ارزیابی مدل ساختاری و سازمان فضایی مدارس در دوره قاجار و پهلوی اول (نمونه موردی مدارس تبریز و ارومیه)
محورهای موضوعی : بافت تاریخی شهرهای تاریخی ایران
زهرا فرزانه
1
,
سحر طوفان
2
*
,
آرش ثقفی اصل
3
1 - دانشجوی دکتری معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
2 - دانشیار گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
3 - استادیار گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران
کلید واژه: ارزیابی, مدل ساختاری, سازماندهی فضایی, مدارس تبریز, ارومیه, قاجار, پهلوی.,
چکیده مقاله :
معماری مدارس سنتی غالباً به صورت متقارن حول یک یا دو محور عمود برهم شکل گرفته¬اند. عناصر اصلی ساختمان مدرسه در دو سوی محور واقع شده و طرح حیاط به‌گونه‌ای است که مرکزیت حیاط و استخوان¬بندی کل را تقویت می¬نماید. در معماری مدارس سنتی، طراحی و ساخت فضا با توجه به قابلیت¬های ادراکی و نیازهای مادی و معنوی انسان انجام می¬شده است. هدف اصلی پژوهش شناخت سازمان فضایی، بررسی و مقایسه عناصر، و الگوهای ساختاری مدارس تبریز و ارومیه در دوره قاجار و پهلوی اول است. در این مقاله ابتدا از نظر کیفی به بررسی الگوهای ساختاری و سازمان فضایی و کیفیت مدارس پرداخته و سپس با مقایسه و ارزیابی یافته¬های پژوهش، به منظور تجزیه و تحلیل آماری، پردازش داده¬های کمی با استفاده از شاخص¬ها و آزمون¬های آماری انجام شده است. این پژوهش با برگزیدن دو دوره¬ی تاریخی متوالی (قاجار و پهلوی) به عنوان نقطه¬ی آغازی در تغییر و تحول ساختار مدارس می¬¬پردازد. پژوهش با رویکرد کاربردی و روش تحقیق توصیفی و تحلیلی، با استفاده از جمع¬آوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانه¬ای به بررسی الگوهای مدارس در این دوره¬ها میپردازد. تکنیک جمع¬آوری اطلاعات به وسیله پرسشنامه بسته به پاسخ محققین و تحلیل داده¬های جمع¬آوری شده با SPSS روش آمار توصیفی چولگی و کشیدگی و نمودار هیستوگرام جهت مقایسه مدارس دوره قاجار و پهلوی، با استفاده از تحلیل¬های آماری و همبستگی و آزمون شاخصهای دریافتی انجام، و در نهایت نتایج استخراج شده است. مقدار عددی ضریب آلفای کرونباخ با در نظر گرفتن 9 سؤال پرسشنامه برابر با 707/0 بوده که نشان می¬دهد پایایی پرسشنامه متوسط می¬باشد. جهت بررسی تطبیقی مدارس، مدرسه دارالفنون تبریز، رشدیه تبریز، فردوسی تبریز، انوشیروان تبریز، چمران ارومیه، طب ارومیه، توحید تبریز (پروین اعتصامی) از مدارس دوره قاجار و پهلوی انتخاب شدند. سپس شاخص¬های موردنظر، جهت مقایسه، تعیین و بررسی¬ها انجام گرفت. بر این اساس مهمترین نتیجه این پژوهش بهره‌مندی از الگوهای طراحی مناسب همچون محوریت، لایه¬لایه بودن، حیاط¬های متداخل، انعکاس و تنوع در معماری مدارس و کشیدگی پلان¬ها و ورودی در مرکز، اهمیت تنظیم شرایط محیطی، کشیدگی شرقی، غربی و آفتابگیر بودن از یک طرف مهم هست، و از طرف دیگر عصر، عصر نئوکلاسیک بوده، ساختمان‌ها اکثراً در اروپا متقارن بوده و تأثیرپذیری از غرب چه در آموزش¬های مدارس، چه در شکل و کالبد مدارس مهم بوده است. در نتیجه فضاهای آموزشی از مسجد مدرسه با الگوی حیاط مرکزی بعدها به مدارس با الگوی پلان کشیده تبدیل شده است و تحول آموزشی در دوره قاجار از مفهوم تداوم شکلی- کالبدی قالب معماری سنتی ایرانی تبعیت کرده و آیتم¬هایی مانند حیاط مرکزی و مدول و قاب¬بندی نماها و تقارن، درون¬گرایی و هندسه مناسب و... دیده می¬شود.
The architecture of traditional schools is often symmetrically formed around one or two perpendicular axes. The main elements of the school building are located on both sides of the axis, and the design of the courtyard is such that it strengthens the centrality of the courtyard and the overall structure. In the architecture of traditional schools, the design and construction of the space is done according to the perceptive capabilities and material and spiritual needs of humans. The main purpose of the research is to know the spatial organization, to examine and compare the elements, and the structural patterns of schools in Tabriz and Urmia in the Qajar and Pahlavi period. In this article, first of all, qualitatively, it examines the structural patterns and spatial organization and the quality of schools, and then by comparing and evaluating the research findings, for the purpose of statistical analysis, processing quantitative data using indicators and tests. Statistics have been done. This research deals with choosing two consecutive historical periods (Qajar and Pahlavi) as a starting point in the change and evolution of the structure of schools. The research with applied approach and descriptive and analytical research method, using field and library information collection, examines the patterns of schools in these periods. The technique of collecting information by means of a questionnaire depending on the answers of the researchers and analyzing the data collected with SPSS descriptive statistics method of skewness and kurtosis and histogram chart to compare the schools of Qajar and Pahlavi period, using statistical analysis and correlation and The test of received indicators was done, and finally the results were extracted. The numerical value of Cronbach's alpha coefficient is equal to 0.707 considering the 9 questions of the questionnaire, which shows that the reliability of the questionnaire is average. For the comparative study of schools, Tabriz Dar al-Funun School, Rushdieh Tabriz, Ferdowsi Tabriz, Anoushirvan Tabriz, Chamran Urmia, Teb Urmia, Tawheed Tabriz (Parvin Etisami) were selected from Qajar and Pahlavi schools. Then, the desired indicators were determined and checked for comparison. Based on this, the most important result of this research is benefiting from suitable design patterns such as centrality, layering, overlapping courtyards, reflection and diversity in school architecture and stretching of plans and entrance in the center, the importance of setting environmental conditions, stretching east and west. And being sunny is important on the one hand, and on the other hand, the era was the neoclassical era, buildings were mostly symmetrical in Europe, and influence from the West was important both in school education and in the shape and body of schools. As a result, the educational spaces from the school mosque with a central courtyard pattern later changed to schools with an elongated plan pattern, and the educational evolution in the Qajar period followed the concept of physical-shape continuity of the traditional Iranian architectural format and items such as the central courtyard, module and frame The arrangement of views and symmetry, introversion and appropriate geometry, etc. can be seen.
احمدی، عباس علی و محسن جاوری (1393) مدرسه جعفرآباد بنایی ناشناخته از دوره صفوی، مطالعات معماری ایران، دو فصلنامه معماری ایرانی، شماره 5، صص 131-150.
بحریه، پروشا و سحر طوفان، و شبنم اکبری نامدار (1399) بازخوانی سیر تحول معماری در ساختار بازار تبریز با تأکید بر زمینه¬گرایی، قصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال دهم، شماره 39.
سعیدی کیا، ندا (1397) سیر تحول معماری مدارس ایران در گذر زمان، معماری‌شناسی، نشریه اختصاصی معماری و شهرسازی ایران، سال اول، شماره 1.
سمیع آذر، علیرضا (1376) تاریخ تحولات مدارس در ایران.
تهران: سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور.
صمدپور شهرک، مهسا و منصوره طاهباز (1395) بازنگری فضای باز مدارس در اقلیم سرد (نمونه موردی شهر تبریز) ماهنامه شباک (شبکه اطلاعات کنفرانس‌های کشور) سال دوم، شماره 11.
عظمتی، حمیدرضا و زینب امینی¬فر و سمیه پورباقر (1395) الگوی چیدمان فضایی مدارس نوین مبتنی بر اصول مدارس اسلامی در راستای ارتقاء یادگیری افراد، فصلنامه نقش جهان، شماره 2-6.
غفاری، علی (1377) اصوول و مبانی طراحی فضاهای آموزشی، تعیین اصول ساخت و تبیین ارزش¬های پایدار در مدارس سنتی ایران معرفی نمونه¬های انتخابی، ، جلد اول، تهران، سازمان نوسازی توسعه و تجهیز مدارس.
غفاری، علی و ناصر پیرجلیل و زهره دانش مهر (1377) اصول و مبانی طراحی فضاهای آموزشی، تحلیل وضع موجود و مکان یابی مدارس بررسی و تحلیل نمونه موردی منطقه دو شهر تبریز، جلد چهارم، تهران، سازمان نوسازی توسعه و تجهیز مدارس.
غفاری، علی و شیده نکاپومنش و افشین شاهین و محمدرضا فاروقی (1377) اصول و مبانی طراحی فضاهای آموزشی، اصول و ضوابط طراحی مدارس، جلد ششم، تهران، سازمان نوسازی توسعه و تجهیز مدارس.
غفاری، علی (1377) اصول و مبانی طراحی فضاهای آموزشی، سازماندهیهای فضایی تعیین اصول ساخت و معرفی و تحلیل نمونه مدارس، جلد پنجم، تهران، سازمان نوسازی توسعه و تجهیز مدارس.
غفاری، علی و زهره عبدی دانشپور (1377) اصول و مبانی طراحی فضاهای آموزشی، اصول و مبانی مکان¬یابی و تعیین اندازه فضاهای آموزشی، جلد سوم، تهران، سازمان نوسازی توسعه و تجهیز مدارس.
غفاري، علي (١٣٨٧) الگوسازي مدارس دورة ابتدايي و راهنمايي براي اقليم گرم و مرطوب و اقليم سرد، دفتر فني دانشگاه شهيد بهشتي، سازمان نوسازي، تهران، توسعه و تجهيز مدارس كشور.
قباديان، وحيد (١٣٨٢) بررسي اقليمي ابنية سنتي ايران، چاپ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
صدیق، مرتضی و باقر حسینی و دانیال صدیقی (1391) مبانی آموزش معماری با رویکردی به معماری ایران، تهران، نشر.
کاراحمدی، مهران و مصطفی کیانی و مریم قاسمی سیچانی (۱۳۹۹) بررسی مدارس نوین اصفهان در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی اول براساس عوامل شکل¬گیری و اجزای کالبدی، باغ نظر، شماره ۸۸.
لنگ، جان (1381) آفرینش مظریه معماری نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، تهران، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه.
معين، محمد (1387) فرهنگ فارسي معين (يك جلدي) تهران، فرهنگ نما.
ميرمعزي، سيدحسين (1389) الگوي اسلامي- ايراني پيشرفت، محصول اسلامي¬سازي علوم انساني، نخستين نشست انديشه¬هاي راهبردي الگوي اسلامي ايراني پيشرفت.
Roshe, G (2000) Social Action, (Zanjanizadeh, H. Trans), Ferdowsi University, Mashhad.
Soorin, V. & Tankard J (2007) Theories of Communications, Dehghan, A., Tehran, Tehran University Press, 65.
Tavassoli, M. , Peyvand Nu, (2002) Urban and Architecture in Hot and Dry Climate of Iran, 1th Edition.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاهم، زمستان 1401: 84-57
تاريخ دريافت: 19/01/1402
تاريخ پذيرش: 25/05/1402
نوع مقاله: پژوهشی
ارزیابی مدل ساختاری و سازمان فضایی مدارس در دوره قاجار و پهلوی اول
(نمونه موردی مدارس تبریز و ارومیه)
زهرا فرزانه1
سحر طوفان**
آرش ثقفی اصل***
چکیده
معماری مدارس سنتی غالباً به صورت متقارن حول یک یا دو محور عمود برهم شکل گرفتهاند. عناصر اصلی ساختمان مدرسه در دو سوی محور واقع شده و طرح حیاط به‌گونه‌ای است که مرکزیت حیاط و استخوانبندی کل را تقویت مینماید. در معماری مدارس سنتی، طراحی و ساخت فضا با توجه به قابلیتهای ادراکی و نیازهای مادی و معنوی انسان انجام میشده است. هدف اصلی پژوهش شناخت سازمان فضایی، بررسی و مقایسه عناصر، و الگوهای ساختاری مدارس تبریز و ارومیه در دوره قاجار و پهلوی اول است. در این مقاله ابتدا از نظر کیفی به بررسی الگوهای ساختاری و سازمان فضایی و کیفیت مدارس پرداخته و سپس با مقایسه و ارزیابی یافتههای پژوهش، به منظور تجزیه و تحلیل آماری، پردازش دادههای کمی با استفاده از شاخصها و آزمونهای آماری انجام شده است. این پژوهش با برگزیدن دو دورهی تاریخی متوالی (قاجار و پهلوی) به عنوان نقطهی آغازی در تغییر و تحول ساختار مدارس میپردازد. پژوهش با رویکرد کاربردی و روش تحقیق توصیفی و تحلیلی، با استفاده از جمعآوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانهای به بررسی الگوهای مدارس در این دورهها میپردازد. تکنیک جمعآوری اطلاعات به وسیله پرسشنامه بسته به پاسخ محققین و تحلیل دادههای جمعآوری شده با SPSS روش آمار توصیفی چولگی و کشیدگی و نمودار هیستوگرام جهت مقایسه مدارس دوره قاجار و پهلوی، با استفاده از تحلیلهای آماری و همبستگی و آزمون شاخصهای دریافتی انجام، و در نهایت نتایج استخراج شده است. مقدار عددی ضریب آلفای کرونباخ با در نظر گرفتن 9 سؤال پرسشنامه برابر با 707/0 بوده که نشان میدهد پایایی پرسشنامه متوسط میباشد. جهت بررسی تطبیقی مدارس، مدرسه دارالفنون تبریز، رشدیه تبریز، فردوسی تبریز، انوشیروان تبریز، چمران ارومیه، طب ارومیه، توحید تبریز (پروین اعتصامی) از مدارس دوره قاجار و پهلوی انتخاب شدند. سپس شاخصهای موردنظر، جهت مقایسه، تعیین و بررسیها انجام گرفت. بر این اساس مهمترین نتیجه این پژوهش بهره‌مندی از الگوهای طراحی مناسب همچون محوریت، لایهلایه بودن، حیاطهای متداخل، انعکاس و تنوع در معماری مدارس و کشیدگی پلانها و ورودی در مرکز، اهمیت تنظیم شرایط محیطی، کشیدگی شرقی، غربی و آفتابگیر بودن از یک طرف مهم هست، و از طرف دیگر عصر، عصر نئوکلاسیک بوده، ساختمان‌ها اکثراً در اروپا متقارن بوده و تأثیرپذیری از غرب چه در آموزشهای مدارس، چه در شکل و کالبد مدارس مهم بوده است. در نتیجه فضاهای آموزشی از مسجد مدرسه با الگوی حیاط مرکزی بعدها به مدارس با الگوی پلان کشیده تبدیل شده است و تحول آموزشی در دوره قاجار از مفهوم تداوم شکلی- کالبدی قالب معماری سنتی ایرانی تبعیت کرده و آیتمهایی مانند حیاط مرکزی و مدول و قاببندی نماها و تقارن، درونگرایی و هندسه مناسب و... دیده میشود.
کلید واژه ها: ارزیابی، مدل ساختاری، سازماندهی فضایی، مدارس تبریز، ارومیه، قاجار، پهلوی.
مقدمه
انتخاب نوع سازمان فضائی در مجموعههای آموزشی مهمترین و تعیین‌کنندهترین تصمیم در شکل‌دهی معماری و عامل تعیین‌کننده در کیفیت فضایی کالبدی مدرسه محسوب میگردد (غفاری و همکاران، 1377: 21). وجود انواع فضاها از نظر شرایط طبیعی، نوع قرارگیری و ارتباط با طبیعت نشان از دقت و تفکر در طراحی دارد. حیاط به عنوان یک فضای تعریف شده کاملاً طبیعی که بیشترین ارتباط را با طبیعت دارد به عنوان مرکز ثقل و قلب تپنده واحد ساختمانی آموزشی محسوب میشود. این مرکزیت که با ایجاد ارتباط مستقیم با فضاهای اصلی تشدید شده، عامل وحدت در کل مجموعه محسوب میگردد. گوشههای مختلف حیاط در ارتباط با فضاهای مختلف مانند کلاسها، اطاقها، ایوانها، زیرزمین، پشت بام و غیره متناسب با شرایط خاص زمان از نظر اقلیمی مورد استفاده در زمانهای مختلف قرار میگیرد.
ویژگیهای فرهنگی و شیوة زندگی، بصورت بطئی وجود داشته و معماران بصورت تجربی و بدون پشتوانة علمی به معنای امروزیش، آن را لحاظ میکردند؛ تا اینکه با آغاز قرن بیستم، رابطة معماری با فرهنگ و بستر فرهنگی با ابهامات تازهای روبرو و شیوه مواجه با زمینه، به چالشی در معماری تبدیل شد (بحریه و همکاران، 1399: 8). بررسی سوابق پژوهشهای تاریخی، نشان از توجه کمتر به معماری عامیانه ایران دارد. برخی از مجموعههای مدارس پدید آمده در دورهگذار بین سنت و مدرنیته (اواخر قاجار و اوایل پهلوی) در شهرهای تبریز و ارومیه مستقر میباشند و وجود الگوهای ساختاری در این نمونه بناهای مدارس که نه میتوان آنها را کاملاً سنتی و نه کاملاً مدرن دانست، بلکه مشهود است. با توجه به مطالعات انجام شده در موضوع معماری مدارس و الگوهای ساختاری، پژوهش‌هایی درباره اجزای آن صورت گرفته است که با تقسیمبندی سازمان فضایی مدارس در ایران، در مورد اصول طراحی فضاهای آموزشی، براساس موقعیت و ترکیب حجمی فضای مدرسه نسبت به یکدیگر بحث مینماید.
مسئله اصلی این تحقیق، روشن ساختن الگوهای کلی این دست از بناها و مقایسه مدارس دورههای قاجار و پهلوی اول از نظر الگوی ساختاری و سازمان فضایی است. در مطالعه و بررسی مدارس سنتی از نظر کیفیت فضایی مدارس، در مقیاس فضاهای پر و خالی، نحوه تفکیک یا تلفیق عرصهها و عملکردها، نوع رابطه بین بیرون و درون، انواع مختلف فضاها از جمله فضاهای عرصه و اعیانی و سرپوشیده و روباز و نوع رابطه با طبیعت، محل و جهت فضاها نسبت به جهات جغرافیایی، تابش نور و آفتاب، نوع ارتباط بین کلاسها، سالنها و ایوانها با حیاط مرکزی، نوع نورگیری، بازشوها و توجه به دید و منظر از داخل کلاس به حیاط مرکزی، فرم، نظم و شکل کالبدی فضا با تمام کلیت سه بعدی آن و کیفیتهای بصری نهفته در آنها میبایست مورد توجه قرار گیرد. هدف اصلی پژوهش در واقع بررسی و دستیابی به شناخت مدارس تبریز و ارومیه در دوره قاجار و پهلوی اول و تحلیل و مقایسه عناصر و الگوهای تاریخی، ساختاری و عناصر بکار رفته درآنها است.
سؤالات تحقیق
1. مهمترین ویژگیهای سازمان و ساختار فضایی مدارس تاریخی ایران در دورههای قاجار و پهلوی کدامند؟
2. در طراحی فضاهای معماری مدارس تبریز و ارومیه در دوره قاجار و پهلوی از چه الگوهای معماری استفاده شده است و الگوی ساختاری و سازمان فضایی این مدارس دارای چه ویژگیهایی میباشد؟
روش‌شناسی تحقیق
پژوهش حاضر از نظر ماهیت در مجموعه پژوهشهای کمی- کیفی قرار میگیرد. به منظور پاسخگویی به سؤالات پژوهش و دستیابی به هدف اصلی مقاله، دادهها با روش توصیفی و با رویکرد تاریخی- اسنادی از طریق متون و منابع مرتبط، گردآوری شده است. حجم جامعه آماری 45 نفر و حجم نمونه طبق جدول مورگان ۳۹ نفر از نخبگان، متخصصان، استادان رشتههای معماری و شهرسازی از دانشگاه‌های تبریز و ارومیه که با محققان همکاری نمودهاند. پژوهش با رویکرد کاربردی و روش تحقیق توصیفی و تحلیلی انجام شده است. روش جمعآوری اطلاعات به صورت میدانی و کتابخانهای جهت بررسی الگوهای مدارس در این دورهها میباشد. این مقاله ابتدا از منظر کیفی به بررسی الگوهای ساختاری و سازمان فضایی مدارس میپردازد و سپس برای مقایسه و ارزیابی یافتههای پژوهش، از شاخصها و آزمونهای آماری استفاده شده است. تکنیک جمعآوری اطلاعات به وسیله پرسشنامه بسته به پاسخ محققین بوده و تحلیل دادههای جمعآوری شده با SPSS انجام شده و روش آمار توصیفی چولگی و کشیدگی و نمودار هیستوگرام جهت مقایسه مدارس دوره قاجار و پهلوی، با استفاده از تحلیلهای آماری، همبستگی و آزمون شاخصهای دریافتی انجام و در نهایت نتایج استخراج شده است. پس از ارزیابی سازمان فضایی مدارس تبریز و ارومیه در دوره قاجار و پهلوی، روایی و پایایی تحقیقات با ضریب آلفای کرونباخ در دوره قاجار و پهلوی اول مورد بررسی قرار گرفته است.
پیشینه تحقیق
از میان پژوهشهای انجام شده مرتبط با دوره قاجار و پهلوی اول پژوهشهای بسیار محدود و اندکی در محوریت موضوع معماری یا ساختار فضایی و الگوهای مدارس معماری سنتی تبریز و ارومیه و تحولات دوره قاجار و پهلوی به انجام رسیده است. برخی از پژوهش‌ها که به صورت کلی به مسئله معماری مدارس میپردازد از دکتر علی غفاری و همکاران (1377)، در کتاب اصول و مبانی طراحی فضاهای آموزشی، سازماندهیهای فضائی، تعیین اصول ساخت و معرفی و تحلیل نمونه مدارس، میباشد. در این نوشتار هدف از سازماندهی در مقیاس مجموعه، انتظام بخشیدن به کل مجموعه بطوریکه کل و اجزاء در مقیاسی خرد و کلان دارای کیفیت مطلوب کالبدی و ادراکی بوده و متناسب با عملکرد شرایط محیطی، اجتماعی، فرهنگی، در تداوم معماری با هویت مناطق مختلف کشور میباشد لیکن نوع سازماندهی‌ها در اکثر مدارس، با دیدگاه تک بعدی و بدون تأثیرگذاری عوامل مؤثر فوق الذکر صورت پذیرفته است. علی غفاری و همکاران (1377)، در کتاب اصول و مبانی طراحی فضاهای آموزشی، ابراز مینماید که اصول و مبانی مکانیابی و تعیین اندازه فضاهای آموزشی، مدارس و فضاهای آموزشی را میتوان به عنوان عرصه هایی با عملکرد چندگانه تلقی نمود. عملکرد اصلی، آموزش و پرورش برای کودکان و نوجوانان مدرسه را به‌عنوان عرصه نیمه خصوصی فعالیت‌ها و عملکردهای دیگر مانند قابلیت استفاده برای عموم یا ساکنین محلات شهری در زمانهای خاص به عنوان عرصه عمومی یا نیمه عمومی به شمار میآورد. برای تعیین مکان، اندازه و فرم کالبدی مدرسه، توجه به عملکردها، رفتارهای اجتماعی و زمان وقوع عملکرد و رفتار در طول شبانه روز و سال ضروری است. علی غفاری (1377)، در کتاب دیگری با عنوان اصول و مبانی طراحی فضاهای آموزشی، تعیین اصول ساخت و تبیین ارزشهای پایدار در مدارس سنتی ایران با معرفی نمونه‌های انتخابی، نگهداری و حفظ و احیاء آثار با ارزش معماری و هنرهای سنتی پرداخته و تداوم تاریخی و پیوند درست با آثار گذشته را مبنای ایجاد هویت در معماری هر کشور می‌داند، که مورد تأکید اکثر معماران و شهرسازان جهان میباشد. با ارزشترین ساختمان‌های سنتی که واجد و معرف هویت خاص معماری اسلامی کشورمان است مدارس و مراکز علمیه در شهرهای مختلف بوده که در طول تاریخ معماری بتدریج به تکاملی قابل تحسین رسیدهاند و دارای عملکرد آموزشی میباشند. علی غفاری (1377)، در کتاب اصول و مبانی طراحی فضاهای آموزشی، تحلیل وضع موجود و مکانیابی مدارس، بررسی و تحلیل نمونه موردی منطقه دو شهر تبریز بیان می‌کند که، مدرسه به عنوان فضای آموزش و پرورش نوجوانان نقشی اساسی در ساختار اجتماعی، فرهنگی جامعه ایفاء مینماید. نظام آموزشی، روش و محتوای آموزش از یک سو و فضای آموزشی از سوی دیگر دو عامل مهم و مؤثر در پرورش و رشد کودکان و نوجوانان محسوب میگردد. عباس علی احمدی و محسن جاوری (1393)، در مقاله مدرسه جعفرآباد بنایی ناشناخته از دوره صفوی چنین نگاشته‌اند که، مدرسه جعفرآباد در اواخر دوره صفوی و احتمالاً زمان سلطان حسین صفوی ساخته شده و دلیل ساخت آن در این مکان، به واسطه اهمیت شهری جعفرآباد و همچنین موقعیت مکانی ویژه آن، در بین سکونتگاههای عهد صفوی بوده است. قرار گرفتن مدرسه در بافت فعلی، توسعه شهری جعفرآباد در عهد صفوی را نشان داده و تمهیدی در راستای بالا بردن ظرفیت‌های اقتصادی، به منظور تأمین هزینههای مدرسه و تداوم حیات آن بوده است. حمیدرضا عظمتی، زینب امینیفر و سمیه پورباقر (1395)، در مقاله الگوی چیدمان فضایی مدارس نوین مبتنی بر اصول مدارس اسلامی در راستای ارتقاء یادگیری افراد، تأثیر مثبت معیارهای چیدمان فضایی محیط مدرسه بر یادگیری کاربران را مطرح مینماید. این معیارها شامل نحوهی گردش در فضا، انعطافپذیری، سرانه فضای باز و مسقف، ارتباط فضای درون با بیرون، مبلمان و عرصهبندی است. ندا سعیدی‌کیا (1397) در مقاله سیر تحول معماری مدارس ایران در گذر زمان، به الگوهایی از طراحی مدارس اشاره دارند که باید امروزه در معماری مدارس مورد توجه قرار گیرند؛ الگوهایی مانند: اجتماع کوچک یادگیری، ورودی دعوت کننده، کارگاههای مهارتهای زندگی، شفافیت و تکنولوژی، فضاهای سبز داخلی و خارجی، مبلمان راحتی، انعطافپذیری، فضاهای دنج، استفاده از انررژی خورشیدی، تهویه و نور طبیعی میباشد. سمیع آذر (1376)، در کتاب تاریخ تحولات مدارس در ایران، براساس تحولات تاریخی به بررسی تحولات مدارس ایران میپردازد و اعتقاد دارد معماری مدارس فعلی رهاورد تحولات تاریخی و اجتماعی و نه نتیجة اندیشه و چاره جویی در مورد فضاهای کالبدی است. مهران کاراحمدی، مصطفی کیانی و مریم قاسم سیچانی (1399)، در مقاله بررسی مدارس نوین اصفهان در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی اول براساس عوامل شکلگیری و اجزای کالبدی، شناخت عوامل تاریخی- سیاسی، فرهنگی و اجتماعیِ تأثیرگذار بر شکلگیری مدارس نوین اصفهان در دورههای مذکور، و شناخت ماهیت معماری و مقایسة ساختار کالبدی و شیوة معماری این مدارس با یکدیگر به بحث کشانده‌اند.
جنبه نوآورانه پژوهش حاضر آن است که در پژوهشهای پیشین به صورت کلی در مورد معماری مدارس بحث شده است، لیکن در این پژوهش با انتخاب شهرهای تبریز و ارومیه با توجه به اهمیت دو استان آذربایجان شرقی و غربی از لحاظ قرارگیری در مسیر جاده ابریشم که راه انتقال علم و تمدن اروپایی به ایران بوده، همچنین به جهت تأسیس اولین موسسات آموزشی در این شهرها از جمله اولین چاپخانه، روزنامه ملی، مدرسه کرولال‌ها و کتابخانه عمومی در تبریز و اولین مدرسه طب و مدرسه به شیوه نوین، اولین نشریه محلی در ارومیه و ... موضوع پژوهش حائز اهمیت است.
معرفی نمونه مدارس تبریز و ارومیه
در این پژوهش 7 نمونه از مدارس که براساس قرارگیری در بازه زمانی دوره قاجار و پهلوی اول در تبریز و ارومیه انتخاب شدهاند و مورد بررسی قرار گرفتهاند. انتخاب بازه زمانی در دوره قاجار و پهلوی اول، قبل و بعد از ساخت بناهای مورد مطالعه، از این رو صورت گرفت که بررسی نوع فضا، الگوی طراحی، ویژگیهای الگوها و بررسی سازماندهی فضایی، مطابق منابع به‌جا مانده از آن دوران، به طول انجامیده است، در جدول شماره1، مدارس مورد مطالعه در این مقاله، معرفی شدهاند.
جدول ۱- معرفی مدارس مورد پژوهش
ردیف | دوره | مدرسه | نوع فضا | الگو طراحی | ویژگی الگویی هر اثر | پلانها |
1 | قاجار | دارالفنون تبریز | مدرسه | هندسه پلان L شکل و دارای حیاط داخلی- درونگرا | حذف حجره- 2 طبقه – 1 حیاط داخلی- دسترسی کلاسها از تراس- طبقه پایین دارای حیاط و طبقه بالا دارای عقبروی. |
|
2 | اواخر قاجار | رشدیه تبریز | مدرسه | Z شکل – درونگرا- حیاط داخلی | دارای دو طبقه – 2 جهت ساختمان پیرامون حیاط. |
|
3 | اواخر قاجار | فردوسی تبریز | مدرسه | H شکل- برونگرا- دارای 2 حیاط | 3 طبقه – همکف و طبقه اول و زیرزمین- دارای حیاط بیرونی و داخلی میباشد. دارای کلاسها ما بین راهرو. |
|
4 | پهلوی اول | انوشیروان تبریز | مدرسه | U شکل- دارای 3 طبقه- درونگرا | راهرو دور تا دور حیاط اندرونی و کلاسها در دور این راهرو- حس حرکت در راهرو. |
|
5 | پهلوی اول | چمران ارومیه | مدرسه | پلان مربع مستطیل شکل- دارای 2طبقه- برونگرایی | ما بین کلاسها راهرو تعبیه شده است و سیرکولاسیون داخلی و ارتباطات از طریق راهرو. |
|
6 | پهلوی اول | طب ارومیه | مدرسه | پلان مستطیل شکل- برونگرایی- 2 طبقه | ارتباط از طریق تراس به راهرو و کلاسها- سیرکولاسیون داخلی و ارتباطات از طریق راهرو.
|
