تحلیل پدیدارشناختی مکان قدسی در شهر ایرانی-اسلامی مبتنی بر انحا حضور عناصر چهارگانه در فضا؛ مطالعه موردی: آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی در شهر ماهان
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
سمیه طلایی
1
,
علی اکبری
2
*
,
مهدی حمزه نژاد
3
1 - گروه معماری، واحد بین المللی کیش، دانشگاه آزاد اسلامی، جزیره کیش، ایران
2 - استادیار گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، واحد یادگار امام خمینی (ره) شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - استادیار گروه معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران
کلید واژه: معماری آرامگاهی, مکان قدسی, پدیدارشناسی مکان, معماری اسلامی, عناصر چهارگانه,
چکیده مقاله :
مسئلة عبور از توصیفات صوری و ظاهری بناهای تاریخی و نیل به فهم ماهیت تام آن‌ها با هدف حفظ و تداوم ارزش‌های فرهنگی در دوران کنونی، یکی از مهم‌ترین مسائل پیش روی محققان در حوزة معماری و شهرسازی ایرانی-اسلامی است. ازآنجاکه هر بنای ساخته‌شده نحوی از تجسد جهان‌بینی و اندیشه‌های سازندگان آن است و نیز استعاره‌ای است از اطوار بودن آنان در جهان، درک صحیح از بنا می‌تواند بازتولید هویت تاریخی را در دوران کنونی میسر سازد. هدف از این پژوهش تحلیل بنای آرامگاه شاه نعمت الله ولی مبتنی بر این مفروض است که دلالت‌های هستی‌شناختی عناصر به‌مثابه نشانه‌های معنادار از ساختار رابطة میان آن‌ها قابل تبیین است و می‌توان از این طریق در مسیر پایداری ارزش‌ها در معماری امروز گام برداشت. در پژوهش حاضر، مبانی فلسفی تحقیق تفسیری و رویکرد تحقیق، کیفی و روش تحقیق، پدیدارشناختی است. درتحلیل تجربة فضا و نسبت آن با شهر سه مفروض زیر مورد بررسی قرار گرفت: 1. سلسله‌مراتب روابط فضایی از فضای شهری تا گنبدخانه موجب ایجاد حس معنویت در افراد می‌شود. 2. حضور عناصر و انحا حضور عناصر چهارگانه در فضاهای متوالی بر ادراک کاربران از فضا به‌مثابه مکان مقدس تأثیرگذار است. 3. حضور عناصر چهارگانه به‌مثابه نشانه‌های معنادار در فضا موجب افزایش حس مکان و تعلق خاطر زائران می‌شود. برای آزمون فرضیات بالا از طریق تحلیل تجربة زیستة افراد در فضا پرسشنامه‌ای با 2۰ واگویه تنظیم و در میان 85 نفر از زائران و متخصصان توزیع شد. تحلیل داده‌ها نشان می‌دهد که نحوه و میزان حضور عناصر چهارگانه در صحن‌های متوالی بنای آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی، رابطة معناداری با ادارک معانی عرفانی و سفرهای روحانی سالک در ذهن مخاطبان فضا دارد و منجر می‌شود تا افراد با حضور در هر صحن کیفیت ادراکی متفاوتی را تجربه کنند و هرآن برای رسیدن به ملجأ و زیارت آمادگی بیشتر یابد.
One of the most crucial issues encountering researchers in the field of Iranian-Islamic architecture and urban planning with the aim of preserving and perpetuating cultural values in the present era is the issue of overcoming formal and physical descriptions and gaining a deep understanding of the nature and essence of the buildings. Since every building is a form of embodiment of ideas and worldviews of its builders and is additionally a metaphor of their existence in the world, a correct understanding of the building can enable the reproduction of historical identity in the present era. The purpose of this study is to analyze the structure of the tomb of Shah Nematollah Vali based on these assumptions that the ontological implications of the elements can be explained as meaningful signs of the structure of their interrelationship. In the present study, the philosophical foundation of research is interpretivism; the research approach is qualitative, and the analysis method is phenomenological. In analyzing the experience of space and the relationship between the building and the city, the following three assumptions were examined: 1. the hierarchy of spatial relations from the urban space to the dome creates a sense of spirituality in individuals. 2. The presence of four Classic Elements in successive spaces affects users' perception of space as a sacred one. 3. The presence of four Classic Elements as meaningful signs in the space increases the sense of place in pilgrims. To examine the above assumptions by analyzing the lived experience of people in the building, a questionnaire with 20 questions was prepared and distributed among 85 pilgrims and specialists. Data analysis shows that the manner and extent of the presence of four Classic Elements in consecutive scenes of the shrine of Shah Nematollah Vali, has a significant relationship with the perception of mystical meanings and spiritual journeys in the minds of the people and leads them to experience a different perceptual quality in each courtyard. And be more prepared to reach the shrine and pilgrimage at any moment.
احمدی، بابک. (1398). هایدگر و تاریخ هستی، چاپ پنجم، تهران: نشر مرکز.
اکبری، علی.(1397الف). برداشت‌هایی فلسفی از مبانی نظری معماری، قزوین: انتشارات جهاد دانشگاهی.
اکبری، علی.(1397ب). فهم روایتگری معماری مبتنی بر نسبت «دیالکتیک فضازمان» با «بدن». پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، 8(2)، 75-97.
اکبری، علی و الهه نوروزی‌کیا.(1399). تبیین مؤلفه‌های روش تحقیق پدیده‌شناسی و کاربرد آن در پژوهش‌های معماری و شهرسازی. مجموعه مقالات ششمین کنفرانس بین‌المللی مهندسی عمران، معماری و شهرسازی. تهران.
الیاده، میرچا.(1390). مقدس و نامقدس. (ترجمه بهزاد سالکی). چاپ سوم. تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
الیاده، میرچا.(1393). چشم‌اندازهای اسطوره. (ترجمه جلال ستاری). چاپ سوم، تهران: توس.
اَملی رضوی‌فر (نوو-اگلیز)؛ غفاری، حسین. (1390). نشانه‌شناسی پیرس در پرتو فلسفه، معرفت‌شناسی و نگرش وی به پراگماتیسم. نشریه علمی پژوهشی فلسفه، 39(2)، 5-37.
بارت، رولان. (1398). اسطوره، امروز. (ترجمه شیرین‌دخت دقیقیان). چاپ نهم، تهران: نشر مرکز.
بازرگان، عباس. (1397). مقدمه‌ای بر روشهای تحقیق کیفی و آمیخته. ویراست چهارم. تهران: دیدار.
باشلار، گاستون. (1394). آب و رویاها: پژوهشی بر تخیل ماده. (ترجمه مهرنوش کی‌فرخی). آبادان: پرسش.
پالاسما، یوهانی (1392). دست متفکر، حکمت وجود متجسد در معماری، ترجمه علی اکبری. تهران: پرهام‌نقش.
پالاسما، یوهانی. (1395). خیال مجسم، تخیل و خیال‌پردازی در معماری. ترجمه علی اکبری. تهران: پرهام‌نقش.
پرتوی، پروین. (1394). پدیدارشناسی مکان، چاپ چهارم، تهران: انتشارات فرهنگستان هنر.
پیردهقان، مریم و محمدتقی پیربابایی (1393). ماهیت بازنمایی عناصر چهارگانه در هنر اسلامی بر اساس پیش متن‌های فلسفی. قم: مجموعه مقالات کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی.
حمزه‌نژاد، مهدی؛ ربانی، مریم و ترابی، طاهری. (1394). نقش باد در سلامت انسان در طب اسلامی و تأثیر آن در مکان‌یابی و ساختار شهرهای سنتی ایران، فصلنامه علمی پژوهشی نقش‌جهان، 1(5)، 43-57.
ستاری، جلال. (1393). جهان اسطوره‌شناسی. چاپ چهارم. تهران: نشر مرکز.
شایگان، داریوش. (1392). هانری کربن، آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی. (ترجمه باقر پرهام). چاپ ششم، تهران: فرزان روز.
صابری کاخکی، سیاوش. (1392). ربط کیفیات تألیفی در ادراک معماری اسلامی ایران. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 4 (13)، 8۰- 73.
صادقی تحصیلی، طاهره؛ حسنی جلیلیان، محمدرضا و حیدری، علی. (1395). سیر آتش از اسطوره تا عرفان، ریشه‌های اسطوره‌ای نمادهای مربوط به آتش در عرفان. فصلنامه علمی پژوهشی کهن‌نامه ادب پارسی، 7 (3)، 51- 27.
صبری، رضاسیروس. (1393). تحول در طراحی، فرایند طراحی با اسطوره، تصور و ذهن طراحانه. تهران: پرهام‌نقش.
عسگری، نسیم؛ ناسخیان، شهریار؛ ایزدی، محمدسعید (1398). خوانش ساختارِ معنایی و کالبدی حریم اماکن مقدس، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1۰ (2): 36- 21.
فروزان‌کیا، اسماعیل و استاجی، ابراهیم. (1396). تجلی آتش در اساطیر و ادیان. پنجمین همایش پژوهش‌های زبان و ادبیات فارسی. تهران.
فرهی فریمانی، مریم و حقیقت‌بین، مهدی. (1395). واکاوی ادراک ایرانیان در مواجهه با طبیعت (مطالعه موردی؛ بررسی تولیدات علمی در رشته معماری منظر و حوزه هنر و معماری)، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی،24(1)، 42- 33.
قائمی، فرزاد و یاحقی، محمدجعفر. (1388). تحلیل نمادینگی عناصر خاك و باد در اساطیر ایرانی. فصلنامه علمی پژوهشی ادب پژوهی، 1۰ (2)، 82- 58.
قوی‌پنجه، زهرا. (1394). نمادشناسی مثلث در عناصر چهارگانه (آب- باد- خاک- آتش). اولین کنفرانس بین‌المللی هنر، صنایع دستی و گردشگری، شیراز، موسسه عالی علوم و فناوری خوارزمی.
قوی‌پنجه، زهرا. (1388). رمزگشایی نماد خاک در هنر سرزمین رازها. فصلنامه هنر، 79، 173- 158.
قیومی بیدهندی، مهرداد. (139۰). گفتارهایی در مبانی و تاریخ معماری و هنر، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
کاسیرر، ارنست. (1396). زبان و اسطوره. (ترجمه محسن ثلاثی). چاپ چهارم، تهران: انتشارات مروارید.
کربن، هانری. (1392). انسان نورانی در تصوف ایرانی. (ترجمه فرامرز جواهری‌نیا). چاپ سوم. تهران: گلبان.
کرمانی، علیرضا. (139۰). چینش نظام عالم از دیدگاه ابن‌عربی. نشریه حکمت عرفانی، 1(1)، 68- 43.
کمپبل، جوزف. (1398). قدرت اسطوره. (ترجمه عباس مخبر). چاپ پانزدهم، تهران: نشر مرکز.
محمدی‌اصل، عباس. (1395). انسان‌شناسی کلود لوی استروس (نیاز دنیای جدید به اسطوره). تهران: آرمان رشد.
مددپور، محمد. (1386). حکمت معنوی و ساحت هنر. چاپ دوم. تهران: مؤسسه فرهنگی منادی تربیت.
مهرعلیزاده، یدالله و رحیم چینی‌پرداز (1384). روشهای ت‍ج‍زی‍ه و تحلیل داده‌ه‍ای آم‍اری و آزمون ف‍رض‍ی‍ه در علوم اج‍ت‍م‍اع‍ی و مدیریت با ن‍رم‌اف‍زار SPSS [اس. پ‍ی. اس. اس] در محیط وی‍ن‍دوز. تهران: آبیژ.
نامورمطلق، بهمن. (1386). باشلار، بنیانگذار نقد تخیلی. پژوهشنامه فرهنگستان هنر، 1(3)، 72- 57.
نصر، سیدحسین. (1394). معرفت و معنویت، ترجمه انشالله رحمتی، چاپ ششم، تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی.
نصر، سیدحسین. (1396). نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نعیما، غلامرضا. (1394). باغ‌های ایران، چاپ ششم، تهران: انتشارات پیام.
واثق عباسی، عبداله؛ مشهدی، محمدامیر و رضائی، رؤیا. (1394). تجلیل جایگاه اسطوره باد در شاهنامه، نشریه شعر پژوهی (بوستان ادب) دانشگاه شیراز، 7(3)، 153-170.
وارنر، رکس. (1395). دانشنامه اساطیر جهان. (ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور). چاپ دوم، تهران: انتشارات هیرمند.
هال، استیون و آلبرتو پرز-گومز و یوهانی پالاسما. (1396). پرسش‌های ادراک: پدیدارشناسی معماری. (ترجمه علی اکبری و محمدامین شریفیان). چاپ دوم، تهران: پرهام‌نقش.
Bachelard, Gaston, (1994), The Poetics of Space, Boston: Beacon Press.
Barthes, R. (2015). Mythologies. Le Seuil.
Berrio-Zapata, C., Moreira, F. M., & Sant'Ana, R. C. G. (2015). Barthes' rhetorical machine: Mythology and connotation in the digital networks. Bakhtiniana, 147-170.
Ceceri, K.; Braley, S. (2010). World Myths and Legends. Nomad Press, VT.
Cilesiz, S. (2010). A phenomenological approach to experiences with technology: current state, promise, and future directions for research. Educational Technology Research and Development DOI: 10.1007/s11423-010-9173-2 [accessed Apr 11 2021].
Corbin, H. (1973). En Islam iranien. Aspects spirituels et philosophiques, T. 1. Le shi'isme duodécimain; Y. II. Sohrawardi et les Platoniciens de Perse.
Eliade, M. (1968). Myths, dreams, and mysteries: The encounter between contemporary faiths and archaic realities (Vol. 1320). Harper & Row.
Honko, L. (1984). "The Problem of Defining Myth". In Dundes, Alan (ed.). Sacred Narrative: Readings in the Theory of Myth. University of California Press.
Norberg-Schulz, C. (1976). The phenomenon of place. The urban design reader, 3, 125-137.
Norberg-Schulz, C. (1992). Genius loci. Paesaggio, ambiente, architettura. Documenti di Architettura. Milano, Italy: Electa.
Trevarthen, C. (2013). What Young Children Know About Living and Learning With Companions. Tidsskrift for Nordisk Barnehageforskning, 6. https://doi.org/10.7577/nbf.441.