کندوکاوی بر انگاره مفهومی «بالا- پایین» در کهن‌الگوی معماری ایرانی - اسلامی با تاکید بر افتراق حوزه‌های معنایی نگرش‌های مردمی «مطالعه موردی: میدان توپخانه (تهران)، میدان نقش‌جهان (اصفهان)، پارک لاله (تهران)، باغ شاهزاده (ماهان)»
محورهای موضوعی : مفاهیم بنیادین در شهرسازی و معماری اسلامیناصر براتی 1 , الهام کاکاوند 2 *
1 - دکتری شهرسازی، دانشیار و عضو هیئت علمی گروه شهرسازی، دانشکده معماری وشهرسازی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین
2 - دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشکده معماری وشهرسازی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین
کلید واژه: کهن‌الگو, «بالا - پایین», افتراق معنایی, انگاره‌های ذهنی, نظام زیست شهری,
چکیده مقاله :
در معماری هدفمند در حوزه مداخلات محیطی، جزییات بسیاری از اندازه ها، اشکال، ترکیبات تا رمز و رازهای خاصی نهفته است که عناصر معماری را، حتی در یک جامعه واحد، از یکدیگر متمایز می‌کنند. تفکر در نظام زیست رمزآلود شهری از مناظره اندیشه و شهود، عقل و عشق، دانش و بینش سرچشمه می‌گیرد. مقاله حاضر کندوکاوی در تبیین و آشکارسازی یک الگوی کهن می‌باشد که بسیاری از عناصر معماری ما را در طول تاریخ را به هم پیوند داده است. کهن الگویی با مفاهیم بالا و پایین که در انگاره‌های ذهنی مردم، ما به ازای فضایی و مکانی در معماری شهری پیدا کرده است. در این میان، این سؤال مطرح می‌شود که چه ارتباطی بین این انگاره‌ها، رفتارها، نظام ارزشی و نظام فضای زیست‌انسانی به خصوص در شهرها وجود داشته است؟ برای رسیدن به این مهم از روش تحلیل محتوا استفاده شده، که در آن ابتدا به صورت کیفی، ارتباط عناصر، درک شده و سپس با انتخاب عرصه‌های مطالعاتی و نظرسنجی از شهروندان، براساس روش افتراق معنایی رابطۀ بین پدیده‌ها تبیین می‌گردد. نتایج حاصل بیانگر این مهم است که تفکر کمال‌گرایی و حرکت در مسیر اوج و کمال (بالا و پایین) در ادبیات و فرهنگ ایرانی همواره حضور داشته و تداعی معنی آن در انگاره‌های ذهنی مردم، سبب شکل‌گیری خاصی از چیدمان فضایی و الگوی نظام زیست شهری شده است.
In purposive architecture in the field of environmental interventions, there are many details of size, shapes, combinations and certain mysteries that distinguish architectural elements, even in a single society. Reflection in the mysterious urban biological system, originates from the debate of thought and intuition, reason and love, and knowledge and insight. The present article explores the explanation and revelation of an ancient pattern that has linked many of our architectural elements throughout history.An archetype with “Up-Down” concepts that has reflected from the people’s imagery into the in urban architecture space. In the meantime, the question arises that what is the connection between these ideas, behaviors, the value system and the human living space system, especially in cities? To achieve this, the content analysis method is used. First, the relationship between the elements is conceived qualitatively and afterwards, the relation between the phenomena is explained by selecting the study areas and surveying citizens based on the semantic differentiation method. The results indicate that the idea of perfectionism and movement towards peak and perfection (up and down) in Iranian literature and culture has always been present and the association of its meaning in people’s minds, has led to the formation of a specific spatial arrangement and urban living system.
ارشاد، محمدرضا (1386)، گسترۀ اسطوره، چاپ دوم، انتشارات هرمس، تهران.
اسپیرن، ویستون (1387)، زبان منظر، ترجمۀ حسین بحرینی و بهناز امین زاده، انتشارات دانشگاه تهران.
الکساندر، کریستوفر (1387)، زبان الگو ترجمۀ رضا کربلایی نوری، نشر مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، تهران.
انوشه، حسن (به سرپرستی) (1376)، فرهنگ نامه ادب فارسی (دانشنامه ادب فارسی ۲)، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
ایمان، محمدتقی و محمدرضا نوشادی (1390)، «تحلیل محتوای کیفی»، فصلنامه پژوهش، سال سوم، شماره دوم، 15-44.
براتی، ناصر (1387)، «درآمدی بر نظریه نقش و جایگاه زبان‌های بومی در قرائت و درك فضا و محیط‌زیست انسانی؛ با تأکید بر زبان فارسی»، نشریه علمی - پژوهشی باغ نظر، شماره 10.
براتی، ناصر (1393)، ورهنگ، کهن الگوی معماری ایرانی - اسلامی، طرح پژوهشی با کد 11602 دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین.
براتی، ناصر (1382)، زبان، تفکر و فضا، انتشارات سازمان شهرداری های کشور، دفتر مطالعات برنامه ریزی شهری، تهران.
براتی، ناصر (1383)، «باغ و باغ سازي در فرهنگ ايراني و زبان فارسي»، مجله باغ نظر، شماره 2.
براتی، ناصر؛ فرزاد زرین قلم (1392)، ملاحظاتی بر رابطۀ فرهنگ، زبان، ذهن و محیط انسان‌ساخت، انتشارات نقش پرهام. تهران.
بحرینی، سید حسن و بهناز امین‌زاده (1387)، زبان منظر، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
بیلسکر، ریچارد (1391)، اندیشه‌ی یونگ، ترجمۀ حسین پاینده، ویراست سوم، انتشارات فرهنگ جاوید، تهران.
دهخدا، علی‌اکبر (1377). لغت‌نامه دهخدا. دوره 15 جلدی، انتشارات دانشگاه تهران.
سجادزاده حسن و محمد تقی پیربابایی (1391)، «فرایند دخداد معنا در فضای شهری»؛ فصلنامه علمی - پژوهشی معماری و شهرسازی آرمان شهر، پاییز و زمستان 1391، 177-186.
جوادی، محمد جعفر و پروین کدیور (1381)، روانشناسی شخصیت: نظریه و تحقیق، انتشارات رسا، جلد دوم، تهران.
داد، سیما (1375)، فرهنگ اصطلاحات ادبی، انتشارات مروارید، چاپ دوم. تهران.
رئیسی، محمد منان و عبدالحمید نقره کار و کریم مردمی (1393)، «درآمدی بر رمز و رمزپردازی در معماری»، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 2، سال اول.
فلاح محمد صادق و سمیرا نوحی (1391)، ماهیت نشانه‌ها و نقش آن در ارتقای حس مکان فضای معماری، انتشارات هنرهای زیبا، دوره 17، شماره 1.
گلابچی، محمود و آیدا زینالی فرید (1391)، معماری آرکی تایپی: الگوهای پایدار بنیادین، انتشارات دانشگاه تهران.
محمدی محمود، مهدی حسینی دهاقانی و ایمان فدائی (1394)، «درآمدی بر مفهوم بالا شهر و پایین شهر با تاکید بر حوزه‌های معنایی و نحلیل محتوای نگرش‌های مردمی»، فصلنامه باغ نظر، سال دوازدهم تابستان 1394، شماره 33، 107-116.
محمودی، مریم و راضیه جمشیدی (1395)، بازتاب کهن الگوی مادر در شعر فروغ فرخزاد، ادب غنایی، ۱۶۸.
نقره‌کار، عبدالحمید؛ مهدی حمزه‌نژاد و آیسان فروزنده (1388)، «راز جاودانگی آثار معماری»، باغ نظر، 6(12)43-3.
لاوسون، برایان (1391)، زبان فضا، ترجمۀ علیرضا عینی فر و فواد کریمیان، انتشارات دانشگاه تهران.
ولی بیگ، نیما و نگار کورنگی (1397)، «تحلیل تاریخ ساخت، کاربردی و ساختار معماری دروازه توپخانه در گستره تحولات میدان نقش جهان در دوره قاجار»، فصلنامه علمی - پژوهشی مطالعات شهر ایرانی - اسلامی، سال نهم، شماره 34.
یونگ، کارل گوستاو (1384)، انسان و سمبلهایش. مترجم محمود سلطانیه، انتشارات جامی.
یونگ، کارل گوستاو (1392)، روح و زندگی، مترجم لطیف صدقیانی، چاپ پنجم، انتشارات جامی، تهران.
Barrie. Th. (2010). The Sacred In-Between: The Mediating Roles of Architecture. London: Routledge.
Palm, frank (1996), semantics. And Korosh Safavi. (2007), semantics, terhran, sorosh mehr.
Renaldo J. Maduro and Joseph B. Wheelwright (1992). "Archetype and Archetypal Image", in Jungian Literary Criticism, ed. Richard P. Sugg, Illinois: Northwestern University Press,181-186.
URL1: https://sazecad.com/2020/11/complete-analysis-museum-contemporary-art-in-tehran/4-9
URL2: https://fa.wikipedia.org/wiki/
URL3:https://sajjadfallah.com/
URL4:https://www.projehmemari.com/projects-urbanism-urbanity/589
URL5:http://www.octagon-plus.com/projects
URL6: https://www.researchgate.net/figure/Tehran-Toopkhaneh-Square-Source-wwwiichsorg-safarneviscom_fig4_320057146