازی، 39 (5)، صص 101-116.
شولتز، کریستیان نوربرگ (1391) معنا در معماری غرب، مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، متن.
ضمیران، محمد (1382) درآمدی بر نشانه هنر، تهران، قصه.
ظفری نایینی، سهیلا و سپیده ظفری نایینی (1393) بررسی فضاهای تهی مسجد شیخ لطف الله، شماره 2، فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی.
قدمی، مصطفی و غلامرضا ملکشاهی و امیر اکبری مهام و ایرج محسنی (1390) بررسی کیفیت کالبدی و کارکردی مبادی ورودی شهر نمونه موردی شهر بابلسر، مجله جغرافیای توسعه، 9 (21)، صص 181- 197.
قنبریان شیاده، مریم و محسن ذوالفقاری و حسن حیدری (1401) خوانش نشانه‌شناسی لایه ای در فرآیند معنایی داستان مدرن ابوالهول از فرشته ساری، انتشارات دانشگاهی علامه طباطبایی، متن پژوهشی ادبی، دوره 26، شماره 93، صص 97-122.
کابلی، پل، یانس، لیتزا (1396) نشانه‌شناسی قدم اول، نبوی، محمد، تهران، پردیس دانش.
کارتر، پیتر (1386) میس وندروهه، امیرحسین هاشم زاده، تهران، خاک.
کرمانی، فریبا (1380) غرفه ای از بهشت، دومین همایش بین‌المللی معماری مساجد، افق آینده، تهران، دانشگاه تهران.
گرین، لبیهان (1383) درسنامه نظریه و نقد ادبی، لیلا بهرامی و دیگران، تهران، روزنگار.
گیرو، پیر (1392) محمد نبوی، تهران، آگاه.
ماهان، امیر و سید امیر منصوری (1396) مفهوم منظر با تأکید بر صاحبنظران رشته‌های مختلف، ماهنامه باغ نظر، 14 (47)، صص 17- 28.
محمدی، عرفان و شقایق مولوی و یاسمن باستانی (1397) نشانه‌شناسی در معماری مسجد شیخ لطف الله، دومین کنگره بین‌المللی معماری هنر و تحقیقات شهری ایرانی-اسلامی.
معین، محمد (1384) فرهنگ دوجلدی معین، تهران، آدانا (چاپ پارس نوین).
منصوری، سید امیر (1383) درآمدی بر شناخت معماری منظر، فصلنامه باغ نظر، (2)، صص 69-78.
نژادابراهیمی، احد و مینو قره بیگلو و سید مسعود وفایی (1397) عوامل مؤثر بر ارتباط و نشانه‌شناسی در معماری مطالعه موردی مسجد کبود تبریز، جاویدان خرد، 15 (34)، صص 179- 202.
Appleyard. D (1969) Why buildings are known environment and behavior. 1(2), 131-156.
Eco, Umberto )1968( Function and Sign: Semiotics in Architecture, in the City and the Sign: an In troduction to Urban Semiotics, Gottdiener, M. and Lagopoulos, A., )ads(, New York, Columbia University Press.
Eco, Umberto )1980( Function and Sign: The Semiotics of Architecture. In Geoffrey Broadbent and Richard Bunt and Charles Jancks eds. Signs, Symbols and Architecture. Chichester: John Wiley& Sons, 25.
McLennan, J. F. (2004) The Philosophy of Sustainable Design.
Necipoglu, G. (2000) The Topkapı Scroll: Geometry and Ornament in Islamic Architecture: Topkapı Palace Museum Library MS H (B. Ghayoumi, Trans). Tehran: Rozaneh.
Panahi S, Hashempour, & Eslami Gh (2014) Thought architecture from idea to concept. Hoviate shahr, 17 (8), 25-34 (Persian).
Rappaport, Ames (1994) «Spatial Organization and the Built Environment», Companion Encyclopaedia of Anthropology, Humanity, cultural and Social Life. ED: Time in Gold, Rutledge, New York.
Schultz, D.; Schultz, S. (1998) Theories of Personality, (S. Mohammadi, Trans.). Tehran: Homa Publication.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و پنجم، بهار 1403: 32-1
تاريخ دريافت: 02/05/1402
تاريخ پذيرش: 13/08/1403
نوع مقاله: پژوهشی
خوانش طراحی مسجد شیخ‌لطف‌الله از منظر نشانه‌شناسی لایه‌ای بر پایه اصالت معنا1
مینو لفافچی*
مهسا رزاقی**
چکیده
پژوهش حاضر به خوانش مسجد شیخ‌لطف‌الله با رویکرد نشانه‌شناسی بر پایه اصالت معنا پرداخته است. معماری به مثابه معنا، بازتابنده اندیشه‌ها و ارزش‌هایی است که برای درک و دریافت معانی آن باید از علم نشانهها مدد جست و چون این علم نشات گرفته از فلسفه است، پس باید آن را از دیدگاه‌های فلسفی مورد خوانش قرار داد تا رمزگشایی گردد. به نظر می‌رسد هنر معماری ایرانی به‌خصوص در طراحی مساجد و مکان‌های مذهبی با اصول نشانه‌شناسی، به‌خصوص بر پایه اصالت معنا شکل گرفته است. لذا هدف از این پژوهش رسیدن به الگوی مناسب جهت خوانش ساختارهای مسجد شیخ‌لطف‌الله است که آن را بتوان به دیگر مساجد نیز تعمیم داد. برای رسیدن به این مهم، یک سؤال اساسی مطرح می‌شود که خوانش ساختاری مسجد شیخ‌لطف‌الله از منظر معنایی چگونه تحلیل می‌شود. روش تحقیق این مقاله از نوع نظری است که در مرحله جمع‌آوری اطلاعات از روش کتابخانه‌ای و مشاهده با متغیر کیفی و استدلال منطقی و فلسفی بهره برده است. برای مدون کردن تحلیل‌ها؛ کلیات و ساختارهای ساختمان مورد مطالعه در پنج نظام بستر خلق متن، صورت گرفته است و با تجزیه و تحلیل آنها به مفاهیم و نشانه‌های بکار رفته در آنها دست یافته و سپس با کدگذاری و دسته‌بندی اولیه، مفاهیم در سه سطح معنایی صریح، ضمنی و نمادین؛ استخراج شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که در متن فرم مسجد شیخ‌لطف‌الله، مفاهیم زیر قابل ملاحظه می‌باشند: ملزم شدن همراهی تمامی لایه‌های متنی با ویژگی‌های خاص خودشان که منجر به فرآیند بافت متن آن می‌شود و همچنین پیوستگی لایه‌های سازنده مسجد شیخ‌لطف‌الله بر اساس اصل همنشینی، بافت را بوجود می‌آورد. و در نهایت می‌توان معنای نمادین این مسجد باشکوه را تحت عنوان «معماری مسجد شیخ‌لطف‌الله، پدیده‌ای برای فعلیت یافتن کلام الهی در جهت پالایش روح آدمی» بیان نمود.
واژگان کلیدی: کدگذاری، مسجد شیخ‌لطف‌الله، معماری، نشانه‌شناسی اصالت و معنا
مقدمه
هنری مذهبی مانند هنر رنسانس یا باروک را که از لحاظ سبک به هیچ وجه از هنر ذاتاً دنیوی و غیردینی همان دوران متمایز نیست را نمی‌توان مقدس نامید. تنها هنری که قالب و صورتش نیز، بینش روحانیِ خاصِ مذهب مشخصی را منعکس می‌سازد شایسته صفت مقدس است. پس آثار هنری ذاتاً غیردینی هستند که مضمون مقدس دارند، اما برعکس؛ هیچ اثر مقدسی نیست که صورتی غیردینی داشته باشد، زیرا میان صورت و روح (معنا)؛ مشابهت و تمثال دقیق خدشه ناپذیری است (بورکهارت2، 1392: 7). نشانهها، گاه با منشی نمادین، بازنمودی از جهان را ارائه می‌دهند (گیرو، 1392: 24)، و انسان در میان موجودات به گونه‌ای است که به شدت میل به معناسازی دارد و معنا را از طریق تولید و تفسیر «نشانهها»، بوجود می‌آورد (چندلر3، 1394: 41). یکی از شرایط بنیانی خوشبختی، دانستن این نکته است که هر چه انجام می‌دهیم؛ معنایی ابدی و جاوید دارد (بورکهارت، 1392: 9). هر پدیده‌ای به عنوان یک نشانه به خودی خود، فاقد معنا است و از طریق الصاق معانی و نمادهای عینی توسط انسان معنادار می‌شود، چرا که معنا؛ نیاز بنیادین انسان است (شولتز4، 1391: 531).
هدف غایی و نهایی هنر مقدس، رمز است و بدین علت جزو وسایل ابتدایی و اصلی از هر دستاویز دیگری مستغنی است؛ وانگهی چیزی جز کنایه و اشاره نمی‌تواند بود زیرا موضوع واقعی آن مالا‌کلام است و زبان از وضعش عاجز، ریشه و اصل آسمانی یا ملک خصلت دارد زیرا الگوهایش بازتاب واقعیت ماوراء عالم صور هستند (بورکهارت، 1392: 9).
یکی از مباحث مهم در معناشناسی موضوع سطوح مختلف معنی است. سطح اول، معنی یا اشاره اصلی است؛ که مبین عملکرد اصلی (عملکرد قابل حصول) یک موضوع است. سطح بعدی، معنا یا اشاره ضمنی خوانده می‌شود که طبیعتی نمادین و سمبلیک دارد. این سطوح مختلف معنی امکان تفاوت قائل شدن بین عملکرد یا نحوه استفاده مستقیم یک شیء و شناخت اجتماعی از آن شیء را ایجاد می‌کند (Eco, 1968: 18). اکو در برخی موارد برای واسطه‌هایی معمولاً دیداری، معانی ضمنی را بیان می‌کند که در عین حال بدون سیستم نشانهها قابل فهم نیستند. او این دو گونه از وجوه معنا را یکی معنای صریح و دیگری معنای ضمنی می‌خواند و دو جنبه متفاوت از برقراری ارتباط میان اثر و تجربه کننده را معرفی می‌کند (Eco, 1980: 20-24). اگرچه اصطلاح معنا آشکارا بر چیزی دلالت دارد که نمی‌تواند کمّی باشد (Schultz & Schultz, 1998: 85). معنای صریح در بازشناخت معماری می‌تواند تعبیر به ادراک بصری آثار در نخستین مواجهه باشد که شاید بتوان به صورت انتزاعی آن را تظاهر بصری در نخستین لحظه رویارویی با اثر، بدون تأثیرپذیری از جمیع حواس باطنی دانست (Necipoglu, 2000: 274). با این وجود به‌نظر می‌رسد که معنای صریح معماری شامل آن جنبه از بیانگری معماری باشد که عملکردهای مورد نظر معماری را بطور آشکار و به صورت متداول و قراردادی نمایان می‌کند. هر معماری علاوه بر بیان صریح مفاهیم، جنبه‌هایی از زندگی را به صورت ضمنی نمود می‌بخشد که مترادف با پدیدۀ ادراک در معماری است و در این دستگاه فکری وجوه مختلف معماری در واقعیت منطبق بر یکدیگرند و تقدم و تأخری نسبت به یکدیگر ندارند. امبرتواکو این معانی را در ارتباط با موضوع عملکرد در معماری به کاربرد اولیه و ثانویه تعبیر می‌کند. اولی معنای صریح معماری و دومی، معنای ضمنی را به معماری می‌بخشد. ضمن آنکه اشاره می‌کند این تعابیر به معنای الویت کارکرد اولیه به ثانویه نمی‌باشد، بلکه به معنای تحقق کارکرد یا عملکرد ثانویه در پس معنای اولیه است (Eco, 1980: 25).
چگونگی نمود نشانه از لحاظ محتوا در فضای ساخته شده معماری، به پنج شاخه: معبود، انسان، طبیعت، تاریخ و جامعه تقسیم می‌شود، که در جدول شماره (1)، شرح آن آمده است (ر.ک: محمدی و همکاران، 1397).
معبود | نشانه‌های که پیام‌های خداوند را منتقل می‌کنند( آفریش سیارات و کهکشان‌ها، تمامی موجودات، قرآن و معجزات و ...) همگی این نشانه‌های از خالق بی همتا هستند. |
انسان | نشانهها که به وسیله انسان ساخته می‌شوند در کلمات، طلسم ها و نمادها، چه بصورت(کلامی و چه غیر کلامی) هستند. البته خود انسان نیز نشانه‌ای از آفریدگار خود در روی زمین هستند. |
طبیعت | نشانه‌های که در طبیعت یافت می‌شود شامل: موجودات زنده آن، گیاهان و درختان و دیگر رازهایی نهفته در آن می‌باشد. |
تاریخ | در نشانه‌های تاریخی به کار رفته در آثار تاریخی می‌توان به صورت در زمانی و فرا زمانی بودن پدیده‌ها باشند. معموال به صورت متنی یا تصوری هستند که از اسناد و مدارک دست اول و دوم گرفته تا داده‌های دیداری از قبیل یافته‌های باستان شناختی، تصاویر و نظایر آن. هر یک از این انواع داده‌ها می‌تواند دربرگیرنده‌ی نشانهها و دلالت‌ها باشد. روش نشانه‌شناختی می‌تواند به گره‌گشایی، بسترکاوی و اتصال این یافته‌ها به دیگر عناصر فرهنگ یا دوره‌ی خاص مورد مطالعه کمک کند. |
جامعه | نشانه‌های موجود در جامعه شامل رمزگان‌ها و معناهای بسیار گوناگونی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و..را شامل می‌شود که هر یک از این نوع از نشانهها جای تحلیل و بحث بسیاری دارد. |
جدول شماره (1): نمود نشانه از لحاظ محتوا در معماری (محمدی و همکاران، 1397)
در دوران‌های مختلف تاریخ معماری ایران شاهد ساخت آثار با ارزش تاریخی- بومی بوده که رویکردهای معناگرایانه داشته‌اند. از جمله این آثار، مسجد شیخ‌لطف‌الله از دوره اسلامی بوده که یکی از مهمترین بناهای حوزه فرهنگ اسلامی در سرزمین‌های اسلامی است که برای استفاده عموم ساخته می‌شده است. مساجد ساخته شده معاصر در شهرهای مختلف، تنها تقلیدی از تاریخ گذشته بوده و اکثر طراحان جوان حتی دلایل به وجود آمدن حجم کالبدی آنها را هم نمی‌دانند چه برسد به تزئینات و ریزه‌کاری‌های آنها، و نه تنها شناخت کافی از علم نشانه‌شناسی ندارند بلکه با کاربرد نابجا و برخورد‌های سطحی، مخاطبان خود را نیز در شناخت درست نماد و نشانهها و تعابیر مختلف از معانی بکار رفته در آثار نامی گذشتگان، دچار اشتباه می‌کنند. بنابراین در این پژوهش به خوانش طراحی مسجد شیخ‌لطف‌الله به دلیل دارا بودن قدمت تاریخی و ارزش بالای آن در تزئینات و مفاهیمش، با رویکرد نشانه‌شناسی بر پایه اصالت معنا پرداخته تا هر چند اندک، به رمزگان سازندگان آن؛ در آن دوران طلایی پی ببریم و آنها را به معماری معاصر انتقال دهیم.
هدف از این پژوهش رسیدن به الگوی مناسب جهت خوانش ساختارهای مسجد شیخ‌لطف‌الله است که آن را بتوان به باقی مساجد نیز تعمیم داد. سؤال اصلی برای این پژوهش مطرح می‌گردد که تحلیل خوانش ساختاری مسجد شیخ‌لطف‌الله از منظر معنایی چگونه است. هدف از طرح این سؤال ارائه الگویی جهت درک بهتر لایه‌های ساخت مساجد می‌باشد تا با توجه به آن بتوان مساجدی ماندگار و مردمی برای نسل آینده طراحی نموده و همچنین در مرمت آثار قدیمی بهترین عملکرد را انجام داد. برای مدون کردن تحلیل‌ها؛ کلیات و ساختارهای ساختمان مورد مطالعه در پنج نظام بستر خلق متن صورت گرفته است و با تجزیه و تحلیل آنها به مفاهیم و نشانه‌های بکار رفته در آنها دست یافته و سپس با کدگذاری و دسته‌بندی اولیه، مفاهیم در سه سطح معنایی صریح، ضمنی و نمادین؛ استخراج شده است.
پیشینه پژوهش
در حوزه نشانه‌شناسی اندیشمندان و فلاسفه بسیاری وجود دارند که آثار ارزشمندی در رشته‌های مختلف نشانه‌شناسی از خود بر جای گذاشتهاند که در جدول شماره (2)، به آنها اشاره شده است. در بین آنها آثار سوسور و پیرس، مهمترین مراجع نشانه‌شناسی در سده بیستم هستند (پال کابلی، 1396: 38).
جدول شماره (2): اندیشمندان نشانه‌شناسی و رویکردهای آنان
نام فیلسوف | دیدگاه |
Appleyard | معتقد است انسان می‌باشد که بر اساس شخصیت، هویت، اهداف، تجارب و ارزش‌های خود این اطلاعات را درک می‌کند و عوامل فیزیولوژیکی، روان‌شناختی، رفتارجمعی و فردی، حس تعلق به مکان و نیز حس تعلق به اجتماع به عنوان مهمترین مؤلفه‌های انسانی مؤثر بر تصویر ذهنی شناخته می‌شوند .(Appleyard, 1962: 28) |
Roland Bart | گفتار و نشانه انسانی و زبان‌شناس |
Roman jacobsen | ساختارگرا و زبان‌شناس |
Jean Lacan | پساساختارگرا- نشانه سوسور را برعکس نمود و به جای مدلول مفهوم ذهنی را نشاند. |
louis strauss | گفتار و نشانه‌های انسانی. پدر مردم‌شناسی مدرن است. |
ferdinand de saussure | الگوی دو وجهی از نشانه را بیان می‌کند. از نگاه او نشانه متشکل از دال و مدلول است (نژاد ابراهیمی و همکارن، 1397: 10) |
heidegger | سرچشمه خطا را متافیزیک می‌داند. |
pierce | مدل سه‌تایی (بازنمایی- تفسیر- موضوع) |
grams | معناشناسی را دانشی خواند که ساخت‌های بنیادین فرآیند معناسازی را مورد واکاوی و تحلیل قرار می‌دهد (شعله، 1388: 11) |
jacques derrida | گفتار و نشانه‌های انسانی. سرچشمه خطا را کلام محوری می‌داند. |
algirdas | معناشناسی ساختاری |
jan mukarovsky | ساختارگرا- نظریه ادبی را از سطوحی جز جنبه زیباشناختی وابسته به علم نشانهها مطرح کرد. |
thomas augustin | به نشانه‌های مقدس اشاره نمود و نظریه قراردادی سینیادیتا را مطرح نمود. |
umberto eco | نشانهها را بر دو دسته طبیعی و مصنوعی می‌خواند. |
nietzsche | سرچشمه خطا را مسیحیت می‌داند. |
william ockham | به نشانه ذهنی - خصوصی و گفتاری- نوشتاری اشاره نمود. |
malarme | زبان‌شناس |
john locke | به دانش اشیاء و توانایی بکار بردن درست نیروها اشاره نمود. |
mauritius | بر مسائل معناشناسی و دلالت معنایی متمرکز بود و نظریه معنا ارائه داد. |
erwin panofsky | نشانه‌شناسی فصلی را معرفی نمود و در شناخت آثار هنری سه مرحله حسی، عقلی و سپس معنایی را عنوان نمود. |
تحقیقات داخلی فراوانی نیز در مورد نشانه‌شناسی بناها انجام گردیده است که شرح آنها به صورت زیر آمده است:
پناهی و همکاران (1400) با روش تحلیل محتوا و با تکیه بر نشانه‌شناسی لایه‌ای و طی بررسی آثار چند معمار مطرح، مسیر تبدیل ایده به فرم را تشریح کرده‌اند. آنها فرآیند تبدیل ایده به فرم را سلسله مراتب نزولی از اشراق به حکمت، حکمت به علم کلی‌نگر و از علم به دانش جزئی‌نگر، می‌دانند.
شادآرام و نامور (1400) در پژوهشی تحت عنوان «چیستی و چرایی تأثیر ادبیات عرفانی بر نگارگری ایرانی (با رویکرد نشانه‌شناسی)»، به تحقیق در ارتباط با نشانه‌های معناشناسانه از نظر دیداری، شنیداری و اجتماعی پرداخته و نتایح پژوهش حاکی از آن است که اشتراک مدلول‌های دو نظام متفاوت ادبیات و نگارگری برخاسته از فرهنگ غالب و مشترکی است که این دو نظام، از یکسو در بستر آن شکل گرفته‌اند و ازسوی دیگر در تثبیت و شکل‌گیری آن مؤثر بوده‌اند.
سامیر و همکاران (1399) در مقاله‌ای با عنوان «خوانش معماری به مثابه متن با رویکرد نشانه‌شناسی ساختارگرا (نمونه: مرکز فرهنگی دزفول)»، از منظر نشانه‌شناسانه به معماری معاصر ایران؛ نمادها و نشانه‌های و عناصر معماری سنتی که حاوی نمادها و نشانه‌های خاص و عرفانی است را یافته است.
قنبریان شیاده و همکاران (1401) در پژوهشی با عنوان «خوانش نشانه‌شناسی لایه‌ای در فرآیند معنایی داستان ابوالهل از فرشته ساری»، با توجه به بستر بافت و با دلالت بر نشانهها و فهم خواننده، نمادها تأویل می‌گردند.
دباغ و مختاباد (1390) در پژوهشی با عنوان «تأویل معماری پسامدرن از منظر نشانه‌شناسی»، عناصر زیبایی‌شناسی مشترک در معماری و موسیقی (نمونه موردی: دوره رنسانس)»، به تحقیق درباره تشابهات و تمایزات معماری دوره رنسانس پرداخته و در نتیجه شش ویژگی مشترک معماری و موسیقی را یافته و در این ویژگی‌های مشترک تأثیر متقابل آنها را می‌یابد.
ذوقی و همکاران (1401) در پژوهشی با عنوان «تحلیل و بررسی متن آثار شاخص معماری معاصر ایران بر اساس خوانش دلوز از فرم»، به تجلی فرم و شکل‌گیری انواع آن به عنوان ابزارى مهم در معناسازی از لایه‌های درونى معمارى پرداخته و در نهایت با بکارگیری لایه‌های متن به صورت صریح و آشکار، فرم بزرگ از انواع فرم دلوزی محقق می‌گردد با حذف و کسر بخشی از رمزگان در طرح و معنا سازی به صورت ضمنی، فرم کوچک خلق می‌شود.
جلالی میلانی و همکاران (1399) در پژوهشی با عنوان «سنجش امکان بهره‌گیری از نظر پائوفسکی در خوانش نماهای خانه‌های تاریخی ایران»، به فهم معنای اثر در تقابل با فرم پرداخته و به برخی قابلیت‌ها و محدودیت‌ها در ایجاد فرم پی برده است.
سرگزی (1392) در پژوهشی با عنوان «نشانه‌شناسی نقوش و تزئینات معماری اسلامی»، با توجه به دیدگاه‌های نشانه‌شناسی تزئینات اسلامی، به انتقال معانی اسلامی از طریق معماری و تزئینات آن تأکید نموده است.
تحقیقات و پژوهش‌های انجام شده در زمینه‌های مختلف معماری و نشانه‌شناسی بناهای گوناگون بوده ولی هیچ‌کدام سعی در کشف رمزگان برای خوانش مساجد ایرانی- اسلامی را نداشته، لذا در این پژوهش به واکاوی نمونهای منتخب و مشهور از معماری ایرانی پرداخته شده است، تا سعی در استخراج و زنده‌سازی نشانهها از طریق دلایل ایجاد لایه‌های بنا بر پایه اصالت معنای آنها از طریق زمینه خوانش طراحی معماری با رمزها و نشانه‌های آن به وسیله نشانه‌شناسی بر پایه اصالت معنا و نیز تأثیر آن در معماری ایرانی با مطالعه نمونه موردی با اثبات وجود نشانهها در آن دوران ، با تأکید بر عنصر کالبدی آن در معماری است، زیرا به نظر می‌رسد هنر معماری ایرانی به‌خصوص در مساجد و مکان‌های مذهبی؛ با اصول نشانه‌شناسی، به‌خصوص بر پایه اصالت معنا شکل گرفته است. لذا هدف از این پژوهش اثبات وجود نشانهها بر پایه اصالت معنا در معماری ایرانی- اسلامی می‌باشد. بنابراین سؤال اصلی برای پژوهش مطرح می‌گردد که ضرورت خوانش مساجد ایرانی- اسلامی به چه دلیل و بر چه اساسی از منظر نشانه‌شناسی تحلیل می‌گردد. برای رسیدن به پاسخ برای سؤال مطرح شده مسجد شیخ‌لطف‌الله از شهر اصفهان انتخاب و کدگذاری کلیات و ساختارهای آن، در پنج نظام بستر خلق متن ، به شرح نمودار شماره (1)، صورت گرفته است.
نمودار شماره (1): نظام‌های مورد مطالعه،
روش تحقیق
این پژوهش به روش ترکیبی انجام شده است. ابزار جمع‌آوری اطلاعات مورد استفاده در بخش مبانی نظری به صورت مطالعات کتابخانه‌ای بوده که از جمله استفاده از کتب، مجلات، مقالات، نشریات، پروژه‌های تحقیقاتی و جستجوی اینترنتی را شامل شده است. هدف استفاده از این روش ها، بکار بردن آخرین اطلاعات موجود در رابطه با موضوع مورد مطالعه بوده است. در گام نخست این پژوهش برای مدون کردن تحلیل‌ها، ابتدا در مورد کلیات بنای منتخب، دسته‌بندی‌هایی صورت گرفته تا با تجزیه و تحلیل آنها بتوان به مفاهیم و نشانه‌های بکار رفته در آنها دست یافت و سپس با کدگذاری و دسته‌بندی اولیه، مفاهیم در سه سطح معانی صریح، معانی ضمنی و معانی نمادین استخراج شده. لذا کدگذاری کلیات و ساختارهای ساختمان منتخب برای این پژوهش در پنج لایه صورت گرفته و به اختصار به بررسی آنها پرداخته شده است که در نمودار شماره (1)، این ساختارها آورده شده است؛ سپس مدل مفهوم‌سازی داده‌ها و فرآیند نشانه‌شناسی و معناشناسی در این پژوهش، در نمودار شماره (2) آورده شده است.
نمودار شماره (2): مدل مفهوم‌سازی داده‌ها و فرآیند نشانه‌شناسی و معناشناسی پژوهش
مبانی نظری
هنر مقدس که زبده خلقت (صنع الهی)، را به زبان تمثیل تکرار و از سر بیان می‌کند؛ نمودگار سرشت رمزی عالم است و بدین‌گونه روح انسان را از قید تعلق به واقعیات درشتناک و ناپایداری می‌رهاند (بورکهارت، 1392: 10). نشانه، چیزی است که نزد شخصی خاص بر چیزی دیگر، در برخی وجوه و توانمندی‌ها دلالت می‌کند (ر.ک: دیانت، 1395). نشانه، همواره معنا را احضار می‌کند، همان‌گونه که معنا در نشانه نمایان می‌شود (شعله، 1388: 5). در اصل نشانه‌شناسی برگرفته از دو نگرش اصلی ساختارگرا و پساساختارگرا است. ساختارگرایان مانند سوسور، یاکوبسن و... که غالبا در حیطه زبان شناسی تخصص داشتند و به طور معمول ارتباطی مستقیم میان دال و مدلول قائل هستند ولی پساساختارگرایان مانند پیرس، اکو، دریدا و... رابطه دال و مدلول را غیرمستقیم می‌دانند و در مسائل اجتماعی، منطقی و زیباشناختی به دنبال پی بردن به مدلول‌های ضمنی و مستور هستند و به جنبه‌های متکثر، لایه‌های درون متن، ارتباطات بینامتنی و کنش تاخیری معنا می‌پردازند (دباغ، 1394: 7). از نظر پیرس هر چیزی را که به طریقی اطلاعاتی انتقال می‌دهد، نشانه گویند و معتقد است تار و پود تمامی افکار و همه پژوهش‌ها نشانه است و حیات اندیشه و دانش، همان حیات عقلی نشانهها است (رضوی‌فر و غفاری، 1390: 9).
در تعریف بافت آمده که بافت یک رابطه است که بین لایه‌های متنی ممکن است برقرار باشد، یا به‌نظر برسد که برقرار نیست. بنابراین بافت واقعیتی فیزیکی نیست و یک رابطه‌ای است که بین لایه‌های متنی برقرار است (سجودی، 1387: 214).
متن، شبکه‌ای باز است که از لایه‌های مختلف که خود نمود رمزگان‌های متفاوت هستند؛ شکل گرفته است. نکته حائز اهمیت آن است که لایه‌های متنی در متن، خود دارای سازمان درونی و بیرونی هستند و بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. به عبارتی متن یک مفهوم تکریری است که هر لایه متنی نیز خود یک متن است که در کنش متقابل با سایر لایه‌های متنی؛ دامنه متن‌بودگی خود را گسترش می‌دهد و این روند باز و بی‌پایان است (سجودی، 1387: 210).
رمز، نشانه‌ای قراردادی نیست، بلکه مظهر صورت مثالیِ خودِ رمز؛ به حسب قانونی مربوط به معرفت وجود و هستی‌شناسی است. به همین علت رمزپردازی سنتی هرگز عاری از زیبایی نیست، چه بر وفق بینش روحانی از جهان؛ زیبایی چیزی، جز شفافیت لفافه‌های وجودی آن چیز نیست؛ هنر راستین زیبا است، زیرا حقیقی است (بورکهارت، 1392: 8). رمز، الگویی است در تحلیل فرآیندهای ارتباطات. گرین، معتقد است این رویکرد با توجه به نشانه‌شناسی و نوشته‌های رولان بارت، گویای آن است که معنا در نتیجه دلالتِ متکی به رمزگان‌هایی پدید می‌آید که مخاطبان به شیوه‌های متفاوتی آنها را معنادار می‌سازند (گرین، 1383: 296). می‌توان گونه‌های رمزگان را طبق گفته پناهی، مطابق جدول شماره (3) دسته‌بندی نمود.
جدول شماره (3): گونه‌های رمزگان (پناهی، 1400: 179)
رمزگان اجتماعی | رمزگان نشانه‌شناختی را باید رمزگان اجتماعی نامید، از جمله زبان کلامی، رمزگان اندامی، رمزگان کالا محور، رمزگان رفتاری و... . |
رمزگان متنی | رمزگان باز نمودی یافتنی از جمله رمزگان زیبایی‌شناختی در چارچوب هنرهای بیانی مثل شعر، نقاشی، سینما و...، رمزگان سبکی، خطایی، بلاغی مثل روایت، رمزگان داخل رسانه‌ها مثل رمزگان‌های تلویزیونی، سینمایی، رادیو، مجله و... . |
رمزگان تفسیری | در این مورد توافق و همسویی کمتر از رمزگان نشانه‌شناختی وجود دارد، مانند رمزگان ادراکی از جمله ادراک بصری، رمزگان ایدئولوژیک. |
رمزگان، موضوع مهمی است که باید در نشانه‌شناسی مورد اشاره قرار گیرد، چراکه ما در قرائت هر متن ناچاریم که نشانهها را با توجه به رمزگان مناسب تفسیر کنیم، رمزگان عبارت از مجموعه نشانه‌هایی که میان ارسال کننده پیام و دریافت کننده آن پیوند برقرار می‌کند (ضمیران، 1382: 132).
هرمنوتیک، علم با نظر تأویل است. واژه (تأویل) به معنای بازگشتن و بازگرداندن هر چیز به اول، سرمنشاء و آغاز خود، که با (تفسیر) تفاوت دارد. گاهی این واژه در معنای ترجمه از زبانی به زبان دیگر نیز به کار رفته است. هرمنوتیک در ریشه‌های اولیه خود برای رمزگشایی مفاهیم قدسی به کار گرفته می‌شده است. بعدها این دانش برای تفسیر متون ادبی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در قرون وسطی، تفسیرهای غیر لغوی از کتاب مقدس گسترش می‌یابند و بسیاری از مفسران مسیحی قصه‌های عهد عتیق را به شکل نمادین در ارتباط با عهد جدید تفسیر می‌کنند. طبق نظر (دیلتای)، هرمنوتیک این امکان را فراهم می‌کند که شخص تجربه درونی خود را مورد مطالعه قرار دهد. وی معتقد بود که هرمنوتیک را باید در مثلث میان زندگی، فهم و بیان جستجو کرد. در اصل آفرینش خواننده باید به بهای مرگ مؤلف باشد. وقتی کسی به درجه خوانندگی می‌رسد که در فضای مرگ مؤلف به تفسیر متن بپردازد و در واقع هیچ گاه خواننده، مؤلف را درک نخواهد کرد (پناهی، 1400: 178-176).
واشکافی فرهنگ لغات معین، معنا را سخن و حقیقت مطلب و باطن می‌داند (معین، 1384: 1777). معنا، نیاز بنیادین انسان است (شولتز، 1391، 531). انتقال معنا زمانی امکان‌پذیر است که اشتراک معنایی میان داده‌های ارسال شونده از سوی فرستنده و اطلاعات و مفروضات موجود در حافظه دریافت کننده وجود داشته باشد (سلیمانی و همکاران، 1392). معنا، اعتبار؛ محتوا و پیام (چه عقلی و چه احساسی یک رویداد است (پورجعفر و یوسفی، 1387: 10). "گرامز"، معناشناسی را دانشی می‌خواند که ساخت‌های بنیادین فرایند معناسازی را مورد واکاوی و تحلیل قرار می‌دهد. معناشناسی با معنای عقلی لغات سروکار دارد و به کاوش مفهوم محتوایی نشانه می‌پردازد (شعله، 1388: 6). بنا به گفته دکتر تقی راده، شانه‌ها بر پایه اصالت معنا به شرح جدول شماره (4) تقسیم می‌شوند.
جدول شماره (4): تقسیم بندی نشانهها بر پایه اصالت معنا (پناهی، 1400: 230)
نوع نشانه | شرح |
قراردادی | موضوعاتی که بیانگر و یادآور موضوع یا مفهوم خاص بین تعداد اندک یا گروه زیادی از انسان‌ها یا جوامع قرار داده شده‌اند مثل حروف، واژه‌ها و... |
مفهومی | ویژگی تکوینی اشیاء و پدیده‌ها هستند مثل دود، طراوت سنگ که به ترتیب نشانه آتش، آب و سختی هستند. |
ازلی | مرتبه‌ای از نشانه فطری است مثل برخی اعداد، نور و ... مثلاً عدد چهار در جوامع مختلف معانی متفاوت دارد که به استناد به اشاره‌اش به چهارگوشه عالم در فرهنگ‌های مشرق زمین، مقدس تلقی می‌شود. |
فطری | ادیان الهی برای اثبات وجود خالق هستی به آنها استناد می‌کنند. |
مسجد شیخ‌لطف‌الله
مسجد شیخ‌لطف‌الله از بناهای تاریخی اصفهان، در ضلع شرقی میدان نقش جهان؛ رو به روی کاخ عالی قاپو قرار دارد و بر روی خرابه‌های یک مسجد قدیمی بنا شده است (کرمانی، 1380: ج2: 608). در تصویر شماره (1)، موقعیت جغرافیایی آن آمده است.
تصویر شماره (1): موقعیت جغرافیایی مسجد شیخ‌لطف‌الله
این مسجد را شاه عباس به افتخار پدر زن روحانی خود ساخته که به اندازه 45 درجه انحراف از محور شمالی- جنوبی در جهت قبله قرار گرفته است (اپهام پوپ5، 1386: 218). معمار این مسجد محمدرضا، پسر استاد حسین بنا اصفهانی است و در مقایسه با سایر مساجد فاقد صحن، مناره و ایوان بوده و به علت بسته بودن چهار دیوار مسجد، تا اندازه‌ای تاریک است (ظفری نائینی، 1393: 2). برای ورود به داخل شبستان باید از داخل دالان بسیار طویلی که در چهار جهت تغییر مسیر دارد؛ گذشت. داخل این مسجد از سه قسمت دالان، شبستان و گنبد تشکیل شده است که هر سه قسمت دارای تزئینات و کاشی‌کاری‌های بسیار زیبا و متنوعی هستند که سبب ایجاد بسط و گشودگی درون انسان می‌شود و بدین گونه انسان به فنای خویشتن می‌رسد. همه عناصر درون مسجد نیز همین قبض و بسط و یگانگی با خدا را نشان می‌دهند. فضاهای این مجموعه در تصویر شماره (2)، مشخص شده است .
تصویر شماره (2): فضاهای مشخص شده در مسجد شیخ‌لطف‌الله
لایه‌های ساختاری بنا
گروتر در کتاب زیبایی‌شناسی در معماری، معتقد است هر پیامی بویژه پیام‌های بصری با کمک علائم و نشانهها مبادله می‌شوند. وی نشانه را در دو بعد ظاهری که همان فرم، رنگ، اندازه و... است و بُعد معنوی که همان مفهوم و محتوای نشانه است تعریف می‌کند و سپس انواع نشانه را در قالب این دو بعد معرفی می‌نماید (پاکزاد و همایون، 1390: 523-501)، که این تعاریف در جدول شماره 5، آورده شده است.
جدول شماره (5): نشانه از دیدگاه گروتر (باقری و عینی فر: 1392: 5)
نشانه به عنوان متن، مفهومی تکریری است و دارای ساختی سلسله مراتبی است. پس به منظور تبیین ساختار سلسله مراتبی در متن یک فرم ( که در تفسیر و خوانش معنا و کارکرد آن مؤثر است)، می‌توان این گونه بیان کرد که فرم یک بنا به عنوان متن؛ خود دارای سلسله مراتب درونی است که همان لایه‌های متنی شکل دهندۀ آن است و عبارت از: عوامل طبیعی، عوامل مصنوعی و عوامل انسانی.
در رویکرد نشانه‌شناسی لایه‌ای، مفهوم متمایزی به نام بافت در مقابل متن وجود ندارد؛ زیرا هر چیزی که به عنوان نشانه خوانده می‌شود باید امکان تبدیل شدن به لایه‌ای از متن و خوانده شدن بر اساس دستگاه رمزگانی را پیدا کند (Rapoport, 1994: 122).
با استناد به روش تحقیق در پژوهش حمه‌جانی و همکاران (1396) که در پژوهش خود در تحلیل روستای هورامان تخت از منظر نشانه‌شناسی و معناشناسی، لایه‌های متشکل روستا را تحت عنوان عنصری با اهمیت در فضاهای شهری و اقتضای روزافزون و نیز تحلیل این فضاها در قالب نشانه‌شناختی لایه‌ای، در پنج نظام لایه‌ای با عنوان‌های لایه ساخت، محیطی، دسترسی‌ها، کالبدی و عملکردی و منظر؛ مشخص نموده و آنها را در سه سطح معانی صریح، ضمنی و نمادین بررسی نموده و در نهایت معانی نمادین آنها در 15 مورد شامل مواردی چون: تلفیق تکنولوژی و سنت، بوم آوردی، طراحی اقلیمی، باغ‌سازی ایرانی، خوانایی فضایی، شفافیت در معماری ایرانی و... که دست یافته‌اند (حمه‌جانی و همکاران، 1396: 3).
بنابراین در این پژوهش جهت دسته‌بندی و مدون کردن داده‌ها، لایه‌هایی برای مسجد شیخ لطف الله، در پنج‌لایه با نام‌های لایه ساخت، لایه دسترسی، لایه منظر، لایه کالبدی عملکردی و محیطی در نظر گرفته زیرا کلمات متن در اینجا عبارت از عناصر ساختاری، توده و احجام، راه‌های دسترسی، فضاها و عناصر اطراف جمعی و محیطی و ابعاد فرم‌ها هستند، سپس با کدگذاری آنها به سه سطح معانی صریح، ضمنی و نمادین دست‌یافته و درنهایت معانی نمادین آنها استخراج گردیده تا گامی کوچک باشد برای پژوهش‌های آتی در این زمینه؛ لذا در این قسمت ابتدا به توضیحات لایه‌های موجود در بناها پرداخته شده است و همچنین ساختار لایه‌های مسجد شیخ‌لطف‌الله نیز معرفی می‌گردد.
لایه ساخت
Mies Van der Rohe معتقد است که در معماری باید به ساخت توجه داشت و طراحان بدون واسطه با مقوله ساخت درگیر شوند. معماران پس از فهم اینکه مصالح به چه کار می‌آیند، تصمیم می‌گیرند که در کدام بخش بنا از آنها استفاده کرده و یا برای ساختن عناصر ساختمانی که توانایی ایجاد کارکرد مورد نظر را داشته باشند آنها را با چه مصالح و عناصر دیگری ترکیب تلفیق کنند (کارتر6، 1386: 234). منظور از نظام ساخت، نحوه بهره‌مندی از مصالح مصرفی از نوع بافت، رنگ و روش‌های چیدمان برای احداث ابنیه است (حمه‌جانی و همکاران، 1396: 8).
مصالح به کار رفته در مسجد شیخ‌لطف‌الله از جمله مصالح بنایی مثل آجر و خاک و گل و کاهگل و ... بوده و برای تزئینات هم از کاشی‌کاری‌ها استفاده شده که در تصویر شماره (3) آورده شده است.
تصویر شماره (3): لایه‌های ساخت از جمله مصالح بنایی و کاشی مسجد شیخ‌لطف‌الله
لایه‌های ساخت مسجد شیخ‌لطف‌الله در جدول شماره (6)، مطابق با آنچه توضیح داده شد؛ آورده شده است.
جدول شماره (6): لایه ساخت مسجد شیخ‌لطف‌الله،
لایه کالبدی- عملکردی | لایه‌های ساخت |
| 1- جلوخان و سردر ورودی مسجد: سردری بزرگ و مرتفع، دوره صفویه، مقرنس‌کاری و کاشی‌کاری، ساخته شده با مصالح بنایی، وجود کنیبه در بالای سر درب به قلم علیرضا عباسی با خط ثلث، کاشی‌های فیروزه‌ای مارپیچ قوس اصلی سردرب را احاطه نموده است. |
| 2-دالان ورودی: راهروی 28 متری ابتدا به چپ و سپس به راست می‌چرخد که نوعی طواف به دور صحن اصلی است، ساخته شده با مصالح بنایی، دارای پنجره مشبک سمت راستش که پرتو نور از آن می‌تابد، با تزئین کاشی‌کاری هفت رنگ که بیشتر رنگ‌های سبز، آبی و لاجوردی می‌باشد.
|
| 3- شبستان اصلی: تبدیل پلان از مربع به دایره: به شکل مربع به قطر 19 متر است که پس از فاصله گرفتن از زمین به هشت ضلعی تبدیل می‌شود و وقتی به ساقه گنبد می‌رسد به دایره تغییر شکل می‌دهد که این تغییر از دوره ساسانی به یادگار مانده است، ساخته شده با مصالح بنایی. |
| 4-گنبد: این گنبد به صورت دو پوسته پیوسته، ساخته شده با مصالح بنایی، وقتی از بیرون به آن مشاهده می‌شود قسمتی از آن پشت سر درب قرار گرفته است، ارتفاع راس آن تا سطح زمین 32 متر، دهانه آن 12 متر و قطر بیرونی 22 متر دارد، بدنه آن با کاشی معرق رنگارنگ با طرح ستاره هشت گوش بوده، قله آن به کلاهکی میماند که با کره‌هایی منظم مزین شده است، کتیبه‌ای شامل سوره‌های شمس و دهر و کوثر به خط ثلث دارد، 16 پنجره مشبک گرداگرد آن وجود دارد. |
| 5- دیوارهای قطور: به‌خصوص در قسمت زیر گنبد به دلیل سنگینی و فشار آن که در قسمت زیر پنجره‌های گنبد به یک متر و هفتار سانتی متر رسیده و در قسمت‌های اصلی به بیش از دو متر می‌رسد، ساخته شده با مصالح بنایی. |
| 6- پنجره‌های مسجد: پنجره ای مشبکی در پایه گنبد قرار داده شده که 16 عدد می‌باشد و نور را تجزیه نموده و هنگام ورود به داخل گنبدخانه، فضای آن را روحانی می‌نماید. |
| 7- محراب: این محراب با کاشی‌کاری‌های معرق و مقرنس‌های صدفی شکل بسیار ظریفی زینت داده شده، استفاده از ترکیبات و خطوط هماهنگ از ویژگی‌های بارز محراب است. |
| 8- پلکان ورودی: چهار پله در مسیر رسیدن به سر درب اصلی قرار دارد، مزین به سنگ مرمر زرد می‌باشد. |
لایه دسترسی‌ها
به عقیده پاسینی، مسیریابی صحیح و مطلوب در محیط‌ها، تا اندازه ای به توانایی تخیل و تجسم پدید آورنده آن محیط از همه تجاربی که در آن محیط اتفاق خواهد افتاد بستگی دارد (پورجعفر و منتظرالحجه، 1389: 31). Francis (1989) سه نوع دسترسی را مورد شناسایی قرار داده است که عبارت اند از : فیزیکی (مانند در، دروازه، دیوارها، نرده‌ها و تغییر سطح)، اجتماعی (تمامی سطوح و لایه‌های اجتماعی باید توانایی استفاده از فضا را دارا باشند و ممانعت بهره‌برداری از فضا برای طبقاتی از اجتماع، به نوعی اعمال محدودیت و انحصار اجتماعی بوده و مطلوبیت فضا را کاهش می‌دهد)، دسترسی بصری (امکان رویت فضا برای دسترسی بصری بیان شده است) (سعیدی رضوانی و دانش پور، 1392: 11). سیرکولاسیون مسجد شیخ لطف الله ودسترسی فیزیکی آن یعنی درب ورودی با حالت دعوت‌کنندگی آن به دلیل تو رفتگی، و تغییر سطح آن و امکان دید آن از نقاط مختلف که همان دسترسی بصری می‌باشد، در تصویر شماره (4) آمده است.
تصویر شماره (4): لایه دسترسی‌های مسجد شیخ لطف الله
مطابق با آنچه توضیح داده شد، لایه‌های دسترسی مسجد شیخ لطف الله در جدول شماره (7)؛ آورده شده است.
جدول شماره (7): لایه دسترسی مسجد شیخ لطف الله،
تصویر مربوطه | لایه دسترسی |
| 1- مسیر اصلی دسترسی: تنها مسیر اصلی دسترسی به بنا از سمت شرق میدان امام و مستقیم می‌باشد. |
لایه کالبدی- عملکردی
بخش کلی ادراک آدمی از فضا، ابتدا بصری است ادراک بصری در وهله نخست؛ فضایی است. در این حالت فضا پیوسته و جامع به نظر رسیده و دارای حس مکان قوی، استوار و پر معنا خواهد بود (قدمی و همکاران، 1390: 4). در ورودی مسجد شیخ لطف الله و همچنین فضاهای داخلی آن یک حس مکان قوی از فضای مذهبی وجود دارد (تصویر شماره 5).
تصویر شماره (5): لایه‌های کالبدی- عملکردی مسجد شیخ لطف الله در قسمت ورودی و زیر گنبد
لایه‌های کالبدی- عملکردی مسجد شیخ لطف الله در جدول شماره (8)، مطابق با آنچه توضیح داده شد؛ آورده شده است.
جدول شماره (8): لایه کالبدی-عملکردی مسجد شیخ لطف الله،
تصویر مربوطه | لایه کالبدی- عملکردی |
|
1- وجود تناسبات هندسی در پلان کاملا مشهود است، از احجام پایه هندسی دارای تقارن مربع و مستطیل و دایره استفاده شده است.
|
لایه منظر
منظر به یک معنا بر فضای ملموس و رؤیت‌پذیر محیط پیرامون که شامل محیط طبیعی و انسان ساخت می‌شود، اطلاق می‌گردد. و در معنای دیگر دلالت بر ذهنیتی مطلوب داردکه به واسطه مواجهه انسان با فضای کالبدی محیط پیرامونش، نقش می‌بندد. لذا در برداشتی متعالی منظر پدیده ای است عینی- ذهنی که به واسطه ادراک ما از محیط و تفسیر ذهن، توامان حاصل می‌شود (ماهان و منصوری، 1396: 26). در واقع منظر، تصویری با ذهنیت و معنا است که ناظر را به افقی دیگر هدایت می‌کند (منصوری، 1383: 69). در تصویر شماره (6)، منظر و چشم انداز درونی و بیرونی از مسجد شیخ لطف الله آورده شده است.
تصویر شماره (6): نمونه لایه منظر درونی و بیرونی از مسجد شیخ لطف الله،
لایه‌های منظرمسجد شیخ لطف الله مطابق با آنچه توضیح داده شد در جدول شماره (9)، آورده شده است.
جدول شماره (9): لایه منظر مسجد شیخ لطف الله،
تصویر مربوطه | لایه منظر |
| 1- وجود استخر آب در جلوی مسجد در میدان نقش جهان، وجود کاشی‌کاری‌های خردلی رنگ که در هر ساعتی از روز آن را به رنگ خاصی در می‌آورد، وجود تقارن در سر درب ورودی و گنبد. |
لایه محیطی
انسان از طریق شناخت محیط، توسط اجزاء تشکیل دهنده آن و چگونگی و الگوی ارتباطی آنها به تشخیص محیط می‌پردازد و سپس، خود را در محیط جا به جا می‌کند. وی با به خاطر سپردن اجزاء محیط و به تصویر کشیدن دوباره آنها در اندیشه خود به تفسیر و تشریح آن محیط می‌پردازد (پورجعفر و منتظرالحجه، 1389: 28). در واقع محیط دارای ساختار و انعکاس دهندۀ روابط و تعامل بین مردم و عناصر فیزیکی پیرامون است .این ارتباطات در محیط فیزیکی پیش از هر چیز، فضایی هستند و مقدمتاً هر آنچه در محیط وجود دارد توسط فضا نمایان می‌شود. یکی از زمینه‌های کارآمد در حیطۀ روانشناسی محیط بر این مبنا است که فضا دارای منطقی اجتماعی- جمعی است و از راه تحلیل ساختار فضایی و فعالیت‌ها و کنشگری کاربران، چگونگی ساماندهی فضا، به وسیله معماران برای مقاصد اجتماعی قابل پیش‌بینی است (دانشگرمقدم و همکاران، 1390: 10). در تصویر شماره (7)، چگونگی ارتباط مسجد شیخ لطف الله با محیط اطرافش آمده است.
تصویر شماره (7): لایه محیطی مسجد شیخ لطف الله با محیط اطرافش،
لایه‌های محیطی مسجد شیخ لطف الله در جدول شماره (10)، مطابق با آنچه توضیح داده شد؛ آورده شده است.
جدول شماره (10): لایه محیطی مسجد شیخ لطف الله،
تصویر مربوطه | لایه محیطی |
| 1- وجود فضای بزرگ میدان نقش جهان با استخر درون آن در جلوی بنا، گنبد اصلی که شاخص ترین عنصر مجموعه است، وجود حجره‌های بازار کنار مسجد، که همگی سبب ایجاد نوعی کشش محیطی است. |
یافته‌های پژوهش
مفهوم‌سازی داده‌ها و فرآیند نشانه‌شناسی
در این مرحله داده‌های گردآوری شده در پنج لایه با عناوین لایه ساخت، کالبدی- عملکردی، محیطی، دسترسی‌ها و لایه منظر، دسته‌بندی شدند و حال نوبت کدگذاری باز از نشانهها در سطح اول یعنی به صورت معانی صریح است که باید معانی استخراج و دسته‌بندی گردند. و سپس در مرحله بعد در سطحی بالاتر کدگذاری سطح دوم یا معانی ضمنی انجام شده و در نهایت؛ کدگذاری مرحله سوم در سطح معانی نمادین استخراج شود.
ابتدا با تکیه بر مرحله قبل یعنی مرحله مشخص کردن لایه‌های معماری بنا، عنصر یا عناصری که در معماری بنا دارای اهمیت بوده و پتانسیل نشانه بودن را دارد؛ استخراج شده که در اصل بازنمون نشانهها هستند و در جدول شماره (11)، آورده شده است.
جدول شماره (11): مفهوم‌سازی داده‌های حاصل از پژوهش و استخراج عناصر بازنمونی مسجد شیخ لطف الله
لایه‌های معماری | کدگذاری لایه ها | عناصر بازنمونی نشانه‌های هر لایه (مفهوم سازی با کد گذاری) | کدگذاری لایه ها | عناصر بازنمونی نشانه‌های هر لایه (مفهوم سازی با کد گذاری) |
لایه ساخت | لایه ساخت 1
لایه ساخت 2
لایه ساخت 3
| مصالح اصلی مثل آجر
استفاده از دیوارهای ضخیم خارجی، و مرتفع از جنس مصالح بنایی.
استفاده از گنبد دو‌پوش پیوسته.
| لایه ساخت 4
لایه 5
لایه 6
| استفاده از سنگ‌فرش منظم در محوطه.
بخش مکعبی زیر گنبد
وجود محراب
|
لایه دسترسی‌ها | لایه دسترسی 1
لایه دسترسی 2
| ایجاد مرزبندی بین محوطه و فضای خارجی با دیوار.
وجود مسیر اصلی و فرعی در پلان | لایه دسترسی3
لایه دسترسی4 | وجود سلسله مراتب فضاها در پلان.
دسترسی اصلی از سمت شرق میدان امام |
لایه عملکردی کالبدی | لایه کالبدی 1
لایه کالبدی 2
لایه کالبدی 3
| وجود تقارن و تعادل در کل حجم بنا.
وجود محور اصلی و فرعی در بنا.
استفاده متعدد از فرم مستطیل و مربع و دایره در کل و جزء. | لایه کالبدی 4
لایه کالبدی 5 | تأمین نورگیری به وسیله پنجره‌های مشبک مشابه
وجود شکل دایره، نیم دایره و مستطیل در فرم بازشوها ( درب و پنجره).
|
لایه منظر
| لایه منظر 1
لایه منظر 2
لایه منظر 3 | استفاده از کاشی‌کاری‌های رنگی و اسلیمی متعدد در داخل و خارج بنا.
استفاده از عناصر و شاخصه‌های معماری سبک اصفهانی در دوره صفوی.
استفاده از مقرنس‌کاری برای تزئینات.
| لایه منظر 4
لایه منظر 5
لایه منظر 6 | استفاده از استخر جلوی سر درب
وجود حجره‌های بازار در اطراف مسجد
وجود هنور خوشنویسی |
لایه محیطی | لایه محیطی 1
لایه محیطی 2 | قرارگیری بنا در مرکز بازار.
بافت متراکم. | لایه محیطی 3
لایه محیطی 4 | قرارگیری بنا با 45 درجه انحراف از محور شمالی- جنوبی.
وجود استخر آب |
پس از استخراج عناصر مرتبط با بازنمون نشانهها، در این مرحله مفاهیم و معانی مرتبط با لایه‌های معماری در سطح اول مقوله پردازی و معانی صریح آنها دسته‌بندی و استخراج و سپس در سطح بالاتر یعنی سطح دوم به صورت معانی ضمنی، و در نهایت در سطحی بالاتر از آن یعنی سطح سوم؛ معانی و مفاهیم به صورت نمادین و انتزاعی تر دسته بندی و مقوله‌پردازی شده است. این معانی و مفاهیم پس از استخراج در جدول شماره (12)، دسته‌بندی شده است.
جدول شماره (12): کدگذاری سطوح معانی صریح، ضمنی و نمادین در لایه‌های مسجد شیخ لطف الله
لایه‌های معماری | نام لایه ها | نوع رمز انتخابی جهت تفسیر | کدگذاری باز سطح اول (معانی صریح) | کدگذاری سطح دوم (معانی ضمنی) | کدگذاری سطح سوم (معانی نمادین) |
لایه ساخت | لایه 1تا 4
لایه 3
لایه 5
لایه 6 | فرم و کالبد
فرم و کالبد
فرم و کالبد
فرم و کالبد | استفاده از مصالح بومی و قابل دسترس در منطقه.
نیاز مکان مذهبی و روحانی
نیاز مکان مذهبی و روحانی
نیاز مکان مذهبی و روحانی | هماهنگی با محیط اطراف
توجه به مسائل مذهبی و دینی
توجه به مسائل مهندسی، مذهبی
نقش صوتگیری | احترام به طبیعت و تجانس آن
احدیت افتراق ناپذیر خداوند، نماد آسمان، اشاره به بالا، اصل تمایز
نمودگار کیهان، چهار رکن آن در چهار کنج بنا.
رمز حضور پروردگار، فعلیت یافتن کلام خدا |
لایه دسترسی | لایه 1تا 3
لایه 4 | عملکردی و کاربردی
عملکردی و کاربردی | سهولت در حرکت در داخل ساختمان بدون مزاحمت
افزایش سرانه فضاهای عمومی و حرکتی در بافت. | خوانایی بیشتر
سهولت در حرکت و دسترسی | پلان هندسی ایرانی- اسلامی
خوانایی فضایی |
لایه عملکردی کالبدی | لایه 1 تا 3
لایه 4 و 5 | عملکردی و کاربری
عملکردی و کاربری | استفاده از احجام خالص، سهولت در حرکت، دسترسی آسان.
تأمین نورگیری فضا و استفاده حداکثری از انرژی خورشید. | حرکت و دید بهتر در جهت محور، خوانایی بیشتر
استفاده اقلیمی از طرح
| انعکاس الوهیت خداوند در نظام کیهان، شفافیت در معماری ایرانی
نمود طراحی پایدار و زیست محیطی |
لایه منظر | لایه 3 و 6
لایه 1
لایه 4
لایه 5 | زیباشناسی و معنا
زیباشناسی و معنا
زیبایی‌شناسی و زیست‌محیطی
عملکردی کاربردی، اجتماعی | استفاده از عناصر و تزئینات خاص در کالبد بنا
استفاده از عناصر و تزئینات خاص در کالبد بنا
استفاده از عناصر طبیعی
عناصر سازه ای و موزون | یادآوری مؤلفه‌های تشکیل دهنده معماری عصرصفوی.
یادآوری مؤلفه‌های تشکیل دهنده معماری عصرصفوی، تاملات نظری هندسی، ترسیم وزن و ترکیبی از اشکال حلزونی
تقویت، آرامش و طبیعت و شاخص‌های ایرانی
تقویت آرامش، آسایش و شکوه و ایستایی | هویت‌سازی معماری ایرانی و یادآوری سبک اصفهانی، یادآور غار افلاطونی، یادآور شط شکوهمند کلام قرآنی (خوشنویسی هنر مقدس علی الاطلاق).
رمزگری حجاب، نوعی دیالکتیک در مقوله تزئین، انحلال تصویر
احترام به آب، پالایش روح، تطهیر، تولد دوباره، تازه شدن، زندگی. احترام به نیاز مردم |
لایه محیطی | لایه 1 تا 4 | عملکردی و کاربردی، اجتماعی | سهولت دسترسی و قبله‌یابی استفاده حداکثری از نور، سایه و گرما در فصول مختلف | هماهنگی با اطراف توجه به نیاز مردم توجه به مسائل مذهبی و اقلیمی | حوض آب به مانند چهار جویی که از مرکز بهشت جاری است (جنات نعیم)
حس تعلق به مکان و اجتماع طراحی اقلیمی و پایداری طراحی زیست‌محیطی |
در جدول شماره 13، توضیحات مستخرج از کتاب‌های مربوط به هنر اسلامی آورده شده است.
جدول شماره 13: شرح معانی نمادین مستخرج از مسجد شیخ‌لطف‌الله
توضیحات مستخرج از منابع معتبر هنر اسلامی | معانی نمادین مستخرج |
تلاوت قرآن در نماز و مناسک موجب می‌شود که کلام الهی فعلیت یابد (بورکهارت، 1392: 153). | فعلیت یافتن کلام الهی |
کل بنا بیانگر تعادلی است که احدیت خداوند را در نظام کیهان انعکاس می‌دهد. شکل منظم بنا را می‌توان تعبیری از الوهیت نیز دانست که در این صورت بخش کثیرالاضلاع ساختمان برابر با وجوه صفات الهی است و گنبد آن یادآور احدیت نامتفرق یا افتراق ناپذیر است (بورکهارت، 1392: 148). |
احدیت و الوهیت
|
دیوارهای بعضی مساجد پوشیده از کاشی‌های لعابی یا نسجی از اسلیمی‌های ظریف و گچ‌بری است، ظلمت پنهان است و اگر بوده که یادآور رمزگری حجاب است و بنا به حدیث نبوی، خداوند پشت هزار حجاب نور ظلمت پنهان است (بورکهارت، 1392: 147). | رمزگری حجاب |
هدف طراحی پایدار «حذف کامل اثرات مخرب زیست محیطی از طریق طراحی ماهرانه و دقیق» است (Mclennan, 2014: 20). طراحی پایدار می‌تواند سه مؤلفه داشته باشد که عبارت از پایداری اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی (بیرانوند، 1390: 79-72). | طراحی پایدار |
اسلیمی نوعی دیالکتیک در مقوله تزئین است که در آن منطق با پیوستگی زنده و جاندار، همدست می‌شود و دارای دو عنصر اصلی بهم پیچیدگی و نقش مایه گیاهی است. اسلیمی وسیله‌ای است برای انحلال تصویر یا آنچه نظام ذهنیات با تصویر مطابقت دارد، همچنان که تکرار با وزن و آهنگ بعضی کلام‌های قرآنی؛ تثبیت یافتگی ذهن بر موضوعی دلخواه را منحل می‌کند (بورکهارت، 1392: 146). | انحلال تصویر |
به علت انعکاس کلام خداوند در محراب مساجد، و انعکاس کلام خداوند در نماز؛ رمز حضور پروردگار محسوب شده (بورکهارت، 1392: 153). | رمز حضور پروردگار |
در آمیختگی و تأثیرپذیری از طبیعت، به همراه تأثیرگذاری، و همراه با احترام به آن از ویژگی‌های نخستین معماری به حساب می‌آید. از آن جهت که انسان نیزبخشی از این محیط اطراف بوده و هر نوع آسیب به آن در نهایت متوجه خود او خواهد بود، در واقع ساختمان بایستی باساختگاه خود تعاملی درست و متوازن برقرار کند که بتواند همگام با محیط با فروتنی و احترام گام بردارد و حتی جزئی کوچک از طبیعت پیرامون باشد (روحی، 1395: 4). | احترام به طبیعت |
منبع آب یا حوض مسجد به مانند چهار جویی است که از مرکز بهشت جاری است، زیرا قرآن از باغ‌های نعیم ابدی و سعادت سرمدی (جنات نعیم)؛ که در آن چشمه‌ها می‌جوشند، سخن می‌گوید (بورکهارت، 1392: 148). | احترام به آب |
معماری مسجد باید نیروی تعقل، خرد انسان سازنده، هوش و ذکاوت او را در قالب‌های معمارانه در بر گیرد به طوری که بنای مسجد بتواند اعتلای روح و سیر عرفانی به سوی کمال و ظرافت و خشوع عبادی را در عمق وجود انسان مسلمان پرورش دهد (سلیمی و همکاران، 1399: 4). | پالایش روح |
غلبۀ فضا بر حجم و پرهیز از خودنمایی فرم در معماری ایرانی سبب شده است تا طراحی فرم در جهت ایجاد فضای اصلی با هندسۀ غالب صورت گیرد و آنچه در جهت پیوند بصری و حرکتی بین این فضاها باقی میماند، در روند کاهش جرم قرار گیرد و فضاهای واسط و بینابینی را تعریف کند. فضای شبستان‌‌ها با تکرار طاقها و گنبدخانه‌‌ها نمونهای از این تخلخل و پیوستگی فضایی در درون هستند. تخلخل‌‌های فضایی با تغییر در ابعاد طاقها و ایجاد حفره‌ها در جهت‌‌های عمود بر هم فضا را پر رمز و راز می‌سازد و به کنجکاوی و برانگیزانندگی مخاطب در فضاهای در هم تنیده می‌افزاید و به عنوان شفافیت فضایی، مورد توجه قرار می‌گیرد (اعرابی، 1397: 11) | شفافیت پلان ایرانی اسلامی |
نتیجه‌گیری
در این پژوهش، فرم مسجد به عنوان یکی از مهمترین وجوه شناخت مسجد مورد بررسی قرار گرفت. به این ترتیب در ابتدا به تعریف بافت، نشانه، متن و رمزگان‌ها پرداخته شد و هرکدام از نشانهها در لایه‌هایی معنایی بطور جداگانه در قالب رویکرد نشانه‌شناسی لایه‌ای بررسی شد. این شیوه تحلیلی، چارچوبی مناسب برای تحلیل مسجد شیخ‌لطف‌الله بر مبنای مفاهیم مشخصی را فراهم می‌آورد که بر اساس آن تأثیرگذاری و تأثیرپذیری لایه‌های متنیِ فرم مسجد بریکدیگر تحلیل می‌شوند. تحلیل این ارتباطات بر مبنای مفاهیمی چون نشانه‌شناسی، ساختارهای سلسله‌مراتبی، مفهوم بافت و ... به محقق یاری می‌رساند تا به شناسایی عوامل مؤثر در ارتباط بین لایه‌ها و درنهایت به شناسایی عوامل مؤثر بر گسست معنا در مقابل پیوست معنا دست یابد.
یکی از مهمترین مقولات در مبحث نشانه‌شناسی لایه‌ای، بررسی سطوح مختلف معنی است. در این پژوهش این سطوح به سه قسم معانی اصلی، صریح و ضمنی ترسیم شده‌اند. برای رسیدن به اهداف پژوهش از مدلی جهت تحلیل نشانه‌شناختی در بنای مسجد شیخ‌لطف‌الله بهره گرفته شد که بر مبنای تحلیل محتوای داده‌های مقاله و کدگذاری آنها جهت دست‌یابی به معانی و سطوح مختلف آن صورت گرفت.
با توجه به لایه‌های مختلف این مسجد، ابتدا در جدول شماره 11، با روش کدگذاریِ باز، عناصر بازنمون نشانهها و سپس در جدول شماره 12، معانی صریح، ضمنی و نمادین در 12 مورد استخراج گردید.
همان‌طور که مشاهده می‌شود توده مسجد شیخ‌لطف‌الله فضا را شکل می‌دهد و در متن فرم، مفاهیم زیر قابل ملاحظه می‌باشد:
- ملزم شدن همراهی تمامی لایه‌های متنی با ویژگی‌های خاص خودشان که منجر به فرآیند بافت متن آن می‌شود.
- پیوستگی لایه‌های سازنده مسجد شیخ‌لطف‌الله بر اساس اصل همنشینی، بافت را بوجود می‌آورد.
بنابر مطالعات انجام شده، می‌توان معنای نمادین این مسجد باشکوه را تحت عنوان «معماری مسجد شیخ‌لطف‌الله، پدیده‌ای برای فعلیت یافتن کلام الهی در جهت پالایش روح آدمی» بیان نمود.
منابع
اپهام‌پوپ، آرتور (1386) معماری ایران، صدری افشار، غلامحسین، چاپ هفتم، تهران، اختران.
احمدی، ادیب و محمدآزاد احمدی (1401) بررسی تطبیقی معماری دوره پهلوی اول و دوم از منظر نشانه‌شناسی و معناشناسی مطالعات موردی موزه ایران باستان و موزه هنرهای معاصر، مجله هنر و تمدن شرق، سال یازدهم، شماره 39.
اعرابی، جعفر (1397) نمای ایرانی نمای عمیق شفافیت در معماری اسلامی، کنگره بین‌المللی معماری و شهرسازی معاصر پیشرو در کشورهای اسلامی، مشهد.
باقری، سحر و علیرضا عینی‌فر (1392) تدقیق و تحدید حوزه شمول و نمود نشانهها در معماری، معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 17، صص 1-10.
بورکهارت، تیتوس (1392) هنر مقدس اصول و روش ها، جلال ستاری، تهران، سروش.
بیرانوند، مسلم (1390) بازشناسی معماری پایدار و جایگاه آن در دست‌یابی به اهداف توسعه پایدار، ماهنامه دانش‌نما، شماره ۱۹۶-۱۹۷، تهران، صص ۷9-۷2.
پناهی، سیامک (1400) معماری و سینمای معناگرا، چاپ سوم، تهران، عصر کنکاش.
پورجعفر، محمدرضا و مهدی منتظرالحجه و احسان رنجبر (1389) ارزیابی توان اکولوژیکی به منظور تعیین محدوده‌های مناسب توسعه پایدار شهری نمونه موردی شهر جدید سهند، نخستین همایش توسعه شهری پایدار.
پورجعفر، محمدرضا و زاهد یوسفی (1387) بازشناسی اثر معنا در جاودانگی مکان نمونه موردی روستای هورامان تخت کردستان، محله مسکن و محیط روستا، 28 (125)، صص 2-17.
جلالی میلانی، سمیه و احد نژاد ابراهیمی و حامد بیتی و علی وندشعاری (1399) سنجش امکان بهره گیری از روش اروین پائوفسکی در خوانش نماهای خانه‌های تاریخی ایران، نشریه علمی باغ نظر، 17 (92)، صص 89- 102.
چندلر، دانیل (1394) مبانی نشانه‌شناسی، مهدی پارسا، تهران، سوره مهر.
حمه جانی، یوسف و قادر بایزیدی و جلیل سحابی (1396) مطالعه کیفی دلالت‌های معنایی معماری هورامان تخت از منظر نشانه‌شناسی، ماهنامه علمی پژوهشی باغ نظر، 14 (57)، صص 45- 62.
دانشگرمقدم، گلرخ و سیدحسین بحرینی و علیرضا عینی فر (1390) تحلیل اجتماع پذیری محیط کالبدی متأثر از ادراک طبیعیت در محیط انسان ساخت، هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، (45)، صص 25-36.
دباغ، امیرمسعود و مصطفی مختاباد امری (1390) تأویل معماری پسامدرن از منظر نشانه‌شناسی، هویت شهر، شماره 9 سال 5، صص 59- 72.
دباغ ، امیرمسعود (1394) خوانش معماری از منظر نشانه‌شناسی، اطلاعات حکمت و معرفت، (61)، صص 17-22.
دهخدا، علی اکبر (1377) لغت نامه دهخدا، جلد 4، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
دیانت، فرشته (1395) بررسی اهمیت نشانه‌شناسی (دلالت معنایی) در عکس‌های مفهومی، مبانی نظری هنرهای تجسمی، (4)، صص 71-84.
ذوقی تنکابنی، مهرنوش و مریم ارمغان و مهرداد متین (1401) تحلیل و بررسی متن آثار شاخص معماری معاصر ایران بر اساس خوانش دلوز از فرم، دوفصلنامه اندیشه معماری، نشریه علمی، سال ششم، شماره یازده، صص 149- 176.
رضوی فر، املی و حسین غفاری، (1390) نشانه‌شناسی پیرس در پرتو فلسفه معرفت شناسی و نگرش وی به پراگماتیسم فلسفه، 39 (2)، صص 5-36.
روحی، محبوبف (1395) احترام به طبیعت در معماری، چهارمین کنگره بین‌المللی در عمران معماری و توسعه شهری، تهران.
سامیر، آلاله و سیدامیرحسین گرگانی و مریم چشمه قصبانی (1399) خوانش معماری به مثابه متن با رویکرد نشانه‌شناسی ساختارگرا نمونه موردی مرکز فرهنگی سینمایی، دزفول، دوماهنامه نخبگان علمی و مهندسی، دوره 5، شماره 3.
سجودی، فرزان (1387) نشانه‌شناسی کاربردی (ویرایش دوم)، تهران، علم.
سرگزی، محمدعلی (1392) نشانه‌شناسی و نقوش تزئینات معماری اسلامی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی هنرهای تجسمی نقش مایه، سال پنجم، شماره 16، تهران.
سعیدی رضوانی، نوید و حمیدرضا دانش پور و امیررضا دانش پور (1392) نگاهی جدید به عوامل مؤثر بر دسترسی مطالعه موردی محله معالی آباد و ملاصدرا شیراز، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 46 (1)، صص 215- 236.
سلیمانی، محمدرضا و ایرج اعتصام و فرح حبیب (1392) بازشناسی مفهوم و اصول هویت در اثر معماری، هویت شهر، 10 (25).
شادآرام، علیرضا و زهرا نامور (1400) چیستی و چرایی تأثیر ادبیات عرفانی بر نگارگری ایرانی با رویکرد نشانه‌شناسی، نشریه علمی پژوهشی ادب عرفانی گوهر گویا، سال پانزدهم، شماره دوم، پیاپی 47، صص 85- 210.
شعله، مهسا (1388) روش شناسی تحلیل حوزه‌های نشانه معنایی شهر، هنرهای زیبا معماری و شهرسازی، 39 (5)، صص 101-116.
شولتز، کریستیان نوربرگ (1391) معنا در معماری غرب، مهرداد قیومی بیدهندی، تهران، متن.
ضمیران، محمد (1382) درآمدی بر نشانه هنر، تهران، قصه.
ظفری نایینی، سهیلا و سپیده ظفری نایینی (1393) بررسی فضاهای تهی مسجد شیخ لطف الله، شماره 2، فصلنامه علمی نگارینه هنر اسلامی.
قدمی، مصطفی و غلامرضا ملکشاهی و امیر اکبری مهام و ایرج محسنی (1390) بررسی کیفیت کالبدی و کارکردی مبادی ورودی شهر نمونه موردی شهر بابلسر، مجله جغرافیای توسعه، 9 (21)، صص 181- 197.
قنبریان شیاده، مریم و محسن ذوالفقاری و حسن حیدری (1401) خوانش نشانه‌شناسی لایه ای در فرآیند معنایی داستان مدرن ابوالهول از فرشته ساری، انتشارات دانشگاهی علامه طباطبایی، متن پژوهشی ادبی، دوره 26، شماره 93، صص 97-122.
کابلی، پل، یانس، لیتزا (1396) نشانه‌شناسی قدم اول، نبوی، محمد، تهران، پردیس دانش.
کارتر، پیتر (1386) میس وندروهه، امیرحسین هاشم زاده، تهران، خاک.
کرمانی، فریبا (1380) غرفه ای از بهشت، دومین همایش بین‌المللی معماری مساجد، افق آینده، تهران، دانشگاه تهران.
گرین، لبیهان (1383) درسنامه نظریه و نقد ادبی، لیلا بهرامی و دیگران، تهران، روزنگار.
گیرو، پیر (1392) محمد نبوی، تهران، آگاه.
ماهان، امیر و سید امیر منصوری (1396) مفهوم منظر با تأکید بر صاحبنظران رشته‌های مختلف، ماهنامه باغ نظر، 14 (47)، صص 17- 28.
محمدی، عرفان و شقایق مولوی و یاسمن باستانی (1397) نشانه‌شناسی در معماری مسجد شیخ لطف الله، دومین کنگره بین‌المللی معماری هنر و تحقیقات شهری ایرانی-اسلامی.
معین، محمد (1384) فرهنگ دوجلدی معین، تهران، آدانا (چاپ پارس نوین).
منصوری، سید امیر (1383) درآمدی بر شناخت معماری منظر، فصلنامه باغ نظر، (2)، صص 69-78.
نژادابراهیمی، احد و مینو قره بیگلو و سید مسعود وفایی (1397) عوامل مؤثر بر ارتباط و نشانه‌شناسی در معماری مطالعه موردی مسجد کبود تبریز، جاویدان خرد، 15 (34)، صص 179- 202.
Appleyard. D (1969) Why buildings are known environment and behavior. 1(2), 131-156.
Eco, Umberto )1968( Function and Sign: Semiotics in Architecture, in the City and the Sign: an In troduction to Urban Semiotics, Gottdiener, M. and Lagopoulos, A., )ads(, New York, Columbia University Press.
Eco, Umberto )1980( Function and Sign: The Semiotics of Architecture. In Geoffrey Broadbent and Richard Bunt and Charles Jancks eds. Signs, Symbols and Architecture. Chichester: John Wiley& Sons, 25.
McLennan, J. F. (2004) The Philosophy of Sustainable Design
Necipoglu, G. (2000) The Topkapı Scroll: Geometry and Ornament in Islamic Architecture: Topkapı Palace Museum Library MS H (B. Ghayoumi, Trans). Tehran: Rozaneh
Panahi S, Hashempour, & Eslami Gh (2014) Thought architecture from idea to concept. Hoviate shahr, 17 (8), 25-34 (Persian).
Rappaport, Ames (1994) «Spatial Organization and the Built Environment», Companion Encyclopaedia of Anthropology, Humanity, cultural and Social Life. ED: Time in Gold, Rutledge, New York.
Schultz, D.; Schultz, S. (1998) Theories of Personality, (S. Mohammadi, Trans.). Tehran: Homa Publication.
[1] . این پژوهش با استناد به مقاله یوسف حمه‌جانی و همکاران (1396) با عنوان: «مطالعه کیفی دلالت‌های معنایی معماری هورامان تخت از منظر نشانه‌شناسی» نگاشته شده است.
* نویسنده مسئول: استادیار گروه معماری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران minoo.laffafchi85@gmail.com
** دانشجوی دکترای معماری، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران mahsarazaghi@yahoo.com
[2] . Burkhart
[3] . Chandler
[4] . Schultz
[5] . Epham Pope
[6] . Carter