شناسایی چالشها و فرصت‌های توسعه گردشگری پایدار شهری در منطقه 4 تهران
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
فرنگیس ترابی
1
,
زهرا نادعلی پور
2
*
1 - کارشناسی ارشد بازاریابی گردشگری، دانشکده علوم گردشگری، دانشگاه علم و فرهنگ
2 - استادیار دانشکده علوم گردشگری، دانشگاه علم و فرهنگ، تهران
کلید واژه: گردشگری, گردشگری شهری, چالشهای گردشگری, فرصت‌های گردشگری, منطقه 4 تهران.,
چکیده مقاله :
امروزه همگام با گسترش شهرنشینی، تغییرات در سبک زندگی افراد و تغییر الگوهای کار و فراغت، پدیده گردشگری شهری از اهمیت روزافزونی برخوردار است. از این منظر، شهرها در وهله اول برای شهروندان و ساکنین و در وهله دوم برای گردشگران و بازدیدکنندگان از سایر نقاط، خود به عنوان مقصد گردشگری با طیف وسیعی از جاذبه ها و سرگرمی ها عمل می کنند. هدف پژوهش حاضر، شناسایی چالشها و فرصت‌های توسعه گردشگری شهری در منطقه 4 تهران است. مطالعه حاضر، یک مطالعه کیفی بوده که از روش تحلیل مضمون برای تحلیل نتایج استفاده شده است. ابزار گردآوری محتوا، مصاحبه بوده و با 10 نفر از خبرگان امر مصاحبه انجام شده است. نرمافزار مورداستفاده به منظور تجزیه و تحلیل داده ها، نرمافزار Maxqda نسخه 2020 بوده است. نتایج حاکی از آن بود که در بخش چالشها، عوامل اصلی چالش زیرساختی، چالش اجتماعی- فرهنگی، چالش مدیریتی، چالش محیطی و چالش اقتصادی شناسایی شدند که برای هریک از آنها کدهای فرعی نیز شناسایی گردید. همچنین در بخش فرصت‌های توسعه گردشگری، مؤلفههای اصلی امکانات رفاهی، جاذبه گردشگری، عوامل انگیزشی، عوامل فرهنگی و اجتماعی و نیروی انسانی شناسایی شدند. از سوی دیگر، مؤلفههای اقدامات آموزشی و تبلیغات، اقدامات زیرساختی و سیاست‌گذاری، اقدامات فرهنگی و اجتماعی، اقدامات نظارتی و بهداشتی، زیرساختهای ناوگان حمل‌ونقل عمومی و مسائل زیست‌محیطی به‌عنوان راهکارهایی به‌منظور توسعه گردشگری شناسایی شدند. همچنین چالشها و موانعی وجود دارد که از آن جمله میتوان به چالشها و موانع اقتصادی، زیرساختی، اجتماعی فرهنگی، مدیریتی و محیطی اشاره کرد.
Today, along with the expansion of urbanization, changes in people's lifestyles and work- leisure patterns, the phenomenon of urban tourism is increasingly important. From this point of view, cities act as tourist destinations with a wide range of attractions and entertainment for citizens and residents, as well as for tourists and visitors from other places. The purpose of the present study is to identify the challenges and opportunities of urban tourism development in the district 4 of Tehran. The present study was a qualitative study that applied thematic analysis method to analyze the relevant data. The tool for data gathering was interview and 10experts were interviewed. MAXQDA software version 2020 was applied to analyse collected data, through which the main and secondary codes were extracted in three stages of open coding, central coding and selective coding. The results indicated that in the challenges section, the main factors of infrastructural challenge, socio- cultural challenge, managerial challenge, environmental challenge and economic challenge were identified. Sub- codes were also identified for each main code. Moreover, for tourism development opportunities, the main components of amenities, tourist attractions, motivational factors, cultural and social factors and human resources were identified. On the other hand, the components of educational and advertising measures, infrastructure and policy measures, cultural and social measures, regulatory and health measures, public transport fleet infrastructure and environmental issues were identified as solutions for tourism development. Findings showed that in addition to the facilities, potential and actual opportunities for the development of urban tourism, there are several challenges and obstacles, including economic, infrastructural, socio- cultural, managerial and environmental challenges and obstacles.
آزادی، الهام (1391) توسعه گردشگری شهری (با تکیه بر مرکز شهر تهران و رویکرد مدیریت شهری) تهران، تیسا.
ایمانی، بهرام و حمیده خسروی مهر و علی طورانی (1394) ارزیابی و رتبه¬بندی موانع توسعه گردشگری در شهرستان مینودشت، فصلنامه گردشگری شهری، دوره 2، شماره 1، صص 75- 89.
پاشازاده، مهدی و حسین نظم¬فر و بختیار عزت‌پناه (1398) مدل¬سازی معادلات ساختاری موانع و چالش¬های توسعه گردشگری تاریخی- فرهنگی از دیدگاه جامعه محلی، مطالعه موردی، آرامگاه شمس تبریزی در خوی، فصلنامه گردشگری شهری، دوره 6، شماره 3، صص 107-124.
حسینی، زهرا (1394) بررسی چالشها و موانع توسعه گردشگری شهری ایلام، بازیابی شده از https، //www.
irandoc.
ir.
رجبی، آزیتا (1397) شهر گردشگر «شهر گردشگر محور»، تهران، مهکامه.
سبز¬علیان، مرضیه و مرضیه بقیری (1388) کتاب4، بانک اطلاعات شهرداری منطقه4، تهران، پرستا.
سند¬گل، مهدی و زهرا شریفی¬نیا (1395) بررسی موانع و مشکلات توسعه گردشگری، مطالعه موردی، شهرستان قائم شهر، فصلنامه علمی- پژوهشی، جغرافیا (برنامه¬ریزی منطقه¬ای)، شماره 1، صص 71-83.
کازس، ژرژ و فرانسواز پوتییه (1382) جهانگردی شهری، ترجمه محلاتی، صلاح¬الدین، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
کاظمیان، غلامرضا و الهام آزادی (1390) الگوی توسعه گردشگری شهری در مرکز شهر تهران با رویکرد مدیریت شهری، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات گردشگری، سال هفتم، شماره 15، صص 53- 83.
کامرانیفر، حدیث و مریم قاسمی و سلمان حیاتی (1395) تحلیل چالش¬های توسعه گردشگری فرهنگی در نواحی روستایی (مورد مطالعه، شهرستان بینالود) پژوهش و برنامه¬ریزی روستایی، دوره 5، شماره 14، صص 111-130.
محرابی، جواد و سیاوش خلیلی شورینی و احمد خلفی (1391) بررسی موانع توسعه گردشگری در جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مدیریت توسعه و تحول، شماره 9، صص10- 1.
محمدی دهچشمه، پژمان (1396) تحلیل راهبردی تنگناها و فرصت‌های توسعه گردشگری شهری (شهر شهرکرد) نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال 17، شماره 47، صص 19-37.
میسون، پیتر (1390) گردشگری، اثرات، برنامه¬ریزی و مدیریت، ترجمه میرزایی، روزبه و ترابیان، پونه، تهران، ترمه.
نوایی، رضا (1398) برنامه¬ریزی و خط مشی گذاری توسعه گردشگری، تهران، مهکامه.
یعقوب زاده، رحیم و صدرا عمویی و سیدرفیع موسوی (1397) گردشگری شهری و رویکردهای معطوف به شهر گردشگر، تهران، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
یاوری، حسین و سپیده حسین¬زاده و مریم رضایی (1389) شناخت صنعت جهانگردی (گردشگری) تهران، سیمای دانش.
Cave, J., Jolliffe, L. (2012) Urban Tourism, Tourism, The Key Concepts, Robinson, P. (Ed.) London، Routledge, pp. 268-270.
Evans, G, (2000) Planning for urban tourism، a critique of borough development plans and tourism policy in London, International Journal of Tourism Research, 2،, 26-302.
Golghamat Raad, N. (2019) A Strategic Approach to Tourism Development Barriers in Iran, Journal of Tourism & Hospitality, Vol. 8 Iss, 3 No, 410, pp. 1- 8.
Hatipoglu, B., Alvarez, D. & Ertuna, B. (2014) A strategic approach to stakeholder involvement in the planning of sustainable tourism، the case of the Thrace region in Turkey, Journal of Cleaner Production, DOI, 10.1016/j.jclepro.2014.11.059.
Mbaiwa J. E., Toteng, E. N., Moswete, N. (2007) Problems and prospects for the development of urban tourism in Gaborone and Maun, Botswana, Development Southern Africa, 24، 5, 725- 740, DOI، 10.1080/03768350701650793.
https, //doi.org/10.1080/03768350701650793.
Page, S.J., Hall, C.M. (2002) Managing urban tourism، themes in tourism, Harlo Prentice Hall.
Panasiuk (2020) Policy of sustainable development of urban tourism, Pol. J. Sport Tourism 2020, 27(2), 33- 37.
Papatheodorou, A. (2021) A review of research into air transport and tourism، Launching the annals of tourism research curated collection on air transport and tourism, Annals of Tourism Research 87, 103151.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره چهل و نهم، پاییز 1401: 35- 1
تاريخ دريافت: 09/10/1401
تاريخ پذيرش: 01/03/1402
نوع مقاله: پژوهشی
شناسایی چالشها و فرصت‌های توسعه گردشگری پایدار شهری در منطقه 4 تهران1
فرنگیس ترابی2
زهرا نادعلیپور3
امروزه همگام با گسترش شهرنشینی، تغییرات در سبک زندگی افراد و تغییر الگوهای کار و فراغت، پدیده گردشگری شهری از اهمیت روزافزونی برخوردار است. از این منظر، شهرها در وهله اول برای شهروندان و ساکنین و در وهله دوم برای گردشگران و بازدیدکنندگان از سایر نقاط، خود به عنوان مقصد گردشگری با طیف وسیعی از جاذبهها و سرگرمیها عمل میکنند. هدف پژوهش حاضر، شناسایی چالشها و فرصت‌های توسعه گردشگری شهری در منطقه 4 تهران است. مطالعه حاضر، یک مطالعه کیفی بوده که از روش تحلیل مضمون برای تحلیل نتایج استفاده شده است. ابزار گردآوری محتوا، مصاحبه بوده و با 10 نفر از خبرگان امر مصاحبه انجام شده است. نرمافزار مورداستفاده به منظور تجزیه و تحلیل دادهها، نرمافزار Maxqda نسخه 2020 بوده است. نتایج حاکی از آن بود که در بخش چالشها، عوامل اصلی چالش زیرساختی، چالش اجتماعی- فرهنگی، چالش مدیریتی، چالش محیطی و چالش اقتصادی شناسایی شدند که برای هریک از آنها کدهای فرعی نیز شناسایی گردید. همچنین در بخش فرصت‌های توسعه گردشگری، مؤلفههای اصلی امکانات رفاهی، جاذبه گردشگری، عوامل انگیزشی، عوامل فرهنگی و اجتماعی و نیروی انسانی شناسایی شدند. از سوی دیگر، مؤلفههای اقدامات آموزشی و تبلیغات، اقدامات زیرساختی و سیاست‌گذاری، اقدامات فرهنگی و اجتماعی، اقدامات نظارتی و بهداشتی، زیرساختهای ناوگان حمل‌ونقل عمومی و مسائل زیست‌محیطی به‌عنوان راهکارهایی به‌منظور توسعه گردشگری شناسایی شدند. همچنین چالشها و موانعی وجود دارد که از آن جمله میتوان به چالشها و موانع اقتصادی، زیرساختی، اجتماعی فرهنگی، مدیریتی و محیطی اشاره کرد.
کلمات کلیدی: گردشگری، گردشگری شهری، چالشهای گردشگری، فرصت‌های گردشگری، منطقه 4 تهران.
مقدمه
«شهرها با برخورداری از جاذبههای بسیار، پیوسته از کانونهای جذب گردشگر بوده و در بطن خود، ظرفیتهای بسیار بالایی، برای تحرک اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، از طریق گردشگری را دارا هستند. ماهیت دوگانه شهر در رابطه با گردشگری (به‌عنوان مبدأ و مقصد) به آن قابلیت بالایی اعطا میکند» (رهنمایی، 1390: 55) نواحی شهری، مراکز گردشگرفرست هستند که به طور همزمان به عنوان مقصدهای گردشگری نیز عمل میکنند و دروازههایی برای ورود به مکانهای دیگر هستند (کیو و جولیف4، 2012). شهرها هم مقصد هستند و هم مکانهایی برای عبور و مرور گردشگران (پاناسیوک5، 2020). گردشگری شهری یکی از مؤلفههای اصلی اقتصادی اجتماعی و جغرافیایی در توسعه کلان شهرها است و در کشورهای توسعهیافته پردرآمدترین نوع گردشگری محسوب میشود و به نوعی فرآیند رقابتی میان کلانشهرهای آن جامعه تبدیل شده است ( فرجی راد و سید نصیری، 1389). اما همانند دیگر صنایع در مسیر این رشد با چالشهایی مواجه خواهد بود که میبایست مدیران و مسئولان با اتخاذ تدابیر لازم و سرمایهگذاری در زمینههای مختلف آن در جهت رفع این موانع برآیند.
تهران پایتخت کشور به دلیل دارا بودن امکانات و استعدادهای تاریخی، طبیعی، اجتماعی و فرهنگی ارزشمند به لحاظ گردشگری همواره مورد توجه برنامهریزان شهری قرارگرفته است (باوند، 1385، نقل از کاظمیان و آزادی، 1390). توسعه پایدار گردشگری شهری در تهران، نیازمند شناسایی دقیق قابلیتها و برنامهریزی صحیح برای آن میباشد. منطقه 4 تهران با گستره ديد دامنههاي البرز و سطوح سبز گسترده در درون و حريم منطقه همچون درههاي سد لار، لتيان و درههاي سرسبز فشم، اوشان و ميگون و مناطق ورزشي تفريحي دربندسر، شمشك و آبعلي در شرق كلانشهر تهران واقع شده است. علاوهبر وجود این عناصر زیبای طبیعی در حریم منطقه، سطح گستردهای از پارکهای جنگلی این منطقه را پوشش داده و به‌عنوان یکی از ریههای طبیعی شهر تهران محسوب میشود (سبزعلیان و بقیری، 1388). در این تحقیق سعی بر آن است تا با شناسایی چالشها و موانع موجود و همچنین تبیین فرصت‌های توسعه گردشگری در این منطقه و ارائه راهکارهای لازم، گامی مؤثر در راستای توسعه گردشگری شهری برداشته شود.
منطقه 4 تهران به‌عنوان وسیعترین منطقه تهران، جاذبههای بسیاری را در خود گنجانده است که پتانسیل توسعه گردشگری شهری را در تهران دارا میباشد بررسی فرصت‌ها و چالشهای موجود برای توسعه گردشگری شهری در این منطقه از یک طرف، موانع و محدودیتهای موجود را مشخص ساخته و از سوی دیگر با شناسایی فرصت‌ها، راهکارهای لازم را برای توسعه گردشگری شهری نمایان میسازد که با اتخاذ سیاستها و تصمیمگیریهای مناسب توسط مدیران و مسئولین شهری میتواند به توسعه گردشگری شهری منجر شود. علاوه بر اثرات مثبت اقتصادی توسعه گردشگری شهری در منطقه 4 و در سطح شهر تهران، در سطح ملی نیز افزون بر تأمین اهداف اقتصادی و اجتماعی، موجب افزایش جذب گردشگر خارجی میشود و جاذبههای گردشگری در سطح بینالمللی نیز معرفی شده و پیامدهای مثبتی را به ارمغان خواهد گذاشت. توسعه گردشگری شهری در این منطقه، علاوه بر برنامهریزی برای گذران اوقات فراغت شهروندان و تأمین سلامت روحی و جسمی آنان، میتواند فرصت‌های شغلی بسیاری را ایجاد نموده و به کاهش آسیبهای اجتماعی کمک نماید و در سطح سازمانی نیز با توجه به اینکه شهرداری عمده درآمد خود را از محل اخذ عوارض و ساخت و ساز کسب مینماید، توسعه گردشگری شهری در این منطقه میتواند به لحاظ اقتصادی درآمد هنگفتی را برای این سازمان ایجاد نماید. لذا دغدغه نویسندگان از انجام این پژوهش، پاسخ به این سؤال است که چالشها و فرصت‌های توسعه گردشگری شهری در این منطقه چیست؟ بنابراین، هدف اصلی پژوهش عبارت از شناسایی چالشها و فرصت‌های توسعه گردشگری شهری در منطقه 4 تهران و به دنبال آن ارائه راهکارهای لازم برای توسعه گردشگری شهری در این منطقه است.
مبانی نظری پژوهش
«مفهوم گردشگری شهری به‌عنوان دستور کار مطالعاتی در دهه ۱۹۸۰ مطرح شد. در این دهه، اهمیت گردشگری شهری با تبدیل شدن شهرها به‌عنوان مقاصد مهم گردشگری آشکار شد» (جافاری، 2000، نقل از آزادی، 1391: 46). «گردشگری شهری شاخهای از جغرافیای گردشگری است که سعی دارد گردشگری را به‌عنوان یک پدیده مهم و مؤثر در تغییرات شهری (کالبدی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، مدیریتی و غیره) و توسعه شهری مورد بررسی قرار دهد» (موحد، 1386، نقل از همان). ایوانز6 (2000) اشاره میکند که ردپای گردشگری شهری را میتوان از گرندتورها و سفرهای زیارتی قدیم گرفته تا جدیدترین بازسازی شهر پسا صنعتی، در همه جا یافت. با تغییر و تحول سیمای شهرها در عصر جدید، و عواملی چون: ساختمانهای دیدنی، تفریحات جدید، بازسازی مجموعههای کهن و بافتهای قدیمی شهری، جشنوارهها و رویدادهای متعدد، بهبود شرایط اقامت و تنوع امکانات، شهر و به خصوص شهرهای بزرگ به‌عنوان یک جاذبه گردشگری برای افراد مطرح شده است (یاوری و همکاران، 1389). میتوان گفت گردشگری شهری عبارت است از مسافرت به شهر با انگیزههای مختلف بر پایه جاذبههای گوناگون، امکانات و تسهیلات شهری که در شخص ایجاد جذابیت و انگیزه میکند (موحد، 1386، نقل از آزادی، 1391: 47). این انگیزهها میتواند «دیدار دوستان و خویشاوندان، مسافرتهای تجاری، حضور در نمایشگاهها و کنفرانسها، بازدید از میراث فرهنگی، سفرهای مذهبی، حضور در مراسم و محل حوادث، رفع مسائل درمانی بهداشتی، خریدهای تفریحی، مسائل ورزشی باشد» (همان).
گردشگری شهری حرکت سرمایه و انتقال پول و ارز را در مقیاس محلی، منطقهای، ملی و بینالمللی را موجب شده است (یعقوبزاده و همکاران، 1397). مطابق با گفته محمدی دهچشمه، (1396)، مدتهاست که در شهرهای بزرگ دنیا گردشگری شهری جایگاه ویژهای یافته است و به مقولهای درآمدزا تبدیل شده است. میتوان گفت توسعه گردشگری شهری بستری مناسب را جهت توسعه پایدار شهری، اشتغالزایی، پرکردن اوقات فراغت شهروندان و ایجاد آگاهی لازم در آنها نسبت به گذشته تاریخی شهر و جاذبههای آن ایجاد میکند و سبب همبستگی اجتماعی و ایجاد شور و نشاط اجتماعی در شهروندان میشود. در حقیقت توسعه دسترسی از طریق سیستم حمل‌ونقل و فرودگاه و تأسیس اتصالهای خطوط هوایی مستقیم، گردشگری را در مقصد، با کاهش هزینههای مالی و زمان بهبود می‌بخشد (کو7 و پاپاتئودورو8، 2017، نقل از پاپاتئودورو، 2021). «برخلاف سایر اشکال گردشگری که به گونه چشمگیری وابسته به فصل هستند، ویژگی گردشگری شهری بهرهمندی از وضعی ثابت از نظر توزیع زمانی است و این امر نتایج اقتصادی و سازمانی مهمی بهبار میآورد» (کازس و پوتییه، 1382: 56).
گردشگری علاوه بر کارکردهای اقتصادی، دستاوردهای اجتماعی سیاسی و فرهنگی را نیز به دنبال دارد. به دلیل نزدیک شدن نگرشها، فرهنگها و جوامع و رویکرد واگرایانه گردشگری در صورت سوءمدیریت و برنامهریزی میتواند آسیبهای فرهنگی اجتماعی و زیست‌محیطی را به بار آورد. بنابراین یکی از مهمترین کارکردهای مدیریت مقصد در گردشگری، جلوگیری و یا کاهش آسیبها و گاهی تبدیل فرصت‌های آسیب به فرصت‌های رشد و پایداری است. مدیریت گردشگری در واقع مدیریت کلی و جزئی در یک یا چند مقصد گردشگرپذیر و مکانهای گردشگرفرست با رویکردی پایدار است (نوایی، 1398). میدلتون و هاوکینز، (1998) مدیریت گردشگری را راهبردها و برنامههای عملیاتی میدانند که با هماهنگی و استفاده از روشهای موجود به دنبال کنترل و تنظیم نمودن عرضه گردشگری و تقاضای دیدارکنندگان به‌منظور دستیابی به اهداف خط مشیهای از پیش تعیین شده هستند (میسون، 1390: 129). در فضاهای شهری، مدیریت مقصد در گردشگری فرآیندی از برنامهریزی، مدیریت و هماهنگی گردشگری میباشد که با دخالت سازمان‌های مرتبط با مدیریت شهری صورت میپذیرد و از این حیث که عمده تجربه گردشگری و اقامت بازدیدکنندگان را رقم میزند حائز اهمیت میباشد و میبایست به نحو مطلوب مدیریت شود (رجبی، 1397).
امروزه شهر گردشگر، به شهری اطلاق میشود که تمام اتفاقاتی که در آن رخ میدهد و همین طور رشد و توسعه شهر بر اساس نیاز گردشگران است. شهر گردشگر میبایست بتواند بین جامعه مهمان و میزبان ارتباط فرهنگی برقرار کند و ظرفیت فرهنگی پذیرش گردشگر را داشته باشد. در این شهر باید تمام استانداردهایی که برای شهروندان در طول روز فراهم میشود، برای گردشگران در ۲۴ ساعت شبانهروز مهیا گردد. همچنین سطح خدمات در چارچوب نیازهای گردشگر باشد (یعقوبزاده و همکاران، 1397). در شهر گردشگر، طبقهبندی استانداردها برای جذب گردشگر به گونهای میباشد که افراد کم درآمد نیز میتوانند از این فرصت‌ها استفاده کنند. همچنین در این نوع شهر، به گردشگری خلاق توجه ویژه میشود و ضریب امنیت نیز بالاست. از سوی دیگر دارای انعطافپذیری بالا با توجه به انواع تقاضا و شرایط است و از تکنولوژی شهر هوشمند، دفاتر تبلیغاتی و اطلاعرسانی استفاده میکند (همان). منابع و جاذبههای گردشگری مانند: مناظر و جاذبههای شهری، رودخانه، دره، ارتفاعات و...، و مناظر و پتانسیلهای انسانساخت مثل: آثار باستانی، معماریهای خاص، محلات و بافتهای با ارزش تاریخی یا ویژگی فرهنگی- اجتماعی خاص، رویدادها و جشنوارهها و ... را دارا میباشد. همانگونه که رجبی، (1397) بیان نموده است،
در بحث موانع و چالشهای توسعه صنعت گردشگری، باید توجه داشت که این موانع و چالشها با توجه به شرایط داخلی هرکشور یا منطقه، متفاوت است، اما بهطور کلی موانع عمده در اجرای برنامههای توسعه گردشگری عبارت است از: موانع فرهنگی- اجتماعی، موانع زیربنایی، موانع دولتی، موانع و نارساییهای اقتصادی، موانع فرهنگی و تبلیغاتی و موانع مدیریتی و سازمانی (پاشازاده و همکاران، 1398). از سوی دیگر، «امروزه فرصت‌های گردشگری شهری نقش مهمی در جذب گردشگران به شهرها و کشورها دارند» (موحد، 1386؛ نقل از یعقوبزاده و همکاران، 1397: 111). همانگونه که کازس، (1387)، بیان داشته است «رویدادها و فرصت‌ها را میتوان در یک طرح ترکیبی به‌عنوان یکی از عناصرمهم گردشگری معرفی کرد» (حسینی، 1394: 24). «اهم رویدادهای فرهنگی عبارتند از: فستیوالها یا جشنوارهها، نمایشگاهها، همایشها یا کنگرهها و ...» (موحد، 1386، نقل از همان).
مروری بر تحقیقات پیشین
در زمینه فرصت‌ها و چالشهای توسعه گردشگری، تحقیقات متعددی در داخل و خارج از کشور صورت گرفته است که در ادامه به آنها پرداخته میشود. در خصوص تحقیقات داخلی، پاشازاده و همکاران (1398)، در مقالهای به بررسی و تحلیل چالشهای توسعه گردشگری تاریخی- فرهنگی از دیدگاه جامعه محلی شهر خوی پرداختهاند و به این نتایج دست یافتهاند که شاخصهایی مانند امکانات زیرساختی و زیربنایی دولتی، بهداشت و کیفیت محیط، جاذبههای گردشگری و مدیریت شهری، از جمله چالشهای توسعه گردشگری تاریخی- فرهنگی از دیدگاه جامعه محلی در شهر خوی میباشد و اقدامات کالبدی انجام‌شده در راستای توسعه گردشگری تاریخی- فرهنگی، مناسب و کافی نبوده است. از سوی دیگر، محمدی ده چشمه (1396)، در مقالهای ضمن شناخت و معرفی برخی از توانمندیها و جاذبههای گردشگری شهرکرد، نگاهی راهبردی به تنگناها و مشکلاتی که فراروی گردشگری شهر شهرکرد میباشد، پرداخته است و به این نتایج دست یافته است که شهرکرد به رغم برخوردار بودن از ظرفیتهای بالای گردشگری در بخش تاریخی و طبیعی با کمبود امکانات زیربنایی و رفاهی و ضعف تبلیغاتی مواجه است. از سوی دیگر دارای فرصت‌های اشتغالزایی برای جوانان تحصیلکرده و ورود ارز و سرمایهگذاری برای این شهر میباشد. در خصوص کمبودها و ضعفها، سند گل و شریفی نیا (1395)، در مقالهای به بررسی موانع توسعه گردشگری در شهرستان قائمشهر پرداختهاند و به این نتایج دست یافتهاند که این شهرستان با کمبود امکانات زیربنایی، خدماتی، سازمانی و تبلیغاتی جهت جذب گردشگر مواجه است. حسینی (1394) نیز در مقالهای به بررسی چالشها و موانع توسعه گردشگری شهری ایلام پرداخته و به این نتایج دست یافته است که توسعه گردشگری در شهر ایلام با 4 چالش و مانع اجتماعی- فرهنگی، امکانات زیرساختی و خدمات گردشگری، اقتصادی و مدیریتی روبهرو است و طبق اولویتبندی، عامل امکانات زیرساختی نقش پررنگی را ایفا میکند و پس از آن عوامل مدیریتی، اجتماعی- فرهنگی و اقتصادی به ترتیب ایفای نقش میکنند. کامرانی فر و همکاران (1395) در مقالهای به شناسایی چالشهای عمدهی توسعه گردشگری فرهنگی در نواحی روستایی شهرستان بینالود پرداختهاند و به این نتایج دست یافتهاند که به ترتیب چالشهای مدیریتی، برنامهریزی، نظارتی، فرا ساختاری و قانونی مهمترین چالشهای توسعه گردشگری فرهنگی در نواحی روستایی شهرستان بینالود میباشند. ایمانی و همکاران (1394) نیز در تحقیق خود به نتایج مشابهی دست یافتند. آنها در مقالهای به ارزیابی و رتبهبندی موانع توسعه گردشگری در شهرستان مینودشت پرداختهاند و به این نتایج دست یافتهاند که به ترتیب موانع مدیریتی، اقتصادی، زیرساختی، اجتماعی و محیطی مهمترین چالشهای توسعه گردشگری در این شهرستان هستند. اگرچه تمرکز تحقیق حاضر بر گردشگری شهرها و بهطور مشخص گردشگری در مناطق شهری است، اما اگر بخواهیم با رویکردی کلی موانع توسعه گردشگری در کشور را در نظر بگیریم، میتوان به تحقیق گل قامت راد (2019) اشاره نمود. وی در مقالهای با رویکردی استراتژیک به شناسایی موانع توسعه گردشگری در ایران پرداخته است و به این نتایج دست یافته است که مسائل سیاسی، اقتصادی، زیربنایی و برخی موانع قانونی در سفر به ایران، موانع اصلی توسعه گردشگری در ایران هستند و در این میان موانع سیاسی از اهمیت بیشتری برخوردار هستند.
از سوی دیگر در خصوص تحقیقات خارجی، هاتیپوگلو9 و همکاران (2014)، در مقالهای به بررسی موانعی که ذینفعان در طی روند برنامهریزی توسعه پایدار گردشگری در منطقه تراکیه10 در ترکیه با آنها مواجه میشوند، پرداخته است و به این نتایج دست یافتهاند که فقدان ساختارهای نهادی برای همکاری مؤثر، کوتهبینی ذینفعان، عدم جهتگیری استراتژیک و تمرکز مالی بر اساس منافع شخصی مهمترین موانع هستند. همچنین، ام بایوا11 و همکاران (2007) در پژوهشی به بررسی مسایل و چشماندازهای گردشگری شهری در گابورون و ماون، در بوتسوانا12 پرداختند. یافتههای آنها نشان داد که دلیل فقدان بازار داخلی قابل توجه، توسعه و بازاریابی ضعیف جاذبههای گردشگری و عدم انسجام خط مشیها و طرحهای گردشگری کلان، گردشگری شهری در بوتسوانا تاحدی ضعیف است. برخی از پژوهشگران نیز دیدگاه جامعتری نسبت به بحث گردشگری شهری داشتهاند، به عنوان مثال، پیج و هال (2002) بررسی گستردهای از پیشرفت‌های حاصل شده در گردشگری شهری در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه انجام دادهاند. تمرکز آنها بر تقاضا و عرضه گردشگری شهری از منظر مدیریت بوده است. یافتههای آنها طلاعات مفیدی در مورد مدیریت گردشگری شهری ارائه میدهد. در جدول شماره 1 بهطور خلاصه پیشینه پژوهش بیان شده است:
جدول 1- خلاصه پیشینه پژوهش
نتیجه پژوهش | عنوان | مؤلف و سال |
شاخصهای امکانات زیرساختی و زیربنایی دولتی، بهداشت و کیفیت محیط، جاذبههای گردشگری و مدیریت شهری، چالشهای توسعه گردشگری تاریخی- فرهنگی از دیدگاه جامعه محلی شهر خوی میباشند و اقدامات کالبدی انجام‌شده در راستای توسعه گردشگری تاریخی- فرهنگی به ویژه از طریق شمس تبریزی مناسب و کافی نبوده است. | مدلسازی و معادلات ساختاری موانع و چالشهای توسعه گردشگری تاریخی- فرهنگی از دیدگاه جامعه محلی مطالعه موردی:آرامگاه شمس تبریزی در خوی | پاشازاده و همکاران (1398) |
مسائل سیاسی، اقتصادی، زیربنایی و برخی موانع قانونی در سفر به ایران، موانع اصلی توسعه گردشگری در ایران هستند و در این میان موانع سیاسی از اهمیت بیشتری برخوردار هستند. | رویکردی استراتژیک به موانع توسعه گردشگری در ایران | گل قامت راد (2019) |
شهرکرد به رغم برخوردار بودن از ظرفیتهای بالای گردشگری در بخش تاریخی و طبیعی با کمبود امکانات زیربنایی و رفاهی، ضعف تبلیغاتی مواجه است. از طرف دیگر دارای فرصت‌های اشتغالزایی برای جوانان تحصیل کرده شهرکرد و ورود ارز و سرمایه گذاری برای شهر کرد میباشد. | تحلیل راهبردی تنگناها و فرصت‌های توسعه گردشگری شهری (مطالعه موردی: شهر شهرکرد) | محمدی ده چشمه (1396) |
این شهرستان با کمبود امکانات زیربنایی، خدماتی، سازمانی و تبلیغاتی جهت جذب گردشگر مواجه است. | بررسی موانع و مشکلات توسعه گردشگری شهری (مطالعه موردی:شهرستان قائم شهر) | سندگل و شریفی نیا(1395) |
توسعه گردشگری در شهر ایلام با 4 چالش و موانع اجتماعی- فرهنگی، امکانات زیرساختی و خدمات گردشگری، اقتصادی و مدیریتی روبهرو است | بررسی چالشها و موانع توسعه گردشگری شهری ایلام | حسینی (1394) |
چالشهای مدیریتی، برنامهریزی، نظارتی، فرا ساختاری و قانونی مهم ترین چالشهای توسعه گردشگری فرهنگی در نواحی روستایی شهرستان بینالود میباشند. | تحلیل چالشهای توسعه گردشگری فرهنگی در نواحی روستایی(مطالعه موردی:شهرستان بینالود) | کامرانی فر و همکاران(1394) |
به ترتیب موانع مدیریتی، اقتصادی، زیرساختی، اجتماعی و محیطی مهمترین چالشهای توسعه گردشگری در این شهرستان هستند | ارزیابی و رتبه بندی موانع توسعه گردشگری در شهرستان مینودشت | ایمانی و همکاران(1394) |
فقدان ساختارهای نهادی برای همکاری مؤثر، کوته بینی ذینفعان، عدم جهت گیری استراتژیک و تمرکز مالی بر اساس منافع شخصی مهمترین موانع هستند. | موانع درگیر شدن سهامداران در برنامهریزی گردشگری پایدار: مورد منطقه تراکیه در ترکیه | هاتیپوگلو و همکاران(2014) |
7 عامل 1. زیربنایی 2. سیاسی 3. فرهنگی 4. دولتی 5. انسانی 6. مدیریتی و7. اقتصادی مهم ترین موانع هستند | بررسی موانع توسعه صنعت گردشگری در جمهوری اسلامی ایران | محرابی و همکاران |
بررسی پیشینه موضوع نشان میدهد که تحقیقات متعددی در زمینه توسعه گردشگری شهری صورت گرفته است که در این میان، برخی تنها به بررسی فرصت‌ها و چالشهای توسعه گردشگری فرهنگی و تاریخی پرداختهاند. آنچه از مرور این تحقیقات استنباط میشود، این است که در کنار امکانات و فرصت‌های بالقوه و بالفعل برای توسعه گردشگری شهری، چالشها و موانعی وجود دارد که از آن جمله میتوان به چالشها و موانع اقتصادی، زیرساختی، اجتماعی فرهنگی، مدیریتی و محیطی اشاره نمود.
معرفی منطقه موردمطالعه
منطقه 4 تهران با گستره ديد دامنههاي البرز و سطوح سبز گسترده در درون و حريم منطقه همچون درههاي سد لار، لتيان و درههاي سرسبز فشم، اوشان و ميگون و مناطق ورزشي تفريحي دربندسر، شمشك و آبعلي در شرق كلان شهر تهران واقع شده است. گسل‌های شیان، کوثر، ده نارمک در منطقه 4 شهرداری تهران وجود دارند. شهرداري منطقه 4 به‌عنوان يكي از پرجمعيتترين، وسيعترين، مهاجرپذيرترين، پرساخت و سازترين مناطق، دارنده بزرگترين حريم با دارا بودن پارك جنگلي لويزان و همچنين با ويژگي‌هايي چون وجود نابرابري اجتماعي- اقتصادي شديد در آن، جوان بودن ميانگين سني جمعيت، وجود اقشار آسيبپذير در محلههايي همچون خاك سفيد، شميران نو، شيان از ساير محلههاي تهران قابل تمايز و تفكيك است (خسروی و همکاران، 1393). از جمله ویژگیها این منطقه عبارت است از: وجود زيباترين عناصر طبيعي اطراف تهران در حريم منطقه، دارا بودن يكي از بزرگترين حريمهاي شهر تهران، دارا بودن يكي از مهمترين ورودي و خروجيهاي تفريحي، سطح گسترده پاركهاي جنگل در منطقه، وجود سطح قابل ملاحظهاي از اراضي باير در منطقه، وجود فعاليتهاي فني و حرفهاي ويژه در سطح منطقه، نقش استراتژيك در تأمين آب و برق شرق تهران و وجود اراضي گسترده داراي كاربري آموزش عالي.
شکل 1. موقعیت منطقه 4 در شهر تهران13
شکل2. نقشه منطقه 4 تهران14
روش‌شناسی پژوهش
روش انجام پژوهش در تحقیق حاضر، کیفی و نوع تحقیق کاربردی است. از سوی دیگر، روش تحلیل مورد استفاده در این تحقیق، روش تحلیل مضمون میباشد. در بخش مطالعات کتابخانهای، به مطالعه و واکاوی تحقیقات پیشین در قالب مقالات، پایاننامهها، گزارشات و مکتوبات مرتبط با موضوع تحقیق پرداخته شد. در بخش مطالعات میدانی از مصاحبه نیمه ساختاریافته استفاده شد. به این ترتیب که سؤالات از قبل مشخص بود، اما پاسخدهندگان در ارائه پاسخ و بحث بیشتر آزاد بودند و هرکجا لازم بود برای روشنتر شدن ابعاد موضوع، سؤالات اضافهتری نیز پرسیده می‌شد. از آنجا که جامعه آماری مورد نظر در این تحقیق کارشناسان، مدیران و مسئولین شهرداری و کارشناسان و خبرگان گردشگری میباشند، روش انتخاب نمونه در پژوهش حاضر، نمونهگیری هدفمند بوده است. تعداد 10 نفر از کارشناسان و خبرگان انتخاب شدند و ملاک این تعداد، رسیدن به اشباع نظری بوده است. نرمافزار مورداستفاده جهت تحلیل دادههای کیفی در این پژوهش، نرم افزار مکسکیودیای بوده است.
از میان 10 فرد مصاحبه‌شونده، 6 نفر مرد و 4 نفر زن بودهاند. همچنین بر اساس تفکیک مقطع تحصیلی، 2 نفر دارای مدرک کارشناسی، 3 نفر دارای مدرک کارشناسی ارشد و 5 نفر با مدرک دکتری بودهاند. همچنین از نظر رشته تحصیلی، دو نفر با رشته مدیریت دولتی، و سایرین با 1 فراوانی در رشته‌های مطالعات زنان، علوم اجتماعی، مدیریت سلامت شهری، مدیریت راهبردی، مدیریت ارتباطات اجتماعی، مدیریت فرهنگی و تاریخ تحصیل نمودهاند. همچنین 2 نفر بین 10 تا 15 سال و 8 نفر بالای 15 سال سابقه فعالیت داشتند. اکثر کارشناسان در شهرداری و ارگانهای مربوطه مشغول به کار بودهاند.
در پژوهش حاضر، ابتدا تمام عوامل استخراج‌شده از فایل‌های مصاحبه، به‌عنوان کد در نظر گرفته شد. سپس با در نظر گرفتن مفهوم هر یک از کدها، آنها در یک مفهوم مشابه دسته‌بندی می‌گردند. به‌این‌ترتیب مفاهیم (تم‌های) پژوهش شکل داده میشود. شکل 1 کدگذاری باز که شامل 10 فایل مصاحبه بوده را نمایش میدهد.
شکل 1- کدگذاری باز در نرمافزار مکس کیوددی ای
مطابق با یافتههای تصویر فوق که کدگذاری باز را نشان میدهد، 10 فایل مصاحبه گردآوری‌شده تجزیه و تحلیل شده است. در مجموع، از میان این فایل‌ها، 662 بخش کدگذاری شده است. بخش‌های کدگذاری شده همان بخش‌هایی از متون است که بارها ممکن است به بخشی از محتوا تخصیص داده شود. این تعداد همان بخش‌های کدگذاری شده در پنجره Retrieved Segments است. همچنین در پنجره ذکرشده، مقابل هر فایل مصاحبه یک عددی است که بیانگر تعداد کدهای استخراج‌شده از همان سند میباشد. بر اساس یافتههای جدول 2 بیشترین بخش‌های کدگذاری شده مربوط به مصاحبه‌شونده شماره نهم با 90 بخش کدگذاری شده و کمترین آن مربوط به مصاحبه‌شونده شماره ششم با 34 بخش کدگذاری شده است. در جدول 2 تعداد کدهای استخراج‌شده از هر 10 فایل مصاحبه ارائه‌شده است.
جدول 2- تعداد کدهای استخراج‌شده از هر فایل مصاحبه
فراوانی کدهای استخراج‌شده | مصاحبه‌شونده | فراوانی کدهای استخراج‌شده | مصاحبه‌شونده |
34 | 6 | 87 | 1 |
40 | 7 | 66 | 2 |
74 | 8 | 51 | 3 |
90 | 9 | 59 | 4 |
37 | 10 | 84 | 5 |
622 | کل بخش‌های استخراج‌شده | ||
در شکل 2، کدگذاری محوری نمایش داده‌شده است.
شکل 2- کدگذاری محوری در نرمافزار مکس کیوددی ای
مرحله بعدی در کدگذاری با نرمافزار مکس کیود دی ای به روش تحلیل محتوای، کدگذاری انتخابی است. شکل 3 کدگذاری انتخابی پژوهش حاضر را در فضای نرمافزار مکس کیودا نشان میدهد. مطابق با این شکل، 622 بخش با این کدها کدگذاری در قالب 16 تم اصلی استخراج شد.
شکل3- کدگذاری انتخابی در نرمافزار مکس کیود دی ای
تم‌های استخراج‌شده عبارت‌اند از: اقدامات آموزشی و تبلیغات، اقدامات زیرساختی و سیاست‌گذاری، اقدامات فرهنگی و اجتماعی، اقدامات نظارتی و بهداشتی، زیرساختهای ناوگان حمل‌ونقل عمومی، مسائل زیست‌محیطی از بخش راهکارها و طرح پیشنهادی توسعه گردشگری شهری در منطقه 4؛ امکانات رفاهی، جاذبه گردشگری، عوامل انگیزشی، عوامل فرهنگی و اجتماعی، نیروی انسانی از بخش امکانات و فرصت‌های بالقوه و بالفعل برای توسعه گردشگری شهری؛ چالش زیرساختی، چالش اجتماعی- فرهنگی، چالش مدیریتی، چالش محیطی، چالش اقتصادی از بخش چالش توسعه گردشگری شهری.
پایایی و اعتبار مدل و اشباع نظری یافتهها
در پژوهش کیفی منظور از اعتبار، مفاهیمی همچون دفاع پذیری، باورپذیری، تصدیقپذیری و حتی بازتابپذیری نتایج تحقیق صورت گرفته است که اگر فرد دیگری این پژوهش را انجام می‌داد به نتایجی می‌رسید که در پژوهش حاضر استخراج شده است. یکی از شاخصهای پایایی پژوهش کیفی، ارزیابی دو یا چند سند از حیث ارجاع به شاخصی خاص است. نرمافزار maxqda از چنین قابلیتی برخوردار است. برای ارزیابی پایایی مرحله فرا ترکیب دو فایل مصاحبه شماره 9 و 1 با یکدیگر بر اساس گزینه Inter- code agreement نرمافزار مکس کیود دی ای از نظر کدهای استخراج‌شده مقایسه گردید خروجی آن ضریب کاپا (0.899) بوده که بیش از مقدار قابل‌قبول به دست آمد. این مقدار به معنای پایایی پژوهش است. همچنین ضریب معناداری کمتر از 0.05، گویای وجود رابطه کدگذاری میان دو فایل مصاحبه 9 و 1 بررسی‌شده است. مطابق با یافتههای شکل 4، توزیع کدهای استخراج‌شده از میان 10 فایل مصاحبه نمایش داده‌شده است. شایان‌ذکر است که هر فراوانی در قالب یک مربع آبی نمایش داده‌شده است. ازآنجایی‌که میزان پراکندگی کدها در شکل زیر از میان 10 فایل برای کدهای استخراج‌شده متناظر با آن دارای یکنواختی مطلوبی میباشد لذا میتوان نتیجه گرفت که توافق افراد مصاحبه‌شونده روی موضوع تحلیل بسیار مطلوب و بالاست و فرد مصاحبه‌کننده در پژوهش حاضر با این تعداد از فایل‌های گردآوری‌شده به اشباع نظری رسیده است.
شکل4- میزان توافق(اشباع نظری) میان شاخصهای مختلف در میان اسناد مختلف در نرمافزار Maxqda
جدول 4 میزان توافق افراد مصاحبه‌شونده بر اساس 10 فایل مصاحبه با استفاده از ضریب کاپا (KAPA) را نشان میدهد. مقدار به‌دست‌آمده برای شاخص کاپا برابر است با مقدار 0899 که مقدار انحراف معیار بالای 0.446 را به خود تخصیص داده است. برای معنی‌داری این ضریب می‌توانیم بر اساس دو معیار تی ولیو (T- VALUE) و آماره پی ولیو(P- VALUE) نتیجه‌گیری کنیم به این شکل که باید برای شاخص اول عدد بالای 1.96 و برای شاخص دوم باید کمتر از 0.05 باشد. ازآنجایی‌که دو مقدار 5.738 بالاتر از 1.96 بوده و مقدار پی ولیو حاصل‌شده برابر با 0.001 بوده و بسیار کوچک‌تر از سطح خطای 5 درصد است می‌توانیم ادعا کنیم که آزمون توافق بر اساس ضریب کاپا در سطح بسیار قابل قبولی قرار دارد.
جدول3- آزمون توافق کدگذاری میان مصاحبه‌شونده 9 و 1
| مقدار | انحراف معیار برآوردیa | برآورد Tb | معناداری برآورد (Sig) | ||
Measure of agreement | Kappa | 0.899 | 0.446 | 5.738 | 0.001 | |
N of Valid Cases | - | - | - | - | ||
a. Not assuming the null hypothesis b. Using the asymptotic standard error assuming the null hypothesis | ||||||
همچنین در مدل دوگانه نرمافزار مکس کیود دی ای، دو مصاحبه 1 و 9 با یکدیگر مشاهده شدند که نتایج به‌صورت نمودار 1 ارائه شده است.
نمودار 1- مدل Two cases model در نرمافزار مکس کیوددی ای برای مصاحبه شماره 9 و 1
بر اساس نمودار فوق، آن دسته از کدهایی که در وسط رار دارند و با پیکان دوسویه نمایش داده شده‌اند، همانند کدهایی هستند که بین دو مصاحبه‌شونده 1 و 9 مشترک بوده و هریک از آنها به این کدها اشاره کردند. کدهایی که در سمت راست مصاحبه‌شونده 9 قرار دارند، کدهایی هستند که تنها فرد مصاحبه‌شونده شماره 9 به آنها اشاره‌کرده و از سوی مصاحبه‌شونده 1 اشاره نشده است. لذا این امر برای مصاحبه‌شونده 1 نیز صدق میکند و بالعکس.
در این مرحله از پژوهش، یافتههای حاصل از مراحل قبل ارائه میشوند. از روش آنتروپی شانون، میزان پشتیبانی پژوهش‌های گذشته از یافتههای این پژوهش به‌صورت آماری نشان داده میشود. شکل 5 میزان توزیع کدهای استخراج‌شده از بین 10 فایل مصاحبه را نشان میدهد. اعدادی که به‌صورت درصد گزارش‌شده‌اند بیانگر این است که کد موردنظر بر اساس فایل مصاحبه‌شونده چه مقدار با همان کد منتخب، کدگذاری شده است. برای مثال اگر به سطر SUM نگاه کنیم، بیشترین کدهای استخراج‌شده مربوط به مصاحبه‌شونده شماره 9 با 12.6 درصد است. همچنین هر سلول بیانگر فراوانی بالای آن کد در فایل مصاحبه‌شونده متقاطع آن را نشان میدهد به معنای تعداد تکرار بالاست.
شکل 5- توزیع فراوانی کدها به‌صورت ستون‌های درصدی بر اساس بخش‌های کدگذاری شده
از سوی دیگر، یکی از ابزارهای بسیار مفید نرمافزار مکس کیود دی ای، ابزار یا عملگر کد کاورج است که با استفاده از آن میتوان مقدار پوشش دهی کد استخراج‌شده از میان فایل‌های مصاحبه به تفکیک مشاهده کرد. در شکل 6 بخشی از خروجی این عملگر برای 10 فایل مصاحبه نمایش داده‌شده است. بر اساس نتایج جدول فوق، بهطور میانگین 80 درصد محتوای هر فایل مصاحبه کدگذاری شده و تقریباً 20 درصد آن کدگذاری نشده است. این موضوع بیانگر این مطلب است که افراد مصاحبه‌شونده به‌خوبی به موضوع پژوهش اشراف کامل داشته و سؤالات مصاحبه را به‌خوبی درک کرده‌اند و پژوهش حاضر به‌درستی به مرحله اشباع نظری دست‌یافته است.
شکل6- توزیع فراوانی میزان پوشش دهی کدهای استخراج‌شده در کل متن‌های تحلیل‌شده
در این بخش به بررسی کدگذاری محوری، باز و انتخابی در نرمافزار مکس کیود دی ای پرداخته میشود. در جدول زیر بر اساس بخش‌های کدگذاری شده این مقوله‌بندی ارائه‌شده است.
فرصت‌ها و چالشهای توسعه گردشگری شهری در منطقه 4 تهران
فرصت‌ها و چالشهای توسعه گردشگری شهری به دو بخش امکانات و فرصت‌های بالقوه و بالفعل برای توسعه گردشگری شهری و چالش توسعه گردشگری شهری تقسیم میشوند که جزئیات کدگذاری آنها در جدول شماره 4 ارائه شده است.
فراوانی کدهای استخراج‌شده | کدگذاری باز | کدگذاری محوری | کدگذاری انتخابی |
2 | وجود مراکز درمانی و سلامت بسیار مطلوب در منطقه 4 | امکانات رفاهی(77) | امکانات و فرصت‌های بالقوه و بالفعل برای توسعه گردشگری شهری (143) |
2 | تنوع ارائه خدمات عمومی توسط بخش خصوصی در منطقه 4 | ||
3 | موجود بودن فضای وسیع برای منطقه 4 از نظر گردشگری | ||
3 | وجود بزرگراه‌های وسیع به‌منظور تسهیل دسترسی به اماکن گردشگری | ||
3 | مناسب بودن قیمت‌ها در سرویس‌های ارائه‌شده منطقه 4 تهران | ||
4 | وجود امکانات رفاهی و تفریحی مناسب | ||
4 | وجود امکانات رفاهی مناسب و خوب در سطح منطقه 4 تهران | ||
7 | تنوع تعداد رستوران و کافی‌شاپ‌ها در منطقه 4 تهران | ||
10 | وجود زیرساختهای حمل‌ونقل عمومی و مترو در اماکن منطقه 4 | ||
11 | وجود پتانسیل خوب در اماکن پارک‌ها و ابنیه‌های تاریخی | ||
14 | گستردگی حریم و وسعت اماکن تاریخی | ||
14 | گستردگی حریم و وسعت جنگل‌ها | ||
1 | وجود پتانسیل خوب در منطقه از حیث موزه | جاذبه گردشگری(27) | امکانات و فرصت‌های بالقوه و بالفعل برای توسعه گردشگری شهری(143) |
4 | پتانسیل هدفمند کردن اماکن برای توسعه پروژه‌ها و جذب منابع ما | ||
4 | امکان ایجاد فرصت‌های کارآفرینی در منطقه و درآمدزایی برای شهروندان | ||
6 | قدمت بالای اماکن تاریخی و گردشگری منطقه 4 تهران | ||
12 | وجود انواع گردشگری فرهنگی، خرید، هنری، مذهبی و سلامت در منطقه | ||
1 | وجود شورونشاط اجتماعی میان شهروندان و عموم مردم منطقه | عوامل انگیزشی(9) | |
8 | توجه وافر به سرمایهگذاری در بخش فضای طبیعی و تاریخی | ||
2 | دارا بودن جمعیت جوان بالا در منطقه 4 تهران (11 درصد جمعیت تهران) | عوامل فرهنگی و اجتماعی(28) | |
4 | وجود انواع اقلیت‌های مذهبی در منطقه 4 | ||
6 | پتانسیل برنامهریزی برای اقشار مختلف در حوزه فرهنگی و گردشگری | ||
7 | وجود علاقه‌مندی در بین شهروندان به پدیده گردشگری | ||
11 | وجود تنوع فرهنگی بالا در منطقه و آشنایی باسلیقه‌های مختلف | نیروی انسانی(2) | |
143 | امکانات و فرصت‌های بالقوه و بالفعل برای توسعه گردشگری شهری کل بخش‌های کدگذاری شده | ||
در جدول 5 مقوله‌های استخراج‌شده مربوط به چالش توسعه گردشگری شهری ارائه شدهاست. برای مقوله چالش توسعه گردشگری شهری 5 بعد اصلی چالش زیرساختی، چالش اجتماعی- فرهنگی، چالش مدیریتی، چالش محیطی و چالش اقتصادی استخراج‌شده که بر اساس یافتههای جدول شماره 5، 271 بخش با کدهای باز کدگذاری شده است.
جدول 5- کدگذاری باز، محوری و انتخابی مقوله چالش توسعه گردشگری شهری
فراوانی کدهای استخراج‌شده | کدگذاری باز | کدگذاری محوری | کدگذاری انتخابی | |||
1 | شرایط مهاجرپذیر بودن منطقه 4 تهران | چالش زیرساختی(57) | چالش توسعه گردشگری شهری(271) | |||
1 | پرت بودن برخی از مناطق منطقه 4 نسبت به مناطق دیگر | |||||
1 | متفاوت بودن تسهیلات رفاهی بسته به نوع خدمت و حجم آن در مناطق | |||||
1 | ضعیف بودن اماکن رفاهی در سطح منطقه | |||||
2 | کاهش تعامل شهرداری با نهادهای مردمی | |||||
2 | بالا بودن جمعیت منطقه و کمبود امکانات برای شهروندان | |||||
2 | تقسیم ناعادلانه امکانات و تسهیلات بر اساس شماره منطقه | |||||
2 | عدم ایجاد جاذبه گردشگری برای اقشار مختلف جامعه | |||||
3 | توجه زیاد به اماکن تاریخی نسبت به سایر بخش‌های بکر گردشگری | |||||
3 | فقدان خدمات عمومی ابتدایی در سطح منطقه 4 | |||||
4 | کمبود هتل‌ها و محلهای اقامتی در منطقه | |||||
4 | عدم هماهنگی بخش‌های مهاجرپذیر شهر با توسعه گردشگری | |||||
5 | فقدان جای پارکینگ کافی برای مناطق با ظرفیت گردشگری بالا | |||||
7 | افزایش امکانات و سرویس‌ها و همسو بودن آنها بافرهنگ گردشگری | |||||
8 | دشوار بودن بازدید نقاط از حیث در دسترس نبودن وسایل نقلیه عمومی | |||||
11 | ضعیف بودن سطح امکانات و تسهیلات نسبت به مناطق شمالی تهران | |||||
1 | ناشناخته بودن بحث مهمان‌نوازی شهروندان | چالش اجتماعی- فرهنگی(76) | چالش توسعه گردشگری شهری(271) | |||
2 | پایین بودن تعلق محلهای در بین مردم محلات | |||||
2 | فقدان نگاه گردشگری به مناطق با ظرفیت گردشگری بالا | |||||
3 | توجه کم به اماکن گردشگری با وضعیت اقتصادی و فرهنگی پایین | |||||
3 | اثرات مخرب فرهنگی در مناطق حاشیه‌نشین | |||||
4 | تجمع افراد معتاد و آلودگی زیست‌محیطی از سوی آنها | |||||
4 | تفکر فردگرایی و پرهیز از کار تیمی بین شهروندان | |||||
4 | وجود اختلاف طبقات اجتماعی | |||||
6 | کاهش سطح آموزش افراد و مسئولین در بخش گردشگری | |||||
6 | محدودیتهای عقیدتی و دینی در بازدید از اماکن گردشگری برای عموم | |||||
7 | اثرات مخرب زیست‌محیطی | |||||
8 | کاهش سرمایه اجتماعی در بخش فرهنگی منطقه | |||||
9 | فقدان فرهنگ استفاده در اماکن تاریخی و گردشگری از سوی شهروندان | |||||
17 | عدم شناخت شهروندان از مناطق گردشگری پیرامون خود | |||||
3 | کم‌رنگ شدن آموزش مسائل و مزایای گردشگری از سوی مجریان | چالش مدیریتی(81) | چالش توسعه گردشگری شهر ی(271) | |||
3 | فقدان اقدام نظام‌مند در بخش گردشگری منطقه ۴ | |||||
3 | فرصت‌طلبی بخش‌های خصوصی و منفعت‌طلبی‌شان | |||||
4 | عدم توجه بخش خصوصی به جذب گردشگر و استفاده مردم از امکانات | |||||
5 | عدم اتمام پروژه گردشگری و نیمه کار رها کردن آنها از سوی مجریان | |||||
5 | فقدان نظام و استراتژی روشن هدایتی و سازمان‌دهی تورهای گردشگری | |||||
8 | فقدان برنامهریزی بلندمدت در بخش گردشگری | |||||
9 | پایین بودن سطح اعتماد بین سرمایه‌گذاران و شهرداری در اجرای پروژه | |||||
9 | اطلاعرسانی کم در منطقه 4 ازلحاظ اماکن تاریخی و گردشگری | |||||
10 | بی‌توجهی مردم، مدیران و مسئولین نسبت به گردشگری | |||||
| فقدان توجه به افراد متخصص و نیروهای ماهر در بخش‌های گردشگری | |||||
1 | پدیده قطع درختان در پارکهای جنگلی | چالش محیطی(13) | ||||
1 | عدم رعایت مسائل زیست‌محیطی در برخی از قسمت‌های شهری | |||||
1 | آلودگی‌های زیست‌محیطی براثر فاضلاب شهری | |||||
1 | پدیده ساخت‌وساز بی‌رویه و غیراصولی در اماکن گردشگری | |||||
2 | توجه کم به مناطق دارای ظرفیت گردشگری بالا بر اساس اوضاع اقتصادی | |||||
3 | ایجاد آلودگی صوتی بالا در مناطق گردشگری و سلب آسایش شهروندان | |||||
4 | نبود مرزبندی زیست‌محیطی صحیح در منطقه 4 | |||||
| هزینههای بالا در مراکز رفاهی و خرید برای شهروندان | چالش اقتصادی(44) | چالش توسعه گردشگری شهری(271) | |||
4 | وجود شکاف اقتصادی در خانوارها | |||||
6 | سطح درآمد پایین خانوارها | |||||
6 | هزینه بالای استفاده از تسهیلات گردشگری | |||||
7 | عدم تعیین بودجه و اعتبار خاص برای گردشگری از سوی نهاد شهرداری | |||||
19 | عدم‌حمایت مالی و بیمه‌ای از طرحهای سرمایهگذاری بخش خصوصی | |||||
271 | کل بخش‌های کدگذاری شده برای چالش توسعه گردشگری شهری | |||||
در جدول شماره 6 مقوله‌های استخراج‌شده مربوط به راهکارهای پیشنهادی توسعه گردشگری در منطقه 4 ارائه شده است. بر اساس یافتههای جدول زیر، برای مقوله اصلی راهکارها و طرح پیشنهادی توسعه گردشگری شهری در منطقه 4، 6 بعد اصلی اقدامات آموزشی و تبلیغات، اقدامات زیرساختی و سیاست‌گذاری، اقدامات فرهنگی و اجتماعی، اقدامات نظارتی و بهداشتی، زیرساختهای ناوگان حمل‌ونقل عمومی و مسائل زیست‌محیطی استخراج‌شده است. نتایج حاکی از آن است که 208 بخش با کدهای باز فوق کدگذاری شده است.
جدول 6 - کدگذاری باز، محوری و انتخابی مقوله راهکارها و طرح پیشنهادی توسعه گردشگری شهری در منطقه 4
فراوانی کدهای استخراج‌شده | کدگذاری باز | کدگذاری محوری | کدگذاری انتخابی |
1 | فرهنگسازی و بالا بردن آگاهی گردشگری | اقدامات آموزشی و تبلیغات (53) | راهکارها و طرح پیشنهادی توسعه گردشگری شهری در منطقه 4 |
1 | برگزاری کارگاه‌های آموزش صنایع‌دستی منطقه 4 تهران | ||
1 | در اختیار قرار دادن نقشه اماکن گردشگری به گردشگران نوروزی | ||
2 | استفاده از رسانه ملی جهت ترغیب شهروندان به بازدید از اماکن | ||
2 | استفاده از نیروهای متخصص در نهادهای گردشگری | ||
3 | تشکیل اتاق‌های فکر در شهرداری‌ها و تورهای گردشگری برای ایده نو | ||
5 | برگزاری دوره‌ها و سمینارها از سوی سازمان‌ها در اماکن تاریخی | ||
6 | برگزاری دورههای معرفی اماکن گردشگری در جلسات اولیا و مربیان | ||
8 | شناساندن اماکن گردشگری به مردم از طریق آموزش‌وپرورش | ||
8 | اطلاعرسانی مکانهای گردشگری از سوی سرای محلات به‌صورت خودجوش | ||
16 | انجام تبلیغات مجازی و حضوری در امر گردشگری | ||
1 | افزایش مشارکت بخش خصوصی (بام لند) در شرق تهران | اقدامات زیرساختی و سیاست‌گذاری (93) | راهکارها و طرح پیشنهادی توسعه گردشگری شهری در منطقه4 |
1 | اولویت قرار دادن توسعه گردشگری در اولویت سازمان | ||
1 | ایجاد تفاهم‌نامه همکاری بین شهرداری و سازمان میراث فرهنگی | ||
1 | مسئولیت نظارت بر امر گردشگری در منطقه 4 | ||
2 | ایجاد سازمان زیباسازی به‌صورت نهاد مستقل و مجری در منطقه | ||
2 | بهبود و توسعه زیرساختهای گردشگری در منطقه 4 تهران | ||
2 | رفع محدودیتهای بازدید از اماکن گردشگری و تاریخی برای عموم | ||
2 | ساخت سالن آمفی‌تئاتر در منطقه با ظرفیت بالای 2000 نفر | ||
3 | بازسازی اماکن گردشگری از سوی شهرداری منطقه 4 | ||
3 | خارج کردن منطقه و گردشگری از حالت خنثی به اماکن گردشگری پویا | ||
3 | استفاده از بسترسازی استارت آنها برای درآمدزایی در مناطق گردشگری | ||
4 | تخصیص بودجه به‌صورت مستقل و مشخص به حوزه گردشگری | ||
4 | تدوین چارت سازمانی برای ادارات گردشگری و شهرداری | ||
4 | سیاست‌گذاری کلان مجموعه شهرداری با تدوین اعتبار و استراتژی مفید | ||
7 | تشکیل سازمان مردم‌نهاد برای حمایت و استفاده از پتانسیل محلات | ||
7 | کاهش هزینه‌ها به‌منظور جذب راحت‌تر گردشگران از مناطق دیگر تهران | ||
7 | آشنایی ساکنان منطقه 4 از تسهیلات گردشگری | ||
11 | تغییر کاربری در بخش‌های مختلف منطقه از سوی شهرداری | ||
| صدور مجوزهای لازم برای تورهای گردشگری | اقدامات زیرساختی و سیاست‌گذاری (93) | راهکارها و طرح پیشنهادی توسعه گردشگری شهری در منطقه 4 |
7 | مدیریت برنامه‌ریزی‌شده و آموزش تخصصی | ||
10 | مطلوب نمودن هزینه‌ها در شهرداری | ||
10 | هماهنگی و همکاری سازمان‌های متولی و ذی‌ربط در حوزه گردشگری | ||
1 | تلاش برای ایجاد ارتباط با همه گروه‌های سنی در امر گردشگری | اقدامات فرهنگی و اجتماعی (48) | |
1 | افزایش اعتماد افراد گردشگر و شهروندان به اماکن سرای محلات | ||
1 | برخورد شایسته با گردشگران در منطقه از سوی شهروندان و پرسنل | ||
2 | انجام اقدامات جهت افزایش نشاط و علاقه‌مندی به شهر در بین گردشگران | ||
2 | انجام اقدامات مشوقانه به‌منظور توجه مسئولین و سرمایهگذاری | ||
4 | ایجاد طرحهای شب‌گردی در اماکن تفریحی و گردشگری | ||
5 | ایجاد تسهیلات برای گردشگری کهن‌سالان و زنان خانه‌دار | ||
6 | استفاده از طرحهای تشویقی برای تهیه بلیطهای مکانهای گردشگری | ||
12 | تدوین طرحهای آموزشی به‌منظور نهادینه کردن فرهنگ پذیرش گردشگر | ||
1 | راه‌اندازی بازارچه‌های محلی از صنایع‌دستی مردم | اقدامات فرهنگی و اجتماعی (48) | راهکارها و طرح پیشنهادی توسعه گردشگری شهری در منطقه 4 |
1 | راه‌اندازی کانونهای گردشگری و ایجاد پاتوق‌های فرهنگی | ||
2 | توسعه بوم گردی در منطقه 4 تهران | ||
4 | ساخت المان‌های تاریخی با موضوعات فرهنگی در مناطق جنگلی منطقه | ||
6 | حمایت و تشویق خانوار به‌منظور اضافه کردن گردشگری به سبد خانوار | ||
2 | برنامهریزی و رتبهبندی کیفیت خدمات گردشگری | اقدامات نظارتی و بهداشتی (8) | |
3 | لزوم نظارت بخش دولتی با شهرداری | ||
1 | راه‌اندازی اتوبوس‌های گردشگری در منطقه | زیرساختهای ناوگان حمل‌ونقل عمومی (4) | |
3 | اقدامات زیرساختی برای کاهش ترافیک با تضمین هزینه و عملکرد | ||
1 | ساخت دریاچه مصنوعی در شرق تهران در جهت کاهش آلودگی | مسائل زیست‌محیطی (5) | |
1 | رونق گردشگری همگام با رعایت حفاظت محیط‌زیست توسط افراد | ||
3 | جلب اعتماد گردشگران از حیث تمیز و ضدعفونی بودن اماکن و سرویس‌ها | ||
208 | کل بخش‌های کدگذاری شده برای راهکارها و طرح پیشنهادی توسعه گردشگری شهری در منطقه 4 | ||
در نهایت بر اساس یافتههای تجزیه و تحلیل کیفی مدل‌های زیر قابل ارائه است.
نمودار2- مؤلفههای راهکارها و طرح پیشنهادی توسعه گردشگری شهری در منطقه 4
نمودار 3- مؤلفههای چالشهای توسعه گردشگری برای توسعه گردشگری شهری
نمودار 4- مؤلفههای امکانات و فرصت‌های بالقوه و بالفعل برای توسعه گردشگری شهری
نقشه تماتیک پژوهش حاضر را میتوان به‌صورت شکل شماره 7 ترسیم نمود.
بحث و نتیجه‌گیری
هدف پژوهش حاضر شناسایی چالشها و فرصت‌های توسعه گردشگری در منطقه 4 تهران بوده است. از نظر امکانات و فرصت‌های بالقوه و بالفعل، عواملی همچون امکانات رفاهی، جاذبههای گردشگری، عوامل انگیزشی، عوامل فرهنگی و اجتماعی، نیروی انسانی شناسایی شدند. در بخش امکانات رفاهی میتوان به مؤلفههای موجود بودن فضای وسیع برای منطقه 4 ازنظر گردشگری، وجود بزرگراه‌های وسیع به‌منظور تسهیل دسترسی به اماکن گردشگری، گستردگی حریم و وسعت اماکن تاریخی و گستردگی حریم و وسعت جنگل‌ها اشاره کرد. یافتههای فوق با نتایج پژوهشگران پاشازاده و همکاران (1398)، گل قامت راد (2019)، هاتیپوگلو و همکاران (2014)، محرابی و همکاران (1399) همسو است. این پژوهشگران نیز در مطالعه خود به مؤلفههای اقدامات زیرساختی و سیاست‌گذاری، وجود امکانات رفاهی و تفریحی مناسب اشاره کردند. برای بخش جاذبههای گردشگری می‌توانیم به امکان ایجاد فرصت‌های کارآفرینی در منطقه و درآمدزایی برای شهروندان، قدمت بالای اماکن تاریخی و گردشگری منطقه 4 تهران، وجود انواع گردشگری فرهنگی، خرید، هنری، مذهبی و سلامت در منطقه، وجود پتانسیل خوب در منطقه از حیث موزه و پتانسیل هدفمند کردن اماکن برای توسعه پروژه‌ها و جذب منابع اشاره کرد. نتایج این پژوهش با یافتههای پژوهشگران پاشازاده و همکاران (1398)، محمدی ده چشمه (1396) همسو بوده و این پژوهشگران نیز به کدهای استخراج شده در پژوهش حاضر اشاره کرده بودند. همچنین در مورد عوامل انگیزشی دو مؤلفه توجه وافر به سرمایهگذاری در بخش فضای طبیعی و تاریخی و وجود شورونشاط اجتماعی میان شهروندان و عموم مردم منطقه شناسایی گردید. یافتههای این بخش با نتایج پژوهشگران پاشازاده و همکاران (1398)، سندگل و شریفینیا (1395) همسو است. عوامل فرهنگی و اجتماعی نیز از دیگر مؤلفههای مهم امکانات و فرصت‌های توسعه گردشگری شناسایی شدند که می‌توانیم به عوامل وجود انواع اقلیت‌های مذهبی در منطقه 4، وجود تنوع فرهنگی بالا در منطقه و آشنایی باسلیقه‌های مختلف، وجود علاقه‌مندی در بین شهروندان به پدیده گردشگری و پتانسیل برنامهریزی برای اقشار مختلف در حوزه فرهنگی و گردشگری اشاره‌کنیم. نیروی انسانی یکی دیگر از مضمون‌های جدیدی بود که از سوی مصاحبه‌شوندگان به آن اشاره شد. دارا بودن سطح جمعیت جوان بالا در منطقه 4 تهران که حدود 11 درصد جمعیت تهران را تشکیل می‌دهند در این دسته‌بندی قرار گرفت. برای یافتههای این بخش میتوان به مطالعات انجام‌شده از سوی حسینی (1394)، ایمانی و همکاران (1394) و محرابی و همکاران (1399) اشاره کرد که با یافتههای پژوهش حاضر همسو است.
چالشهای توسعه گردشگری نیز در پژوهش حاضر بررسی شد. در این حوزه چالشهای زیرساختی، چالشهای اجتماعی- فرهنگی، چالشهای مدیریتی، چالشهای محیطی و چالشهای اقتصادی شناسایی گردید. در بخش چالشهای زیرساختی می‌توانیم به عوامل شرایط مهاجرپذیر بودن منطقه 4 تهران، عدم هماهنگی بخش‌های مهاجرپذیر شهر با توسعه گردشگری، عدم ایجاد جاذبه گردشگری برای اقشار مختلف جامعه، تقسیم ناعادلانه امکانات و تسهیلات بر اساس شماره منطقه و ضعیف بودن سطح امکانات و تسهیلات نسبت به مناطق شمالی تهران اشاره کرد. یافتههای این قسمت با پژوهش‌های انجام‌شده از سوی پاشازاده و همکاران (1398)، گل قامت راد (2019)، سندگل و شریفینیا (1395)، ایمانی و همکاران (1394) همسو است. ازجمله چالشهای اجتماعی و فرهنگی می‌توانیم به توجه کم به اماکن گردشگری با وضعیت اقتصادی و فرهنگی پایین، اثرات مخرب فرهنگی در مناطق حاشیه‌نشین، کاهش سطح آموزش افراد و مسئولین در بخش گردشگری، اثرات مخرب زیست‌محیطی ، فقدان نگاه گردشگری به مناطق با ظرفیت گردشگری بالا، وجود اختلاف طبقات اجتماعی و عدم شناخت شهروندان از مناطق گردشگری پیرامون خود اشاره کرد. این یافته ها با مطالعات انجام‌شده از سوی حسینی (1394)، کامرانی فر و همکاران (1394)، هاتیپوگلو و همکاران (2014) همخوانی داشته و همسو است. چالشهای مدیریتی یکی دیگر از موضوعات مهم در توسعه گردشگری بوده که از سوی کارشناسان به آن اشاره شد. فقدان توجه به افراد متخصص و نیروهای ماهر در بخش‌های گردشگری، اطلاعرسانی کم در منطقه 4 ازلحاظ اماکن تاریخی و گردشگری، فرصت‌طلبی بخش‌های خصوصی و منفعت‌طلبی‌شان، عدم توجه بخش خصوصی به جذب گردشگر و استفاده مردم از امکانات، عدم اتمام پروژه گردشگری و نیمه کار رها کردن آنها از سوی مجریان و کم‌رنگ شدن آموزش مسائل و مزایای گردشگری از سوی مجریان ازجمله چالشهای شناسایی‌شده برای بخش چالشهای مدیریتی هستند. این بخش از یافتههای فوق جدید بوده و در مطالعات قبلی به آن هیچگونه اشارهای نکردهاند. چالشهای محیطی نیز ازجمله عوامل زیست‌محیطی بوده که با صنعت گردشگری در ارتباط هستند.
عواملی از قبیل توجه کم به مناطق دارای ظرفیت گردشگری بالا بر اساس اوضاع اقتصادی، عدم رعایت مسائل زیست‌محیطی در برخی از قسمت‌های شهری، آلودگی‌های زیست‌محیطی بر اثر فاضلاب شهری، ایجاد آلودگی صوتی بالا در مناطق گردشگری و سلب آسایش شهروندان، نبود مرزبندی زیست‌محیطی صحیح در منطقه 4، پدیده قطع درختان در پارکهای جنگلی و پدیده ساخت‌وساز بی‌رویه و غیراصولی در اماکن گردشگری ازجمله چالشهای محیطی در توسعه صنعت گردشگری شناسایی شدند. یافتههای این بخش از پژوهش با مطالعات پاشازاده و همکاران (1398)، کامرانیفر و همکاران (1394)، محرابی و همکاران (1399) همخوانی دارد. چالشهای اقتصادی یکی دیگر از چالشهای پیش روی صنعت توسعه گردشگری است که میتوان به عوامل هزینههای بالا در مراکز رفاهی و خرید برای شهروندان، سطح درآمد پایین خانوارها، وجود شکاف اقتصادی در خانوارها، هزینه بالای استفاده از تسهیلات گردشگری، عدم‌حمایت مالی و بیمه‌ای از طرحهای سرمایهگذاری بخش خصوصی و عدم تعیین بودجه و اعتبار خاص برای گردشگری از سوی نهاد شهرداری اشاره کرد. این یافتهها نیز با مطالعات گل قامت راد (2019)، محمدی ده چشمه (1396)، حسینی (1394)، هاتیپوگلو و همکاران (2014)، محرابی و همکاران (1399) همخوانی دارد. درنهایت، میتوان چنین نتیجه‌گیری کرد که در کنار امکانات و فرصت‌های بالقوه و بالفعل برای توسعه گردشگری شهری در منطقه 4 تهران، چالشها و موانعی وجود دارد که از آن جمله میتوان به چالشها و موانع اقتصادی، زیرساختی، اجتماعی فرهنگی، مدیریتی و محیطی اشاره نمود.
پیشنهادات مبتنی بر یافتههای پژوهش
- توسعه فرهنگ مناسب و فراهم کردن یک بستر فرهنگی سازنده میتواند نقش مهم و مؤثری در توسعه هر سیستم رفتاری و از جمله رفتار گردشگری در جوامع داشته باشد. از این رو پیشنهاد میشود اداره کل آموزشهای شهروندی شهرداری تهران، نیازسنجی مربوط به آموزش شهروندان در حوزه گردشگری شهری را در دستور کار خود قرار دهد. حتی لازم است که موضوع گردشگری در سند راهبردی آموزشهای شهروندی شهرداری تهران لحاظ گردد. در خصوص اجرایی ساختن دورههای آموزشی و در راستای فرهنگسازی گردشگری نیز میتوان از ظرفیت سراهای محلات و یا برگزاری جشنوارهها و همایشهای مربوطه، بهره گرفت. این آموزشها بویژه در سنین پایین و در بین کودکان و نوجوانان بسیار حائز اهمیت است.
- توسعه و افزایش مشارکت بخش خصوصی در شرق تهران میتواند یکی از راهبردها در جهت سرمایهگذاری و توسعه زیرساختهای موردنیاز در مناطق بکر گردشگری منطقه 4 تهران به شمار رود.
- پیشنهاد میشود مدارس شهر تهران به منظور معرفی هرچه بیشتر ظرفیتها و جاذبههای گردشگری این منطقه، گشتهای شهری و بازدیدهایی را در برنامههای رفاهی و فوق برنامه خود برای دانشآموزان قرار دهند.
محدودیتهای پژوهش
یکی از محدودیتهای پژوهش حاضر آن است که نظر ساکنین منطقه و گردشگران مورد بررسی قرار نگرفته و تنها از دیدگاه کارشناسان و خبرگان امر بهره گرفته شده است. لذا پیشنهاد میشود در تحقیقات آتی این موضوع لحاظ شود.
منابع
آزادی، الهام (1391) توسعه گردشگری شهری (با تکیه بر مرکز شهر تهران و رویکرد مدیریت شهری) تهران، تیسا.
ایمانی، بهرام و حمیده خسروی مهر و علی طورانی (1394) ارزیابی و رتبهبندی موانع توسعه گردشگری در شهرستان مینودشت، فصلنامه گردشگری شهری، دوره 2، شماره 1، صص 75- 89.
پاشازاده، مهدی و حسین نظمفر و بختیار عزت‌پناه (1398) مدلسازی معادلات ساختاری موانع و چالشهای توسعه گردشگری تاریخی- فرهنگی از دیدگاه جامعه محلی، مطالعه موردی، آرامگاه شمس تبریزی در خوی، فصلنامه گردشگری شهری، دوره 6، شماره 3، صص 107-124.
حسینی، زهرا (1394) بررسی چالشها و موانع توسعه گردشگری شهری ایلام، بازیابی شده از https، //www.irandoc.ir.
رجبی، آزیتا (1397) شهر گردشگر «شهر گردشگر محور»، تهران، مهکامه.
سبزعلیان، مرضیه و مرضیه بقیری (1388) کتاب4، بانک اطلاعات شهرداری منطقه4، تهران، پرستا.
سندگل، مهدی و زهرا شریفینیا (1395) بررسی موانع و مشکلات توسعه گردشگری، مطالعه موردی، شهرستان قائم شهر، فصلنامه علمی- پژوهشی، جغرافیا (برنامهریزی منطقهای)، شماره 1، صص 71-83.
کازس، ژرژ و فرانسواز پوتییه (1382) جهانگردی شهری، ترجمه محلاتی، صلاحالدین، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
کاظمیان، غلامرضا و الهام آزادی (1390) الگوی توسعه گردشگری شهری در مرکز شهر تهران با رویکرد مدیریت شهری، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات گردشگری، سال هفتم، شماره 15، صص 53- 83.
کامرانیفر، حدیث و مریم قاسمی و سلمان حیاتی (1395) تحلیل چالشهای توسعه گردشگری فرهنگی در نواحی روستایی (مورد مطالعه، شهرستان بینالود) پژوهش و برنامهریزی روستایی، دوره 5، شماره 14، صص 111-130.
محرابی، جواد و سیاوش خلیلی شورینی و احمد خلفی (1391) بررسی موانع توسعه گردشگری در جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مدیریت توسعه و تحول، شماره 9، صص10- 1.
محمدی دهچشمه، پژمان (1396) تحلیل راهبردی تنگناها و فرصت‌های توسعه گردشگری شهری (شهر شهرکرد) نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال 17، شماره 47، صص 19-37.
میسون، پیتر (1390) گردشگری، اثرات، برنامهریزی و مدیریت، ترجمه میرزایی، روزبه و ترابیان، پونه، تهران، ترمه.
نوایی، رضا (1398) برنامهریزی و خط مشی گذاری توسعه گردشگری، تهران، مهکامه.
یعقوب زاده، رحیم و صدرا عمویی و سیدرفیع موسوی (1397) گردشگری شهری و رویکردهای معطوف به شهر گردشگر، تهران، سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
یاوری، حسین و سپیده حسینزاده و مریم رضایی (1389) شناخت صنعت جهانگردی (گردشگری) تهران، سیمای دانش.
Cave, J., Jolliffe, L. (2012) Urban Tourism, Tourism, The Key Concepts, Robinson, P. (Ed.) London، Routledge, pp. 268-270..
Evans, G, (2000) Planning for urban tourism، a critique of borough development plans and tourism policy in London, International Journal of Tourism Research, 2،, 26-302.
Golghamat Raad, N. (2019) A Strategic Approach to Tourism Development Barriers in Iran, Journal of Tourism & Hospitality, Vol. 8 Iss, 3 No، 410, pp. 1- 8.
Hatipoglu, B., Alvarez, D. & Ertuna, B. (2014) A strategic approach to stakeholder involvement in the planning of sustainable tourism، the case of the Thrace region in Turkey, Journal of Cleaner Production, DOI, 10.1016/j.jclepro.2014.11.059.
Mbaiwa J. E., Toteng, E. N., Moswete, N. (2007) Problems and prospects for the development of urban tourism in Gaborone and Maun, Botswana, Development Southern Africa, 24، 5, 725- 740, DOI، 10.1080/03768350701650793
https، //doi.org/10.1080/03768350701650793
Page, S.J., Hall, C.M. (2002) Managing urban tourism، themes in tourism, Harlo Prentice Hall.
Panasiuk (2020) Policy of sustainable development of urban tourism, Pol. J. Sport Tourism 2020, 27(2), 33- 37.
Papatheodorou, A. (2021) A review of research into air transport and tourism، Launching the annals of tourism research curated collection on air transport and tourism, Annals of Tourism Research 87, 103151.
[1] . این مقاله برگرفته از پایان نامه کارشناسی ارشد فرنگیس ترابی با همین عنوان است که به راهنمایی دکتر زهرا نادعلیپور در دانشکده علوم گردشگری دانشگاه علم و فرهنگ انجام شده است.
[2] * کارشناسی ارشد بازاریابی گردشگری، دانشکده علوم گردشگری، دانشگاه علم و فرهنگ، تهران، ایران torabifhe@gmail.com
[3] ** نویسنده مسئول: استادیار دانشکده علوم گردشگری، دانشگاه علم و فرهنگ، تهران، ایران z.nadalipour@usc.ac.ir
[4] . Cave and Jolliffe
[5] . Panasiuk
[6] . Evans
[7] . koo
[8] . papatheodorou
[9] . Hatipoglu
[10] . Thrace
[11] . Mbaiwa
[12] . Gaborone and Maun, Botswana
[13] . Iraniju.ir
[14] . https://memarifile.com