تبیین ماهیت دلبستگی به محله ایرانی-اسلامی: مطالعه کیفی محله اختیاریه
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامیسمانه خبیری 1 , محمدرضا پورجعفر 2 * , محمد سعید ایزدی 3
1 - دکتری شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
2 - استاد تمام معماری و شهرسازی دانشگاه تربیت مدرس
3 - استادیار معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران
کلید واژه: دلبستگی به مکان, دلبستگی به محله, محله ایرانی-اسلامی, اختیاریه,
چکیده مقاله :
محله در شهر ایرانی-اسلامی سازنده بنیان هویتی افراد و احساس دلبستگی در ساکنان بر شمرده می‌شود. این درحالی است که با غلبه گفتمان مهندسی در توسعه شهرها، محله دستخوش تغییر ساختار فضایی و سازمان اجتماعی و تضعیف پیوند روانشناختی مردم-محله شده که افول مشارکت اجتماعی، تهدید هویت‌محله‌ای و تضعیف سرمایۀ اجتماعی را در پی داشته است. با توجه به خلاءهای نظری در ابعاد ماهوی، فرایندی، رفتاری دلبستگی به محله و از آن‌جا که درک عمیق نسبت به ماهیت این پدیده در بستر شهرهای کشور و عوامل تاثیرگذار بر آن گامی راهبردی در برنامه‌ریزی محله‌محور است، هدف این مقاله مطالعه عمیق تجربه زیسته ساکنان محله اختیاریه به منظور بازشناسی ماهیت روانشناختی این پیوند و مولفه‌های موثر بر آن در محله‌ای است که بر اساس پیمایش شهرداری تهران (1396) سطح بالایی از تعلق ساکنان و پایداری نسبی سکونت را دارد. بنابراین با اتخاذ راهبرد کیفی و روش تحقیق نظریه داده‌بنیاد و به‌کارگیری تکنیک نمونه‌گیری هدفمند و نظری، 24 نفر از ساکنان اختیاریه به‌عنوان مشارکت‌کنندگان تحقیق در فرایند گردآوری اطلاعات از طریق ترکیبی از ابزارهای مصاحبه عمیق، پرسشنامه، نقشه شناختی و مطالعات اسنادی انتخاب و تحلیل داده‌ها به صورت همزمان، غیرخطی، تکوینی و با تکنیک کدگذاری باز، محوری و انتخابی انجام شد. نتایج و یافته‌های پژوهش نشان داد که دلبستگی به محله همچون امتداد حس خانه در مقیاس محله در ابعاد احساسی، شناختی-ادارکی و رفتاری تجربه می‌شود. بعد احساسی این پیوند با غرور، رفاه روانی، اندوه دوری از محله، تعلق و عضویت و بعد شناختی-ادراکی دلبستگی با رسش و پختگی پیوند عاطفی، شکل‌گیری خود اجتماعی، دگردیسی در نظام معنایی مکان و از آن خود کردن مکان ادراک می‌شود. دلبستگی با الگوهای رفتاریِ جوارجویی انطباق‌پذیر، پیوندجویی، عمل جمعی و مشابهت‌جویی بازنمایی می‌شود. همچنین دلبستگی به خانه، خودتعیین‌گری، هویت مکان، دلپذیری بصری-شنیداری، منزلت مکان، مکان-رویدادهای پیونددهنده، کیفیت پاسخگویی و ثبات، عوامل سازنده و تقویت‌کننده دلبستگی به اختیاریه شناسایی گردید.
Neighborhood in the Iranian cities plays a critical role in the construction of personal and collective identity, place attachment and place belonging. Such neighborhoods during the rapid urbanization and modern urban planning ideas have undergone changes in the spatial structure and social organization over the past several decades leading to disruptions in peoples’ psychological bonds with their neighborhoods and accordingly decline in social participation, social capital and local identities. According to a survey conducted by the Tehran Municipality (2017), Ekhtiarieh is one of the top ten neighborhoods in Tehran, where a high level of neighborhood attachment and relatively high residential stability have been recorded. This article seeks to identify the psychological nature of this bond by studying the lived experience of the residents of Ekhtiarieh and to identify the components that affect the construction of the attachment to the neighborhood. Therefore, the qualitative inquiry and the grounded theory methodology adopted. Using purposeful and theoretical sampling techniques, 24 residents were selected as participants in the research through the process of the data collection and analysis. In-depth interview, open questionnaire and cognitive mapping have been used for data collection and data analysis was performed simultaneously using open, axial and selective coding.Findings show that attachment to the neighborhood is experienced as the sense of home on the neighborhood level and has emotional, perceptual-cognitive and behavioral dimensions. Participants with high level of neighborhood attachment experience an array of emotions namely pride, psychological well-being and sense of belonging and membership. Attachment to the neighborhood is also experienced through maturity of person-place bond, formation of the social self, transformation in the place meanings, territoriality, and the psychological ownership of neighborhood. Analyses of lived experience of Residents shows neighborhood attachment is associated with the specific behaviors namely adaptive proximity seeking patterns, collective action, seeking similarity and affiliation. Attachment to the home, self-continuity, place identity, visual-auditory pleasantness, neighborhood status, places and events connecting people, perceived responsiveness of neighborhood, and place and community stability are factors promoting attachment to the neighborhood.
امیرکافی، مهدی؛ فتحی، شکوفه (1390)، «بررسی عوامل موثر بر دلبستگی به منطقه مسکونی: مطالعه موردی شهر کرمان»، مجله مطالعات اجتماعی ایران، 5(1)، 5-41.
ایازی، سیدمحمدهادی (1392)، طرح ساختار شناسی هویت محله ای شهر تهران، گزارش تحلیل و تلفیق مطالعات، انتشارات امیدان، تهران.
باستانی، سوسن؛ نیکزاد، سلمه (1393)، «شبکه های اجتماعی فردی و دلبستگی به محله در شهر تهران: با تأکید بر وسایل ارتباطی نوین»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 3(2), 193 -220.
پاکزاد، جهانشاه (1386)، مقالاتی در باب مفاهیم معماری و طراحی شهری(کتاب دوم). چاپ اول، تهران: انتشارات شهیدی.
بهشتی، سیدحامد (1390)، «محله؛ نهادی سنتی برای تقویت جامعه مدنی»، فصلنامه اندیشه ایرانشهر، 5(14-15)، 20-25.
پورجعفــر، محمدرضــا؛ پورجعفــر، علی (1391)، «الگوی پیشنهادی محله، با مرکزیت مســجد و فضاهای عمومی مورد نیاز در شهر ایرانی-اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 10، 15-24.
پیربابایی، محمدتقی محمدتقی سجادزاده، حسن (1390)، «تعلق جمعی به مکان؛ تحقق سکونت اجتماعی محله سنتی»، باغ نظر، 16، 17-28.
رحیمی، لیلا؛ رفیعیان، مجتبی؛ و محمد باقری. (1396).ارزيابي تاثير مقياس مکاني بر دلبستگي ساکنين به مکان در محلات مرکزي (شهر تبريز)»، نامه معماری و شهرسازی، 9(18)، 58-43.
رصدخانه شهری تهران (1396)، اطلس کیفیت زندگی شهر تهران؛ ارزیابی کیفیت زندگی در کلانشهر تهران، (چاپ اول)، انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران، تهران.
رصدخانه شهری تهران (1395)، اطلس پایداری شهر تهران؛ ارزیابی پایداری شهری در کلانشهر تهران، انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران، تهران.
زمانی، بهادر، محسن هنرور. (1396). "بررسی عوامل مؤثر بر شکل گیری دلبستگی مکانی در محله های شهری، نمونه موردی: محله های دردشت، چهارسوقی ها، ملاصدرا و دوطفلان شهر اصفهان". معماری و شهرسازی آرمانشهر، 21، 161-172.
سالاری پور، علی اکبر؛ رمضانی، حمیدرضا؛ زالی، نادر؛ صفای کارپور، مریم (1397)، «بررسی کیفیت روابط همسایگی درون محله ایرانی اسلامی و نقش آن در دلبستگی به مکان، مطالعة موردی: محله ساغریسازان شهر رشت»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، 9(34)، 35-88.
ستاد هماهنگی شورایاری های شورای اسلامی شهری تهران.(1395). «آنچه باید درباره محله اختیاریه بدانید»، برگرفته از لینک: http://www.shorayaran.com/fa/doc/news/367/
سجادزاده، حسن؛ شریفی،عادل؛ اسدی، محمدعلی؛ و ندا شریفی. (1394). «دلبستگي مکاني و ادراک کيفيت محيطي بر ميزان حس رضايت در محله سنتي (نمونه موردي: محله حاجي همدان)»، پژوهش و برنامه ریزی شهری، 6(22)، 152-139.
عربی، زهرا؛ طاوسی، سمیرا؛ موسوی، سمیه سادات (1395)، «حس تعلق محله ای و نقش آن در مشارکت اجتماعی(مورد مطالعه: تهران، محله ارامنه الف»، مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 9(1)، 21-33.
لک، آزاده (1394)، «زلزله بم و درک معنایی ساکنان محلات مسکونی از اختلال در دلبستگی به مکان»، مسکن و محیط روستا، 15، 17-30.
منتظرالحجه، مهدی؛ شریفنژاد، مجتبی؛ دهقان، سهیلا(1395)، «ارزیابی و سنجش عوامل مؤثر بر ایجاد حس مکان در مراکز محله های شهری مطالعة موردی: مراکز محله های شیخداد و شهرک دانشگاه در شهر یزد»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 7(26)، 43-54.
محمدپور، احمد ( 1392الف)، روش تحقیق کیفی ضد روش 2: مراحل و رویه های علمی در روش شناسی کیفی(چاپ دوم)، انتشارات جامعه شناسان، تهران.
محمدپور، احمد(1392ب)، روش تحقیق کیفی ضد روش 1: منطق و طرح در روش شناسی کیفی(چاپ دوم)، انتشارات جامعه شناسان، تهران.
نقدی، اسدالله؛ وحدت، سلمان؛ و حسن سجادزاده. (1395). «نقش سرمایه های اجتماعی در دلبستگی به مکان در محالت سنتی(نمونه موردی: محالت شهر همدان)»، مطالعات جامعه شناختی شهری، 6(18)، 52-23.
Anton, C.E., & Lawrence, C .(2016). “The relationship between place attachment, the theory of aspirationned behaviour and residents’ response to place change”, J. Environ. Psychol. 47, 145–154.
Bonaiuto M., Fornara F., Ariccio S., Ganucci Cancellieri U., & Rahimi L .(2015). “Perceived residential environment quality indicators (PREQIs) relevance for UN-HABITAT city prosperity index (CPI)”. Habitat Int. 45 53-63.
Comstock, N., Dickinson, M, L., Marshall, J, A., Soobader, M, J., Turbin, M, S., Buchenau, M., & Litt, J .(2010) ." Neighborhood Attachment and Its Correlates: Exploring Neighborhood Conditions, Collective Efficacy, and Gardening”, Journal of Environmental Psychology, 30(4), 435-442.
Fornara, F., Lai, A., Bonaiuto, M., & Pazzaglia , F .(2019). “Residential Place Attachment as an Adaptive Strategy for Coping With the Reduction of Spatial Abilities in Old Age”, Frontiers in Psychology, Doi: 10.3389/fpsyg.2019.00856.
Javan Forouzande, A., Motallebi, GH. (2012). “The Role of Open Spaces in Neighborhood Attachment Case Study: Ekbatan Town in Tehran Metropolis”. International Journal of Architecture and Urban Development, 1(3), 11-20.
Greif, M. J .(2009). “ Neighborhood Attachment in the Multiethnic Metropolis”, City & Community, 8, 27-45.
Hidalgo, M. C., & Hernández, B .(2001). “Place attachment: Conceptual and empirical questions”, Journal of Environmental Psychology, 21, 273–281.
Karami, S., Ghafary, M., Fakhrayee, A.(2014). “Analyzing the correlation between urban spaces and place attachment Evidence from: Narmak neighborhood in Tehran”, European Online Journal of Natural and Social Sciences, 3(4), 129-139.
Kamalipour,H., Yeganeh, A., & Alalhesabi, M .(2012). “Predictors of Place Attachment in Urban Residential”, Procedia - Social and Behavioral Sciences, 35, 459-467.
Lewicka, M .(2005). “Ways to make people active: Role of place attachment, culturalcapital and neighborhood ties”, Journal of Environmental Psychology. 4, 381-395.
Lewicka, M.(2011). “Place attachment: How far have we come in the last 40 years?” Journal of Environmental Psychology, 31, 207-230.
Mihaylov, N., & Perkins, D .(2014). “Community Place Attachment and its Role in Social Capital Development.” In L, C. Manzo & P. Devine-Wright(Eds.), Place Attachment: Advances in Theory, Methods and Applications(PP 61-74). Routledge.
Pretty, G. H., Chipuer, H. M., & Bramston, P. .(2003). “ Sense of place amongst adolescents and adults in two rural Australian towns: The discriminating features of place attachment, sense of community and place dependence in relation to place identity”, Journal of Environmental Psychology, 23, 273-287.
Ramkissoon, H., Smith, L., & Weiler, B .(2013). “Testing the dimensionality of place attachment and its relationships with place satisfaction and pro-environmental behaviours: A structural equation modelling approach”, Journal of Sustainable Tourism,36,522-566.
Relph, E. (1976). Place and placelessness. London: Pion Limited.
Scannell, L.,& Gifford, R .(2013). “The Psychology of Place Attachment”, In R. Gifford, Environmental Psychology: Principles and Practice .Fifth Edition,( 272-300). Optimal Books; 5th edition.
Tuan, Y,F.(1974). "Space and place: Humanistic perspectiv. Progress in Geography", 6, 233-246.
Weil, S .(1952). The Need for Roots: prelude towards a declaration of duties towards mankind, Routledge & Kegan Paul, Newyork.
Wu, R., Li, Z., Liu, Y., Huang, X., & Liu, Y .(2019). "Neighborhood governance in post-reform Urban China: Place attachment impact on civic engagement in Guangzhou”, Land Use Policy,81,472- 482.
Song, Z., Daryanti, A., & Soopramanien, D. (2019). “Place attachment, trust and mobility: Three-way interaction effect on urban residents' environmental citizenship behavior”, Journal of Business Research, 105(3), 168-177.