عوامل و زمینه‌های ظهور مجموعه تجاری‌های جدید در ابتدای مدرنیزاسیون دوران پهلوی اوّل (نمونه موردی: شهر قم)
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامیمسعود ناری قمی 1 , مهدی ممتحن 2 * , علی عمرانی‌پور 3
1 - استادیار دانشکده پسران قم، دانشگاه فنّی و حرفه ای، قم، ایران
2 - استادیار دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
3 - دانشیار دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
کلید واژه: مجموعه تجاری, مدرنیزاسیون, پهلوی اول, دوره گذار, پاساژهای پاریس,
چکیده مقاله :
مرور کلی ادبیات پژوهش در تاریخ تحوّل معماری عامیانه ایران، نشان از توجه اندک به آن دارد. در دورة گذار بین سنت و مدرنیته (اواخر قاجار و اوایل پهلوی) برخی مجموعه های تجاری در شهرهای بزرگ ایران پدیدار شد که تا حد زیادی از الگوهای بازار سنتی و تیمچه های آن متمایز بود، اما شباهت مطلقی هم با پاساژهای مدرن اروپایی نداشت. این پژوهش با روش تفسیری ـ تاریخی و بر اساس اسناد تعیین گر و زمینه ای، به جستجوی ریشه های ظهور این الگوهای تجاری میانه می پردازد. در این پژوهش سه الگوی خارجی برای این مجموعه های تجاری شناسایی و نقش آن‌ها مورد بحث قرار گرفته شده است که عبارتند از بدستانهای عثمانی، پاساژهای روسی قرن نوزدهم و پاساژهای پاریسی. در کنار این الگوها، پنج عامل زمینه ای در درون جامعه ایرانی در تاریخ مورد بحث، مورد واکاوی واقع شده است که نقش عملیات تخریبی خیابان کشی های رضاخان، تقابل وی با بازاریان، نقش فرنگ رفته ها، نقش تکنیک های ساختمانی جدید و الگوهای سنتی در این مورد، مطالعه شده است و میزان اثر هرکدام ارزیابی و در مورد نمونه های قم، مستندسازی شده است. نتایج بررسی‌های انجام شده (شهر قم) نمایانگر تعامل پایاپای و بدون مغلوب شدن فرهنگ خودی با فرهنگ بیگانه و نمونه ای از تعامل مناسب مردمی با الگوی وارداتی است که بنظر، موفق‌تر از تلاش‌های رسمی معماران برای حفظ هویت بومی در معماری در دهه‌های بعد بوده است. این الگوی تغییر و نقش عوامل زمینه‌ای در آن می‌تواند راهگشای سیاست‌های فرهنگی معماری در آینده باشد.
The history of popular architecture of Iran has rarely been a subject of academic inquiry. During transitional period of modernity (from late Qajar dynasty to the early Pahlavi era) some small commercial complexes emerged in larger cities of Iran that were largely distinct from traditional elements of Bazaars specially Tymchehs, but they were not completely copied from European examples. Here through interpretative-historical research method and based upon original documents and contextual reasoning, the roots of emerging of such mediatory commercial architectural patterns are studied. Three foreign patterns are discussed as model for these commercial examples: Badestens of Ottomans, Russian passages and Parisian arcades. Other than some internal factors are also analyzed and amongst them are demolition of houses for new street, conflicts of Reza Shah with bazaar merchants, the role of travelers to the West, the impact of new architectural technologies and the extension of traditional architectural patterns. The effectiveness of every factor is studied and documented for the examples of the city of Qom.
ابراهیمی، مرتضی و ترابی فارسانی، سهیلا. 1395. نقش بلدیّه در کنترل بازار در دورة پهلوی اول. مجله پژوهش های تاریخی ایران و اسلام 10 (19): 20-1.
اژدری. 1326. ساختمان خانه¬های ارزان در ایران. آرشیتکت (4): 125-133.
اسدی طاری، محمدحسن. 1372 تاریخچه تبلیغات بازرگانی. رسانه (13): 54-59.
آرشیو اداره راه و شهرسازی استان قم.
آقایی سربرزه، مجتبی. 1393. قم: در حریم حرم. قم: جهاد دانشگاهی.
باني مسعود، امير. 1388. معماري معاصر ايران در تکاپوي بين سنت و مدرنيته. تهران: نشر هنر معماري قرن.
بنه ولو، لئوناردو. 1358. تاريخ معماری مدرن. ترجمه: سيروس باور. تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
پ‍لان‍ول، گ‍زاوی‍ه دو. 1358. مطالعاتی درباره جغرافیای انسانی شمال ایران (ترجمه سیروس سهامی). مشهد: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه مشهد.
پورجعفر، علی, پورجعفر, محمدرضا. 1393. فضاهای شهری نیمه عمومی سرپوشیده سنتی ایرانی اسلامی در مقایسه با پاساژهای فرانسوی؛ نمونه های موردی: تیمچه های امین الدوله و بزرگ قم و پاساژهای پانوقاوا و جوفقا. معماری و شهرسازی آرمان شهر 7 (13): 169-182.
خدامی، مهدی؛ نورائی، مرتضی و فروغی ابری، اصغر. 1397. بررسی عملکرد بلدیه در دورﮤ پهلوی اول، نمونه پژوهی شیراز. پژوهش های تاریخی 10 (3): 23-1.
دالمانى، هانرى رنه. 1335. سفرنامه از خراسان تا بختيارى. تهران: اميركبير.
دانشنامه جهان اسلام. 1393. بازار. دانشنامه جهان اسلام ج1. تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی.
رحیمی, عبدالرفیع, آدینه وند, مسعود, بهشتی سرشت, محسن. 1394. جایگاه بازاریان و اصناف در تحولات سیاسی‌اقتصادی ایران از کودتای رضاخان تا دهۀ نخست سلطنت رضاشاه (۱۲۹۹ تا 1310ش/۱۹۲۰ تا 1931م). پژوهش های تاریخی7(3): 19-38.
ريچاردز، فردريك چارلز. 1379. سفرنامه فرد ريچاردز. تهران: شركت انتشارات علمي فرهنگي – تهران.
ساختمان فروشگاه¬ها در محوطه¬های مسکونی کارگران آبادان. آرشیتکت (6): 233-236.
شاردن، ژان. 1372. سفرنامه شاردن. تهران: توس.
شهرىباف، جعفر. 1383. طهران قديم. تهران: معین.
شیرین بخش, زهره, بیگدلی, علی, یوسفی فر, شهرام, شیخ نوری, امیر. 1396. رابطه مالیاتی دولت و اصناف در دوره پهلوی اول: نارضایتی از مالیات صنفی. تحقیقات تاریخ اجتماعی 7 (1): 155-188.
صادقی، سامان و صارمی، حمیدرضا. 1395. سیر تحولات شکلی معماری بازارهای ایرانی از دوره¬ی قاجار تاکنون (از بازار سنتی دیروز تا مراکز تجاری امروز: نمونه موردی بازارهای تهران). مطالعات جغرافیا، عمران و مدیریت شهری (16): 129-143.
صفری, سهیلا. 1396. نارضایتی از متحدالشکل نمودن لباس بر اساس اسناد عرایض مجلس شورای ملی ( مجلس ششم تا هشتم تقنینیه. گنجینۀ اسناد 27 (1): 68-87.
علوى شيرازى، محمد هادى. 1363. سفرنامه ميرزا ابو الحسن خان شيرازي. مصحح: محمد گلبن. تهران: دنياي كتاب.
فرصت شيرازى، محمد نصير بن جعفر. 1377. آثار عجم. تهران: اميركبير.
كياني، مصطفي. 1383. معماري دوره پهلوي اول، دگرگوني انديشه ها: پيدايش و شكل گيري معماري دوره بيست ساله معاصر ايران. تهران: مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران.
خور موجی، محمد جعفر. 1344. حقایق الاخبار ناصری، به کوشش: حسین خدیوهم، تهران ، انتشارات کتابفروشی زوار.
مشهديزاده دهاقانی، ناصر. 1374. تحليلی از ويژگيهای برنامه ريزی شهری در ايران. تهران: مرکز انتشارات علم و صنعت ايران.
معماریان، غلامحسین. 1387. معماری ایرانی. تهران: سروش دانش.
موريس، جيمز. 1368. تاريخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی.ترجمه: راضيه رضازاده . تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه علم وصنعت ايران.
ناری قمی، مسعود؛ امانپور، ایوب، ولایت¬حسین سید و رسول¬بیگ، زاهد. 1382. طرح مرمت تيمچة بزرگ قم. پروژة درس «طرح مرمت» در دانشکدة هنرهای زيبا دانشگاه تهران زير نظر دکتر رضازاده ، منتشر نشده.
هدایت، مهدی قلی. 1385. خاطرات و خطرات: توشه‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دوره زندگی من. تهران: زوار. هوانسیان، وارطان. 1325. مسایل معماری در ایران. ترجمه ایرج غفاری. آرشیتکت (1): 9-4.
Brumfield, William Craft. 2001. From the Lower Depths to the Upper Trading Rows: The Design of Retail Shopping Centers in Moscow. Commerce in Russian urban culture, 1861-1914. edited by William Craft Brumfield, Boris V. Anan'ich, and Yuri A. Petrov. USA: Woodrow Wilson Center Press: 167-179.
Hadem Ali Pasha Bedestan Restoration On-site Review Report, edited by Aga Khan Award for Architecture, 1995.
Heynen, H. 1999. Architecture and modernity: a critique. USA: MIT press.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Burlington_Arcade_2444.JPG
Karimi, Z. Pamela (Zahra Pamela). 2013. Domesticity and consumer culture in Iran : interior revolutions of the modern era . Oxon: Routledge
Mumford, L. 1961. The City in History. Britain: Penguin Books (in association with Secker and Warburg).
Sahinalp, M.S. & Gunal, V. 2016. Functional Analysis of the Bazaar System of Ottoman Period Anatolian Cities. International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic (11/8) : 335-360.
Shirazi, M. Reza. 2018. Contemporary Architecture and Urbanism in Iran: Tradition, Modernity, and the Production of 'Space-in-Between'. Springer International Publishing.
www.caoi.ir
خرداد1399. qomshenasi.ir
بازدید خرداد 1399