تملک اراضی شهری در طرح‌های توسعه شهری با رویکرد عدالت اجتماعی
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامیاعظم افشارنیا 1 , اسفندیار زبردست 2 * , مرتضی طلاچیان 3
1 - گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استاد گروه شهرسازی دانشگاه تهران. تهران، ایران
3 - گروه شهرسازی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: عدالت اجتماعی, مالکیت زمین, طرح‌های توسعه شهری, تملک اراضی,
چکیده مقاله :
تملک اراضی شهری با رویکرد عدالت اجتماعی یکی از موضوعاتی است که در بسیاری از طرح‌های توسعه شهری مورد بی‌توجهی قرار گرفته است. این پژوهش از رهگذر بررسی حقوق مالکیت زمین و تحلیل برخی از قواعد مهم مرتبط با مالکیت زمین در دیدگاه‌های مختلف غربی و اسلام، پیشنهاداتی جهت افزایش عدالت اجتماعی در تحقق حقوق مالکیت شهری ارائه می‌دهد. در پژوهش حاضر با توجه به ماهیت موضوع عمدتا از روش تحلیل ثانویه و تکنیک تحلیل محتوا استفاده شده است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که در دیدگاه غربی نشات گرفته از لیبرالیسم محدودیت‌هایی را برای قدرت دولت در سلب مالکیت از افراد تعیین می‌کنند و قوانین سلب مالکیت تنها در صورتی مجاز است که منافع عمومی را تامین کند. نتایج حاصل از تحلیل قوانین مالکیت خصوصی بر اساس شاخص‌های عدالت و حقوق مالکانه در ایران از طریق بررسی قوانین مالکیت در اسناد مربوطه، در قالب 9 اصل از جمله سهیم شدن گروه‌های نافع از طرح‌های شهری در تامین هزینه‌های عمومی، انتقال حق توسعه به مردم، قانونی بودن سلب مالکیت خصوصی در صورت تقدم منافع عمومی بر منافع خصوصی- فردی، و... استخراج شده‌اند. از جمله مشکلات سلب مالکیت اراضی در طرح‌های توسعه شهری می‌توان به ضعف قوانین در اثبات میزان ضرر مالکان موجود یا قیاس ضرر مالک و شهروندان و عدم تببین حقوق مالک هر قطعه زمین در رابطه با ضوابط و مقررات در نحوه استفاده و كاربری آن ملک اشاره نمود.
Acquisition of urban lands with a social justice approach is one of the issues that has been neglected in many urban development projects. In this study, after examining land ownership rights, some important rules related to land ownership in different Western and Islamic perspectives are presented and suggestions are made to increase social justice in the realization of urban property rights. In the present study, due to the nature of the subject, the secondary analysis method and content analysis technique have been used. The findings of the study suggest that in the Western view, liberalism imposes restrictions on the government’s power to expropriate individuals, and argues that expropriation laws are only permissible if they serve the public interest. Results of the analysis of private property laws based on the indicators of justice and property rights in Iran by examining property laws in the relevant documents, in the form of 9 principles, including the participation of stakeholders in the implementation of urban projects in financing public spending, transfer of rights Development to the people, the legality of private expropriation if the public interest takes precedence over private-individual interests, and so on. Among the problems of land expropriation in urban development projects are the weakness of laws in proving the loss of existing owners or comparing the loss of owner and citizens and lack of explanation of the rights of the owner of each plot of land in relation to rules and regulations on how to use and use that property.
اخوان كاظمی، بهرام (1397)، «نگرشی تطبیقی به مفهوم عدالت در فلسفه سیاسى افلاطون و ارسطو»، فصلنامه مطالعات حقوقی، سال دهم، شماره سوم، 1-27.
افروز، مریم؛ منوچهر طبیبیان و بهمن احمدی (1396)، «سنجش عدالت فضایی به منظور دسترسی برابر به فرصت‌های اجتماعی، ﻧمونه مطالعه: بافت قدیم شهر قزوین»، فصلنامه مطالعات ساختار و كاركرد شهری، سال چهارم، شماره چهاردهم، 53-74.
امانی، مسعود و هادی دهنوی (1396)، «تبارشناسی حقوقی و تقنینی مالکیت زمین در ایران»، فصلنامه قضاوت، شماره 92، 79-102.
امین‌زاده، بهرام و مینا روشن (1393)، «ارزیابی روش‌های سنجش عدالت فضایی در توزیع کاربری اراضی شهری، نمونه موردی: شهر قزوین»، فصلنامه علمی پژوهشی آرمانشهر، شماره 13، 243-258.
امین‌زاده، بهناز و محمد نقی‌زاده (1381)، «آرمانشهر اسلام شهر عدالت»، فصلنامه علمی پژوهشی صفه دانشگاه شهید بهشتی، سال 12، شماره 35، 25-36.
امینی، منصور و سید صادق کاشانی (1396)، «احترام به حق مالکیت در حقوق اساسی»، فصلنامه تحقیقات حقوقی، شماره 79، 171-193.
بمانیان، محمدرضا؛ علی اکبر تقوایی و مهدی بهرام‌پور (1393)، «تبیین رویکرد نظریه شهر عدالت محور در نظام مدیریت شهری در تهران با تاکید بر طرح‌های توسعه شهری»، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 37، 231-256.
بهپور، زهرا؛ حمید رضا شعاعی و مسعود نبی میبدی (1398)، «بازشناسی مولفه‌های مالکیت براساس مبانی تئوری برخاسته از زمینه؛ به منظور تبیین جایگاه مفهوم مالکیت در حوزه‌ی ساخت وساز»، فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت شهری، شماره 47، 27-44.
پایه‌دار، مهسا و محسن افشاری (1399) «بازنمایی گستره و عناصر شاخص محله لنبان اصفهان در دورة قاجاریه»، فصلنامه شهر ایرانی-اسلامی، شماره 40، دوره 10، زمستان، 5-16.
توسلی نائینی، منوچهر و رضا نصوحیان (1396)، «تقابل مقررات شهری و قوانین سرمایه گذاری در زمینه حمایت از مالکیت؛ چالشی در راستای جذب سرمایه گذاری خارجی در ایران»، فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت شهری، شماره 47، 75-94.
جلیلی مرند، علیرضا؛ محمدعلی متفکر آزاد و فیروز فلاحی (1397)، «عدالت اجتماعی از دیدگاه هایک، راولز، شهید مطهری و شهید صدر با تأکید بر چیستی عدالت»، فصلنامه علمی پژوهشی جستارهای اقتصادی، دوره 15، شماره 29، 173-199.
حاتمی‌نژاد، حسین؛ احمد پوراحمد؛ کرامت‌اله زیاری و حسین بهبودی مقدم (1398)، «پویش فضایی شهر اسلامی بر اساس نظریه پیچیدگی؛ مطالعه موردی: بخش مرکزی شهر تهران»، فصلنامه شهر ایرانی-اسلامی، شماره 37، دوره 10، پاییز، 41-52.
حبیبی، کیومرث؛ هوشمند علیزاده؛ واراز مرادی مسیحی؛ سیوان ولدبیگی و ساسان وفایی (1390)، «بررسی و تحلیل وضعیت عدالت اجتماعی در ساختار فضایی شهر سنندج»، فصلنامه علمی پژوهشی آرمانشهر، شماره 7، 103-112.
حسینی، محمدرضا و عبدالمجید محمدی نجف آبادی (1392). «تاثیر حقوق مالکیت در رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه، زمینه‌ها و موانع»، فصلنامه علمی- پژوهشی برنامه‌ریزی و بودجه، سال 18، شماره 2، 163-184.
خاندوزی، سیداحسان (1390)، «بازخوانی و نقد نظریههای عدالت اقتصادی در قرن بیستم»، فصلنامه علمی-پژوهشی مجلس و راهبرد، سال 18، شماره 68، 109-146.
خلیق، عباسعلی و حسین مفرّحی (1376)، مالکیت و طرح شهری کاشان، انتشارات مرسل.
خیرالدین، رضا؛ غلامرضا کامیار و ابراهیم دلایی میلان (1395)، «تعادل بخشی بین حقوق مالکانه و منافع عمومی در اقدامات نوسازانه شهری»، فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 4، 22-43.
خیرالدین، رضا و ابراهیم دلایی میلان (1394)، «تقابل "حق مالکیت خصوصی و حق به شهر" در بستر اقدامات نوسازی شهری (مطالعه موردی: اتوبان امام علی در محلات اتابک و مینایی)»، نشریه هفت شهر، دوره 4، شماره 49 و 50، 121-131.
داداش‌پور، هاشم و نینا الوندی‌پور (1396)، «گونه‌شناسی مفهومی عدالت در نظریههای برنامه‌ریزی شهری»، فصلنامه مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی، سال نهم، شماره 2، 1-27.
رﺿﺎیی‌زاده، ﻣﺤﻤﺪﺟﻮاد و علیرضا امینی طامه (1398)، «اﻟﮕﻮی ﻣﻄﻠﻮب رویکرد ﻓﻘﻬﯽ ـ ﺣﻘﻮﻗﯽ در ﺣﺪود دﺧﺎﻟﺖ دوﻟﺖ در ﻣﺎلکیت ﺧﺼﻮﺻﯽ»، فصلنامه ﺣﻘﻮق اﺳﻼﻣﯽ، ﺳﺎل ﺑﯿﺴﺘﻢ، ﺷﻤﺎره اول، پیاﭘﯽ 94، 125-146.
زنوز، بهروز هادی (1395)، تدوین نظام اخذ عوارض از افزایش ارزش و جبران کاهش ارزش املاک و اراضی ناشی از طرح‌های توسعه شهری، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، تهران.
شاهی اردکانی، میلاد (1397)، بررسی ساز و کارهای تامین مالی شهرداری تهران در ارتباط با طرح‌های توسعه شهری، پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت شهری، دانشگاه تهران، استاد راهنما: مرتضی هادی جابری مقدم، تهران.
شکوهی بیدهنی، محمدصالح (1393)، ارزیابی عدالت فضایی در برنامه‌های توسعه شهری، مورد پژوهی طرح راهبردی ساختاری توسعه وعمران شهر تهران (طرح جامع تهران) و برنامه آمایش پایدار پاریس PADD، تهران، رساله دکتری شهرسازی. دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران، اساتید راهنما: محمد مهدی عزیزی، پاسکال فیلیفر.
صابری، روشنک و سید احمد حبیب‌نژاد و رحیم پیلوار (1399). «مالکیت خصوصی در میانه‌ی همگرایی و واگرایی اندیشه‌های حقوق طبیعی و فقه امامیه»، فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال هفتم، شماره1، 202-173.
صارمی، حمیدرضا و نیلوفر هاشمی (1399)، «تحلیل تطبیقی مفهوم سنت و مدرنیته از دیدگاه دکتر سید حسین نصر، نگاهی سنت گرا بر مفهوم شهر اسلامی»، فصلنامه شهر ایرانی-اسلامی، سال 11، شماره 42، 33-42.
صانعی دره بیدی، منوچهر(1384)، «رابطه حق و تكلیف در نظام سیاسی از دیدگاه كانت»، فصلنامه حكمت و فلسفه، سال اول، شماره 2، 7-21.
طباطبایی، سیدمحمدصادق و احسان صافیان اصفهانی (1391)، «ماهیت توافق شهرداری با مالك ملك در راستای اجرای طرح عمران»، فصلنامه حقوقی دادگستری، شماره 78، 47-75.
عبدالله خان گرجی، بهرام (1395)، ساماندهی و طراحی نظام انتقال حق توسعه در شهر تهران، طرح پژوهشی نهاد برنامه‌ریزی شهر تهران.
عظیمی، علیمردان (1380)، سلب مالکیت در جهت منافع عمومی با پرداخت خسارت، پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق عمومی، دانشگاه تهران، مجتمع آموزشی عالی قم، استاد راهنما: عزت اله عراقی، استاد مشاور رحمت الهی.
فوزی، یحیی و روح اله مرادی (1389)، «بررسی تطبیقی نظریة عدالت اجتماعی دراسلام و غرب (بررسی موردی مقایسه نظریة عدالت در اندیشه‌های امام خمینی و جان راولز)»، پژوهشنامه متین، سال 12، شماره 48، 94-117.
قادری حاجت، مصطفی (1393)، طراحی الگوی سنجش عدالت فضایی در کشورها مطالعه موردی ایران، پایان نامه كارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، استاد راهنما: محمدرضا حافظ نیا.
قلندریان گل ختمی، ایمان حق بین و مهدی حق بین (1395)، «کاربرد فقه در تحقق منظر شهری امن»، فصلنامه علمی-پژوهشی شیعه شناسی، سال چهاردهم، شماره 55، 69-98.
قلیچ، وهاب (1389)، «معیارﻫﺎی ﻋﺪاﻟﺖ ﺗﻮزیعی مقایسه تطبیقی دیدﮔﺎهﻫﺎی ﺟﺎن راوﻟﺰ و شهید ﻣﻄﻬﺮی»، فصلنامه ﻋﻠﻤﯽ ﺗﺨﺼﺼﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ، ﺳﺎل ﺳﻮم، ﺷﻤﺎره اول، 145-163.
گواهی، زهرا و مریم ثقفی (1395)، «مبانی فقهی- حقوقی سلب مالکیت توسط دولت»، فصلنامه اقتصاد و بانکداری اسلامی، شماره 15، 23-45.
نعمت اللهی، علی(1396)، تحدید و سلب مالكیت خصوصی در فقه امامیه و اهل سنت و انعكاس آن در حقوق موضوعه ایران، رساله مقطع دكتری دانشگاه ادیان و مذاهب، استاد راهنما: رضا اسلامی.
واعظی، احمد (1384)، «نظریه عدالت در اندیشه دیوید هیوم»، فصلنامه پژوهشی فلسفی- کلامی دانشگاه قم، سال ششم، شماره چهارم، 31-53.
هاروی، دیوید (1379)، عدالت اجتماعی و شهر، ترجمه فرخ حسامیان، محمدرضا حائری و بهروز منادی‌زاده، تهران، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
هزار جریبی، جعفر(1390)، «بررسی احساس عدالت اجتماعی و عوامل موثر بر آن، مطالعه موردی شهرتهران»، فصلنامه علمی پژوهشی جامعه شناسی کاربردی، دوره 22، شماره 3، 41-62.
Alexander, JC. (2007), The Meaningful Construction of Inequality and the Struggles against It: A ‘Strong Program’ Approach to How Social Boundaries Change, Cultural Sociology, Vol 1, Issue 1.
Boucher, D. and Kelly, P., (1998), Perspectives on Social Justice: From Hume to Walzer, Routledge.
Harvey, D., (1973), Social Justice and the City, Johns Hopkins University Press, Baltimore, MD.
Jones ,R. and Goodwin-Hawkins, B., (2020), From territorial cohesion to regional spatial justice: The Well-being of Future Generations Act in Wales, international journal of urban and regional research, 894- 912.
Madanipour, A., Shucksmith, M., and Brooks, E. (2021), The concept of spatial justice and the European Union’s territorial cohesion, European Planning Studies, 1-18.
Manuel, J., (2016), Social and Spatial Justice: Grassroots Community Action. San Jose, CA, USA.
Rauhut, D., (2017), A Note on Territorial Justice, 57th conference of the European Regional Science Association, in Groningen, the Netherlands, 29th August – 1st September.
Rawls, J., (1971), “A Theory of Justice”, Cambridge, Massachusetts.
Uwayezu, E., Vries, W.T., (2018). Indicators for Measuring Spatial Justice and Land Tenure Security for Poor and Low Income Urban Dweller, Land 2018, 7(84), 1-34.