تحلیل ساختار فضایی کلان شهر قم با تأکید بر شکل‌گیری هسته‌های فرعی
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامیمحمد سلیمانی 1 * , موسی کمانرودی 2 , مظهر احمدی 3 , احمد زنگانه 4
1 - دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
2 - استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، ایران
3 - دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، ایران
4 - استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، ایران
کلید واژه: ساختار فضایی, شهرهای چندهسته‌ای, شهرهای تک‌هسته‌ای, مراکز فرعی شهری, کلان‌شهر قم,
چکیده مقاله :
از میان الگوهای ساخت شهر، الگوی چندهسته‌ای در مورد شهرهای بزرگ بیشتر صادق است؛ چراکه تجربه نشان داده است شهرهای کوچک‌تر به‌ویژه شهرهای تاریخی، اغلب یک هسته شهری دارند که معمولاً در مرکزیت هندسی و محدودۀ تاریخی شهر واقع‌شده است. این در حالی است که در اثر توسعۀ فیزیکی شهرهای بزرگ به سمت پیرامون، مراکز فرعی شهری شکل می‌گیرند و به‌تدریج ساختار فضایی چندهسته‌ای شهر پدید می‌آید. مقالۀ حاضر باهدف شناخت تحولات ساختار فضایی کلان‌شهر قم ازنظر هسته‌ها و مراکز شهری، به‌ویژه در سه دهۀ اخیر نوشته‌شده است. ایده ی اولیه ی تحقیق این بوده است که: «ویژگی ها و کارکردهای مذهبی خاص شهر قم مانع زوال فراگیر بخش مرکزی این شهر در مقایسه با سایر شهرهای و کلان‌شهرهای کشور شده است.» برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از روش‌های کمی شامل تحلیل آماره G عمومی و موران محلی LISA، بیضی انحراف استاندارد و تابع تراکم کرنل در نرم‌افزار Arc Gis 10.3 استفاده‌شده است. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که کلان‌شهر قم با برخورداری از ویژگی‌های مذهبی خاص و قرار داشتن در جایگاه دومین شهر مذهبی کشور پس از مشهد مقدس، همانند بسیاری از شهرهای بزرگ ایرانی – اسلامی رشد شتابان شهرنشینی و گسترش فیزیکی و پراکنده بافت شهری را از اوایل قرن حاضر، به‌ویژه طی سال‌های 1360 تا 1395، تجربه کرده است. در جریان این تحولات، بخش مرکزی شهر قم بسیاری از کارکردهای خود را کماکان حفظ کرده و به‌رغم فرسودگی نسبی و موانع و محدودیت‌های فیزیکی موجود، در حال حاضر به‌عنوان مهم‌ترین هستۀ شهری در ساختار فضایی این کلان‌شهر مطرح است. در نتیجه، کلان‌شهر قم در اثر افزایش سریع جمعیت و وسعت (گسترش افقی) و نیز شکل‌گیری برخی محورها، گره‌ها و مراکز فرعی در مقیاس شهر، اگرچه در حال دگرگون شدن به سمت یک شهر چندهسته‌ای است؛ اما به دلیل ویژگی‌های خاص مذهبی و کارکردهای گستردۀ بخش مرکزی آن، در حال حاضر همچنان به‌عنوان یک «شهر تک‌هسته‌ای» با تسلط هستۀ تاریخی شهر، شناخته می‌شود.
Among the patterns of building a city, a , polycentric cities pattern of larger cities is true, as experience has shown that smaller cities, especially historic cities, often have a metropolitan core, usually located in the central geometric and historical boundaries of the city. This is due to the physical development of large cities towards the periphery, urban sub-centers, and the city’s multi-core spatial structure gradually emerges. The present paper aims to identify the evolution of the spatial structure of the metropolis of Qom from the viewpoint of the nuclei and urban centers, especially in the last three decades. The idea of this research was that the specific characteristics and functions of the city prevented the city from becoming a part of the city’s central depopulation, as compared to other similar cities. For analyzing data, quantitative methods including general G and LISA statistics, standard deviation and kernel density functions have been used in Arc Gis 10.3 software. The results of the research show that the metropolis of Qom despite its special religious features and its second rank in the religious cities of the country after the holy Mashhad, like many other major Iranian-Islamic cities, have been shown to accelerate urbanization and the physical and diffuse development of urban texture during the year. From 1986 to 2016. During this process, the central part of the city still retains many of its functions, and despite the relative burnout and physical barriers and constraints, it is now considered to be the most important urban core in the metropolis’s spatial structure. Consequently, the metropolis of Qom is rapidly increasing due to the rapid increase in population and extent (horizontal expansion), as well as the formation of some urban centers, nodes and sub-centers, although it is changing to several cities, but because of specific religious features and Its extensive functions in the central part of the city are still known as a Single-core city dominated by the city’s historical core.
ابراهیم‌زاده، عیسی؛ کاظمی راد، شمس الله و اسكندری ثانی، مراد (1390)، «برنامه‌ریزی استراتژیك توسعه گردشگری، با تأکید بر گردشگری مذهبی؛ مطالعه موردی: قم»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 76، تابستان.
آتش، فرهاد (1382)، «شهرهای جدید و آیندۀ شهرنشینی در ایران، ترجمه مهدی دهقان»، مجله اطلاعات سیاسی - اقتصادی، شماره 197 و 198، بهمن و اسفند.
باستیه، ژان، برنارد درز (1382)، شهر، ترجمه علی اشرفی، دانشگاه هنر، تهران.
بلیانی، یدالله و حکیم دوست، یاسر (1393)، پردازش داده‌های مکانی (فضایی)، انتشارات آزادیماه، تهران.
بمانیان، محمدرضا و محمودنژاد، هادی (1387)، نظریه‌های توسعه کالبدی شهر، موسسه فرهنگی، اطلاع‌رسانی و مطبوعاتی سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، تهران.
پوراحمد، احمد و وفایی، ابوذر (1396)، «تأثیر مدرنیسم بر ساختار کالبدی - فضایی شهر ایرانی - اسلامی؛ مطالعة موردی: شهر کاشان»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال هفتم، شماره 28، تابستان.
حاجی پور، خلیل (1387)، «بررسی علل و عوامل اثرگذار فرایند شکل‌گیری و تکوین مناطق کلان‌شهری»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 34، تابستان.
حاجی‌پور، خلیل و زیردست، اسفندیار (1388)، «تبیین فرایند شکل‌گیری، تکوین و دگرگونی مناطق کلان‌شهری»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 69، زمستان.
حسینی، علی (1395)، «تحلیل الگوی ساختاری و عملکردی چندهسته‌ای شهری در برنامه‌ریزی فضایی تهران»، رساله دکترای جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، استاد راهنما: احمد پوراحمد، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.
رازقی، حبیب‌الله؛ زیاری، کرامت الله و سعیدی رضوانی، نوید (1390)، «مدل چندهسته‌ای و چندمركزی شهر و کلان‌شهری، از نظریه تا عمل؛ مطالعه موردی: شهر كرج»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 26، شماره سوم، شماره پیاپی 102، پاییز.
رهنما، محمدرحیم و عباس زاده، غلامرضا (1387)، اصول، مبانی و مدل‌های سنجش فرم كالبدی شهر، انتشارات جهاد دانشگاهی، مشهد.
سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان قم (1395)، آمارنامه شهر قم.
سعیدنیا، احمد (1366)، «قم خاستگاه شهر»، مجموعه مقالات شهرهای ایران، جلد 2، به کوشش محمد یوسف کیانی، جهاد دانشگاهی، تهران.
سعیدی، عباس (1387)، دانشنامه مدیریت شهری و روستایی، سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور، تهران.
سلطانی‌فرد، هادی؛ حاتمی نژاد، حسین؛ عباس زادگان، مصطفی و پوراحمد، احمد (1392)، «تحلیل دگرگونی ساختار كالبدی فضایی شهر ایرانی- اسلامی؛ مطالعه موردی: شهر سبزوار»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 14، زمستان.
شکوئی، حسین (1385)، دیدگاه‌های نو در جغرافیای شهری، انتشارات سمت، تهران.
شکوئی، حسین (1386)، اندیشه‌های نو در فلسفه جغرافیا، جلد اول، انتشارات گیتی‌شناسی، تهران.
صرافی، مظفر؛ توکلی نیا، جمیله و محمدیان، حسن (1393)، اندیشه‌های نو در برنامه‌ریزی شهری، انتشارات قدیانی، تهران.
عابدین دركوش، سعید (1380)، درآمدی به اقتصاد شهری، نشر دانشگاهی تهران، تهران.
عزت پناه، بختیار؛ قالیباف، محمدباقر و عزتی، عزت اله (1396)، «تحلیلی بر روند چندقطبی شدن ساختار فضایی و عملکردهای شهری؛ مطالعه موردی: شهر سنندج»، مجله پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره 50، شماره 2، تابستان.
مهندسین مشاور امكو ایران (1382)، طرح ساختاری راهبردی شهر قم، مرحله دوم، جلد یك، تهران.
مهندسین مشاور باوند، شارستان، نقش محیط و فجر توسعه (همکاری)(1390)، طرح تفصیلی شهر قم، تلفیق مطالعات و الگوی توسعه، ویرایش دوم.
همتی، شهاب الدین؛ ذبیحی، حسین و کاملی، محسن (1392)،«تحلیلی بر نقش حیاط مساجد در شهرهای اسلامی به عنوان فضای شهری؛ مطالعه موردی: صحن انقلاب اسلامی، حرم حضرت معصومه(س) قم»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 14، زمستان.
B. Bhatta, S. Saraswati, D. Bandyopadhyay (2010), “Urban sprawl measurement from remote sensing data”, Applied Geography, Volume 30, Issue 4, pp 731-740, https://doi.org/10.1016/j.apgeog.2010.02.002.
Balchin, poal & Bull Gregory, (1995), Urban LandEconomics and Public Policy; 5th Ed, MacMillan.
Blowers, A. and Pain, K. (1999), ‘The Unsustainable City?’ in Pile, S. Brook, C. and Mooney, G. (Eds) Unruly Cities? Order/Disorder: Routledge, London.
Castells, M. (1996), The Information Age: Economy, Society and Culture. Vol. I: The Rise of the Network Society. Oxford: Blackwell.
Cervero, R. (1986), Suburban Gridlock, New Brunswick, NJ: Rutgers University. Center for Urban Policy research.
Champion, A.G. (2001), “A changing demographic regime and evolving polycentric urban regions Consequences for the size, composition and distribution of city population”, Urban Studies, 38(4).657-677, https://doi.org/10.1080%2F00420980120035277.
Craig, S. G., & Ng, P.T. (2001), “Using quantile smoothing splines to identify employment subcenters in a multicentric urban area”, Urban Economics, 49(1), 100-120, https://doi.org/10.1006/juec.2000.2186.
Davoudi, S. (2003), “European briefing: polycentricity in European spatial planning: from an analytical tool to a normative agenda”, European Planning Studies, 11(8), 979-999, https://doi.org/10.1080/0965431032000146169
Fujita, m. (1993), “Monocentric competition and urban system”, European economic, Review37, 308-15.
Green, N. (2007), “Functional polycentricity: a formal definition in terms of social network analysis”, Urban Studies, 44(11), 2077-2013, https://doi.org/10.1080%2F00420980701518941.
Hall, P. G., & Pain, K. (2006), The polycentric metropolis; Learning from mega-city regions Europe, Routledge.
Hayward, S (2000), the suburbanization of America, A guide to smartgrowth: Shattering myths, providing solutions. The Heritage Foundation.
Joseph, M., & Wang, F. (2010), “Population density pattern in Port-Prince, Haiti: A model of Latin American city?”, Cities, 27(3), 127-136, https://doi.org/10.1016/j.cities.2009.12.002.
Kloosterman R.C. & Musrterd, s., (2001), “Clustering of economic activities in polycentric urban regions: the case of the Randstad”, Urban Sudies, 38(4), 717-732, April.
Krugman. (1991), “Increasing returns and economic geography”, Journal of Political Economy, 99, 483-499, https://doi.org/10.1086/261763.
Lee, B. (2006), Urban spatial structure, commuting, and growth in US metropolitan areas. University of Southern California.
Meijers, E. (2008), “Measuring polycenrticity and its promises”, European planning studies, 16(9), 1313-1323, https://doi.org/10.1080/09654310802401805.
Mori, Tomoya (2008), Monocentric versus Polycentric Model in Urban Economics, Kyoto University, Institute of Economic Research.
Sánchez-Mateos, H.S.M, Sanz, I.M., Frances, J.M., Trapero, E.S. (2014), “Road accessibility and articulation of metropolitan spatial structure: the case of Madrid (Spatial)”, Journal of transport geography, 37,361-73, https://doi.org/10.1016/j.jtrangeo.2014.04.003.
Smith, D. (2011), Polycentricity and sustainable urban form, An intra-urban study of accessibility, employment and travel sustainability for the strategic planning for the London region, Thesis for: PhD, Centre for Advanced Spatial Analysis & Department of Geography, University College London.
Tsai, Yu-Hsin (2005), “Quantifying urban form: Compactness versus Sprawl”, Urban Studies, Vol. 42, No1, pp141-161, https://doi.org/10.1080%2F0042098042000309748.
Vasanen, Antti (2012), “Functional polycentricity: examining metropolitan spatial structure through the connectivity of urban sub-centers”, Urban Studies, 49: 3627-44, https://doi.org/10.1177%2F0042098012447000.
Walter, Sieglinde Amelia (2008), Polycentric City and Edge City, Available atSieglinde.Walter@ku-Eichstaett.de.
URL1:https://www.researchgate.net/publication/238775276_Metropolis_A_Measure_of_the_Spatial_Organization_of_7_Large_Cities