بازشناسی جایگاه بقاع متبرکه در ساختار شهر و اثرات آن بر شکل‌دهی آیین‌های مذهبی (مطالعه موردی: مقبره‌ی علی بن مهزیار اهوازی)
محورهای موضوعی : شاخص‌های شهر ایرانی اسلامی
محمدابراهیم مظهری
1
*
,
فاطمه پودات
2
,
هادی سلطانی فرد
3
1 - استادیار، عضو هیئت علمی گروه معماری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز
2 - استادیار، عضو هیئت علمی گروه معماری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز
3 - دانشیار، عضو هیئت علمی دانشکده جغرافیا و علوم محیطی، دانشگاه حکیم سبزواری، سبزوار
کلید واژه: آئین‌های مذهبی, پیکربندی, چیدمان فضا, بقعه‌ی علی بن مهزیار اهوازی,
چکیده مقاله :
برگزاری آیین‌ها در شهر بازتابی از زندگی جمعی و تقویت کننده‌ی پیوندهای اجتماعی است. اماکن و بقاع متبرکه، عناصر تاثیرگذار بر ساخت شهرها و هم‌پیوندی کالبد شهر ایرانی می‌باشند. بقاع مذهبی، بستر اجتماع گروه‌ها از نقاط مختلف و پیوند دهنده‌ی جریان مراسم‌ها و آیین‌ها می‌باشند. هدف این پژوهش بررسی جایگاه مقبره‌ی علی بن مهزیار اهوازی در ساختار فضای- کالبدی شهر اهواز و تاثیر آن بر شکل‌دهی به آیین‌های مذهبی به ویژه مراسم عزاداری تاسوعا و عاشورای حسینی در شهر اهواز می‌باشد. این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی است و با استفاده از روش مشاهده و برداشت‌های میدانی و نیز بررسی نتایج حاصل از تحلیل‌های چیدمان فضا و مدل‌سازی گراف به دنبال انطباق جریان‌های مرتبط با آیین‌های مذهبی(جهت حرکت هیات‌های عزاداری) و ساختار موجود شهر و به‌ویژه موقعیت مقبره‌ی علی بن مهزیار است. در این مطالعه پس از برداشت‌های میدانی، مدل‌سازی اولیه‌ای با استفاده از رویکرد تئوری گراف و تحلیل داده‌ها با شاخص مرکزیت و سنجه‌های BC و DC انجام شد و سپس تحلیل چیدمانی از شهر اهواز و با استفاده از شاخص‌های هم‌پیوندی، اتصال و انتخاب انجام شد. نتایج حاصل گواه آن است که مقبره‌ی علی بن مهزیار نقش کانونی در جذب عزاداران از سطح محلات مختلف شهر و تقویت تعاملات اجتماعی و حضور شهروندان ایفا می‌کند. موقعیت کانونی مقبره در پیکربندی شهر گویای رابطۀ تنگاتنگ این عنصر موثر فضایی با الگوی اجتماعی شهر می‌باشد که در طی زمان به رغم تغییرات انجام شده همچنان در مرکز مراسمات آیینی و تعاملات اجتماعی قرار دارد.
Holding rituals in the city is a reflection of collective life that strengthens social connectivity. Sacred places and shrines are an influential element in the construction and interconnectedness of Iranian cities. Religious shrines are the gathering places of different groups of people which link the flow of ceremonies and rituals. The purpose of this study is to investigate the position of Ali Ibn Mahziar’s tomb in the physical-spatial structure of Ahvaz and its effect on the formation of religious rituals, especially the mourning ceremonies of Tasua and Ashura within Ahvaz. This research is of descriptive-analytical type and employs methods of observation and field perceptions as well as reviewing the results of spatial arrangement analysis and graph modelling in order to study the adaptation of currents related to religious rites (for the movement of mourning delegations) and the existing city structure and especially the location of the shrine of Ali ibn Mahziar. Therefore, after field surveys, initial modelling was performed using graph theory approach and data analysis with centrality index and BC and DC scales, and then applying integration, connectivity and choice, space syntax analysis of Ahvaz city was implemented. The results show that the shrine of Ali ibn Mahziar plays a central role in attracting mourners from different parts of the city and strengthening social interactions and the presence of citizens. The focal position of the shrine in the configuration of the city reveals the close relation of this effective spatial element with the social patterns of the city, which over time, despite the changes, is still at the center of rituals and social interactions.
اردلان، نــادر و لاله بختیار (1390)، حس وحــدت، ترجمه ونداد جلیلی و احسان طایفه، تهران: نشر علم معمار.
استیرلن، هانری (1377)، اصفهان تصویر بهشت، تهران: نشر فرزان روز.
امین‌زاده، بهرام (1386)، «بازشناسی اثر آیین‌های جمعی بر پیکره بندی شهر سنتی، نمونه موردی: سمنان»، نشریۀ هنرهای زیبا، 32: 5-13.
امین‌زاده، بهناز (1379)، «حسینیه ها و تکایا بیانی از هویت شهرهای ایرانی»، نشریۀ هنرهای زیبا، 6(0): 55-66.
بمانیان، محمدرضا و معصومه امینی (1390)، «بررسی شاخص‌های موثر در شكل‌گیری تعادل در معماری مسلمانان (نمونه موردی: مسجد جامع اصفهان)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 2 (5): 17-27.
پارسی، حمیدرضا (1381)، «شناخت محتوای فضای شهری»، نشریۀ هنرهای زیبا، 11: 41-49.
توســلی، محمــود (1367)، اصــول و روشهــای طراحــی شــهری و فضاهای مسکونی در ایران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی ایران.
تولایی، نوین (1372)، «فضاهای فرهنگی و روابط اجتماعی- فرهنگی؛ بازنگری و ارزیابی کیفی»، نشریۀ هنرهای زیبا، شماره 23.
ریسمانچیان، امید و سایمون بل (1389)، «شناخت کاربردی روش چیدمان فضا در درک پیکره بندی فضایی شهرها»، نشریه هنرهای زیبا، 43 : 49-56.
سلطانی فرد، هادی و زهرا صابری کاریزی (1397)، «بررسی اثرات پیکره‌بندی بر کیفیت فضایی پارک های شهری (مطالعه موردی: پارک‌های شهر مشهد)»، فصلنامه مطالعات شهری، 7 (27): 27-40.
موریس، جیمز(1385)، تاریخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی، ترجمۀ راضیه رضا‌زاده، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.
حبیب، فرح، نوشین کریمی و نسیم کریمی (1388)، «رویکردی تحلیلی به تعامل بین آیین‌های جمعی و ساختار کالبدی شهرهای سنتی ایرانی (نمونه موردی: زنجان)»، نشریۀ هنرهای زیبا، 39: 117-126.
حیدری، علی اکبر؛ عیسی قاسمیان اصل و مریم کیایی (1396)، «تحلیل ساختار فضایی خانه‌های سنتی ایران با استفاده از روش تحو فضا، مطالعه موردی: مقایسه‌ی خانه‌های یزد کاشان و اصفهان»، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، 7 (28):21-33.
رشیدزاده، الهام و فواد حبیبی (1399)، «تحلیل روابط فرهنگی در پیکره‌بندی فضایی مسکن سنتی کردها، مطالعه موردی: خانه‌های سنتی شهری منطقه‌ی موکریان (شهر سردشت)»، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، 10 (40): 17-31.
قره بگلو، مینو، احد نژاد ابراهیمی و ملیحه جاویدمهر (1395)، «شناسایی معیارهای طراحی منظر شهری با رویکرد پاسخ دهی محیطی(نمونه موردی:سرای محله جمالزاده)»، نشریه‌ی هفت شهر، 4 (55 و 56): 103-117.
گلستانی، سعید؛ عیسی حجت و مهدی سعدوندی (1396)، «جستاری در مفهوم پیوستگی فضا و روند تحولات آن در مساجد ایران»، نشریه هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، 22(4):29-44.
عباس‌زادگان، مصطفی و عباس آذری (1388)، «بررسی نقش فضایی بازار در ساختار شهرهای ایرانی (با بهره‌گیری از روش چیدمان فضا) نمونه‌های موردی : تهران، تبریز، کرمان، اصفهان»، فصلنامه آبادی، پیاپی، 64؛ شماره 29.
مجتهد‌زاده، روح اله و زهرا نام آور (1391)، در جست و جوی هویت شهری اهواز، تهران: مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی.
مخلصی، علی (1369)، «توضیحی بر مقاله مسجد جامع جاجرم»، فصلنامه اثر، 11 (18 و 19): 165-167.
مظهری، محمد ابراهیم و فاطمه پودات (1398)، «نقش آیین‌های مذهبی در ساختار شهر سنتی (مطالعه‌ی موردی: شهر شوشتر)»، فصلنامه توسعه اجتماعی، 13(4): 187-208.
نصر، سید حسین(1374)، سنت اسلامی در معماری ایرانی در جاودانگی هنر، ترجمة سید محمد آوینی، تهران: انتشارات برگ.
یارشاطر، احسان(1367)، تعزیه و آئین‌های سوگواری در ایران قبل از اسلام، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
یونسی، گلزار، مریم ارمغان و محمد جواد ثقفی (1399)، «تحلیل ساختار کالبدی-فضایی خانه‌های طبقات اجتماعی شرکت شهر نفتی آبادان در دوره‌ی رونق صنعت نفت با روش نحو فضا»، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، 10(39): 69-80.
Estrada E. & O. Bodin (2008), using network centrality measures to manage; landscape connectivity, Ecol Appl, 18(7): 1810-1825.
Freeman, L. C. (1978), centrality in social networks conceptuak clarification, social networks, 1(3): 215-239.
Harary F. (1969), Graph theory, Boston: Addison-Wesley Reading Mass.
Hillier, Bill & L. Vanghan (2007), The city as one thing process in planning, 67 (3): 205-230.
Kamalipour, Hesam, Armin Jeddi Yeganeh & Mehran Alalhesabi (2012), Predictors of Place Attachment in Urban Residential Environments: A Residential Complex Case Study, Social and Behavioral Sciences, 35: 459-467.
Lynch, Kevin, (1960 ), “The Image of the City”, Cambridge, MIT Press.
Poodat, Fatemeh, colin arrowsmith, David fraser & Ascelin Gordon (2015), Prioritizing urban habitats for connectivity conservation; integrating centrality and ecological metrics, Environmental Management, 55(5), 664-674.
Morris, James. (2006). “History of Urban Form: Before the Industrial Revolutions”. Tehran: University of Elm-va-Sanat.
Hillier, B., Hanson, J., Peponis, J., Hudson, J., & Burdett, R. (1983). Space Syntax: A Different Urban Perspective. Architect’s Journal, 78, 47-63.
Volchenkov, D. and Blanchard, P., 2007. City Space Syntax as a Complex Network. arXiv preprint arXiv:0709.4356.
Asami, Yasushi& Ayse Sema, Kubat& Kensuke, Kitagawa& Shin-Ichi Lida.(2003).”Introducing the Third Dimension on Space Syntax: Application on Historical Istanbul “.4the International Space Syntax Symposium.London.48:6.