بازشناسی مولفه های معنایی کوچه های شهر ایرانی - اسلامی؛ مطالعه موردی: بافت تاریخی شهر ساری
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامیرسول عبدی ملک کلایی 1 , عبدالمجید نورتقانی 2 , مهدی سعدوندی 3 *
1 - دانشجوی دکتری دانشگاه هنر اصفهان
2 - استادیار دانشگاه گلستان
3 - استادیار دانشگاه هنر اصفهان
کلید واژه: مولفه‌های معنایی, انتظام معنا, کوچه, بافت تاریخی,
چکیده مقاله :
از گذشته‌های دور کوچه بخش مهمی از فضاهای شهری در بافت شهرهای ایران محسوب می‌شد به گونه‌ای که در کنار نقش کارکردی خود برای تامین ارتباط و دسترسی محل رخداد بسیاری از فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی نیز بود. بسیاری از این رفتارهای اجتماعی بر مبنای منظومه‌ای از معانی رخ می‌دهند. برای انجام این پژوهش کوچه‌های بافت تاریخی شهر ساری بعنوان نمونه کالبدی - فرهنگی انتخاب شد چرا که این شهر سابقه‌ای طولانی در شهرسازی پیش و پس از اسلام داشته و تحولات مختلفی را پشت سر گذاشته است. این پژوهش بر مبنای روش تحقیق تحلیل عامل اکتشافی که شاخه‌ای از تحقیق همبستگی است انجام شده و با شیوه تحلیل ماتریس کواریانس صورت گرفته است. این تحقیق بدنبال اکتشاف منظومه معانی پنهان در پس رفتارها و فعالیت‌های جاری در کوچه‌های بافت تاریخی این شهر است. برای بدست آوردن ابزار سنجش مناسب در ابتدا تعدادی مصاحبه نیمه ساختار یافته با تعدادی از اهالی صورت گرفت و از نتایج، بخشی از معانی کوچه استخراج گردید. با روش مشاهده، فعالیت‌های جاری در کوچه ها در طول مدت پژوهش ثبت شد و نتایج در جدول هدف - محتوی پیاده شد. معانی بدست آمده با منابع اسنادی تکمیل شد و سپس پرسشنامه اولیه تهیه شد و بین نمونه آماری توزیع و نتایج اولیه بدست آمد. با توجه به نتایج، این پرسشنامه اصلاح و پرسشنامه نهایی تهیه شد و بین جامعه آماری توزیع و نتایج نهایی جمع‌آوری گردید. نتایج پژوهش نشان دهنده تداوم سنت و ارزش های اجتماعی بر گرفته از تعالیم اسلامی در ترکیب با فرهنگ ایرانی در بافتهای تاریخی است. کسب احترام و تایید اجتماعی از مهمترین ارزش های سکونت در مکان و تداوم آن در فرهنگ ایرانی -اسلامی است. در مدل نهایی پژوهش نقش سایر مولفه‌های موثر در شکل گیری شبکه معانی کوچه نشان داده شده است.
In addition to its functional role to provide communication and access to the venue of social and cultural activities, for a long time, the alley was considered as an important part of urban spaces in the context of Iranian cities. Many of these social behaviors are based on a set of meanings. For this research, the alleys of the historical context of Sari city were selected as a physical-cultural case study, because this city has a long history from pre-Islamic to the post-Islamic urban planning undergoing various changes. This research is based on the exploratory factor analysis research method which is a branch of correlation research and has been done by the analysis of covariance matrix method. This research seeks to explore the system of hidden meanings behind the current behaviors and activities in the alleys of the historical context of this city. In order to obtain appropriate measurement tools, a number of semi-structured interviews were conducted with a number of residents and some of the meanings of the alley were extracted from the results. By observation method, current activities in the alleys were recorded during the research period and the results were implemented in the objective-content table. The obtained meanings were completed with documentary sources and then a preliminary questionnaire was prepared and distributed among the statistical sample and the preliminary results were obtained. According to the results, the questionnaire was edited and the final questionnaire was prepared and distributed among the statistical population and the final results extracted. The results of the research show the continuity of tradition and social values derived from Islamic teachings in combination with Iranian culture in historical contexts. Gaining respect and social approval are other most important values of living in this place with the pattern of Iranian-Islamic culture. In the final research model, the role of other effective components in the formation of the network of alley meanings is shown.
آلتمن، اروین (1382)، محیط و رفتار اجتماعی: خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام، ترجمه علی نمازیان، دانشگاه شهید بهشتی، مرکز چاپ و انتشارات 2.
حبیب، فرح (1385)، کند و کاوی در معنای شکل شهر، نشریه هنرهای زیبا، شماره 2، 14-5.
سالاری پور، علی اکبر؛ رمضانی، حمیدرضا؛ زالی، نادر و مریم صفای کارپور (1397)، «بررسی کیفیت روابط همسایگی درون محله ایرانی اسلامی و نقش آن در دلبستگی به مکان - مطالعة موردی: محله ساغریسازان شهر رشت»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، سال نهم، شماره 34، 35-46.
سرمد، زهره؛ بازرگان، عباس و الهه حجازی (1393)، روش های تحقیق در علوم رفتاری، نشر آگه، تهران.
سعدوندی، مهدی و محمد مهوش (1394)، «آسیب شناسی شاخص سازی مفاهیم اسلامی در معماری اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی - اسلامی، شماره 21، 47-56.
سلطان زاده، حسین (1362)، روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، انتشارات آگاه، تهران.
فلاحت، محمد صادق (1385)، «ﻣﻔﻬﻮم حس مکان و ﻋﻮاﻣﻞ ﺷﻜﻞ دﻫﻨﺪه آن»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 26، 66-57.
قاسمی اصفهانی، مروارید (1394)، اهل کجا هستیم؟ هویت بخشی به بافتهای مسکونی، انتشارات روزنه.
قاسمی، وحید (1389)، «بررسی تاثیر بافت محلات بر هویت اجتماعی، نمونه موردی اصفهان»، ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﭘﮋوﻫﺶهای ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺎی ﺷﻬﺮي و روستایي، سال دوم، شماره هفتم، 136-113.
قاضی زاده، سیده ندا (1390)، حس تعلق در فضای باز مجتمع‌های مسکونی، بررسی ارزش های موفق در مجتمع‌های مسکونی شهر تهران، پایان نامه دکتری، دانشگاه تهران.
قطبی، علی اکبر (1387)، «مفهوم هویت و معماری امروز ایران»، آیینه خیال، شماره 10، 83-78.
لبیب زاده، راضیه و مهدی حمزه نژاد (1397)، «مدل سازی معنایی در ساختار شهر و بررسی دیدگاه‌های اسلامی درباره آن»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، سال هشتم، شماره سد و دوم، ص43-60.
نظیف، حسین (1392)، «پایداری اندام های معماری ایرانی در گذار»، مجله باغ نظر، سال دهم، شماره 24، 68-57.
نقره کار، عبدالحمید (1391)، «تحقق پذیری هویت اسلامی در آثار معماری»، مطالعات شهرهای ایرانی اسلامی، شماره 7، 12-5.
نقی زاده، محمد (1379)، «رابطه هویت سنت معماری ایران با مدرنیسم»، نشریه هنرهای زیبا، شماره 7، 91-79.
نقی زاده، محمد (1385)، «مدخلی بر تبیین معنای معماری»، دوفصلنامه مدرس معماری، دوره 1 شماره 1، 95-81.
نورتقانی، عبدالمجید (1395)، «ساخت، رواسازی، پایاسازی ابزار رمزگشایی انتظام معنای مسکن ترکمن»، فصلنامه مسکن و محیط روستا، دوره 35، شماره 156.
Alexander. Christopher. (1977), A Pattern Language, Town, Buildings, Construction, Oxford University Press.
Coolen, Henny. (2011): The meaning of dwelling features conceptual and methodological issues, Thesis Delft University of Technology.
Després, C. (1991), The meaning of home: Literature review and directions for future research and theoretical development. Journal of Architectural and Planning Research, 8, 96-155.
Gehl, yan. (2008), Life in the space between the buildings.
Gustufson, per (2001), “Meaning of Place:Everyday Experience and Theoretivcal Conceptualizations”, Journal of Environmental Psychology, vol 21, 5-16.
Lewicka, Maria.(2011): Place attachment :How far have we come in the last 40 years?, Journal of Environmental Psychology.
Hayward, d. G(1975), Home as environmental and psychological concept . Landscape, 20, 2-9.
Kaufman, S. (1986), The Ageless Self: Sources of Meaning in Late Life. University of Wisconsin, Madison.
Marcus, C. C. (1995), House as a mirror of self. Exploring the deeper meaning of home. Berkeley, CA: Conari Press.
Myers J. N. , Myers L. A. and Omer C. T. (2003), “Exploring the Term of the Auditorclient relationship and the quality of Earnings: A case for Mandatory Auditor rotation?”, The Accounting Review, Vol. 78, Issue 3, 779-799.
Rapoport, Amos (1982), The Meaning of Built Environment.
Relph, Edward, (1976), Place and Placelessness. London: Pion.
Sennett R (1990), The Conscience of the Eye. New York: Norton & Company.
Shamai, Shmuel (1991), “Sence of Place: An Empirical Measurement”, Geoforum, vol. 22, no 3, 347-358.
Sime. D. Jonathan (1986), “Creating places or designing spaces”, Journal of Environmental Psychology, vol 6, 49-63.
Tuan, Yi-Fu, (1975), “Place; An Experiental Perspective”, Geographical Review, vol 65, no. 2, 151-165.
Zingmark, K, Norberg, A. , & Sandman, P. o. (1995), “The experience of being at home throughout the life span. Investigation of persons aged from 2 to 102”, International Journal of Aging and Human Developmemt, 41(1), 47-62.
بازشناسی مولفه‌های معنایی کوچه‌های شهر ایرانی –اسلامی
]نمونه موردی :بافت تاریخی شهر ساری [
چکیده
از گذشته‌های دور کوچه بخش مهمی از فضاهای شهری در بافت شهرهای ایران محسوب می‌شد به گونه‌ای که در کنار نقش کارکردی خود برای تامین ارتباط و دسترسی محل رخداد بسیاری از فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی نیز بود. بسیاری از این رفتارهای اجتماعی بر مبنای منظومه‌ای از معانی رخ می‌دهند. برای انجام این پژوهش کوچه‌های بافت تاریخی شهر ساری بعنوان نمونه کالبدی - فرهنگی انتخاب شد چرا که این شهر سابقه‌ای طولانی در شهرسازی پیش و پس از اسلام داشته و تحولات مختلف را پشت سر گذاشته است. این پژوهش بر مبنای روش تحقیق تحلیل عامل اکتشافی که شاخه‌ای از تحقیق همبستگی است انجام شده و با شیوه تحلیل ماتریس کواریانس صورت گرفته است. این تحقیق بدنبال اکتشاف منظومه معانی پنهان در پس رفتارها و فعالیت‌های جاری در کوچه‌های بافت تاریخی این شهر است. برای بدست آوردن ابزار سنجش مناسب در ابتدا تعدادی مصاحبه نیمه ساختار یافته با تعدادی از اهالی صورت گرفت و از نتایج، بخشی از معانی کوچه استخراج گردید. با روش مشاهده، فعالیت‌های جاری در کوچه ها در طول مدت پژوهش ثبت شد و نتایج در جدول هدف – محتوی پیاده شد. معانی بدست آمده با منابع اسنادی تکمیل شد و سپس پرسشنامه اولیه تهیه شد و بین نمونه آماری توزیع و نتایج اولیه بدست امد. با توجه به نتایج این پرسشنامه اصلاح و پرسشنامه نهایی تهیه شد و بین جامعه آماری توزیع و نتایج نهایی جمع‌آوری گردید. نتایج پژوهش نشان دهنده تداوم سنت و ارزشهای اجتماعی بر گرفته از تعالیم اسلامی در ترکب با فرهنگ ایرانی در بافتهای تاریخی است. کسب احترام و تایید اجتماعی از مهمترین ارزشهای سکونت در مکان و تداوم آن در فرهنگ ایرانی -اسلامی است. در مدل نهایی پژوهش نقش سایر مولفه‌های موثر در شکل گیری شبکه معانی کوچه نشان داده شده است.
کلمات کلیدی : مولفه‌های معنایی، انتظام معنا، کوچه، بافت تاریخی
بیان مساله
عوامل و پدیده‌های مختلفی در شکل گیری بافتهای شهری تاثیر دارند. هرچند در بسیاری از تحقیقات به عوامل مادی و محیطی اشاره شده است اما به نظر می‌رسد به عوامل انسانی از جمله معنای محیط ساخته شده کمتر پرداخته شده است، موضوعی که در سالهای اخیر توجه بیشتری را به خود جلب کرده است. اعتقادها و باورها نقش مستقیمی بر شکل گیری برخی فضاهای آیینی و عمومی و چگونگی استقرار آنها داشته اند(سلطانزاده،1362). بسیاری از محققان بر اثرپذیری ساختار شهر از الگوهای نمادین و معنایی تاکید کرده اند(لبیب زاده و حمزه نژاد،1397). موضوع معنا گرایی در ساختار شهرهای اسلامی و چگونگی تجلی آن موضوعی است که بر سر آن اختلافات زیادی بین پژوهشگران وجود دارد. به هر صورت شهر یک محیط مصنوع به شمار می‌رود و شکل کلی ان بدلیل ابعاد و پیچیدگی آن برای بسیاری از افراد قابل ادراک نیست(حبیب،1385). اما فرد برای ادامه حیات نیاز به ارتباط موثر با محیط پیرامونی خود دارد و در صورت وجود یک ارتباط پرمعنا میان فرد و محیط کیفیت زندگی می‌تواند بسیار ارتقا یابد. کوچه‌های شهر فضاهای باز و عمومی‌ای هستند که فرد بلافاصله پس از خانه که در مالکیت و تعلق وی می‌باشد بدان قدم می‌گذارد و از این رو اهمیت زیادی دارد. این امر بخصوص در بافتهای سنتی کاملا در سلسله مراتب دسترسی رعایت می‌شد بصورتیکه فرد پس از خروج از کوچه محل زندگی وارد خیابان یا محورهای اصلی شهر می‌شد که با مراکز شهری و بازار ارتباط داشتند. چنین ساختاری در شهرهای اسلامی باعث همخوانی سبک زندگی و اصول فرهنگی ایرانی-اسلامی شده است. مفهوم شهر اسلامی مبتنی بر کامل بودن نظام ارزشی اسلام است که تمام الگوهای رفتاری را در جامعه اسلامی سازمان میدهد. این تاثیر در ذهن کاربران فضا که از آن بعنوان اسکیما یاد میشود در مولفه هایی همچون دین نمود دارد. به نظر می‌رسد این مفاهیم در سازماندهی فضاهای شهری و از جمله کوچه ها نقش و جایگاه ویژه‌ای داشته باشند.
شکل گیری معنا مرحله‌ای مهم در ایجاد ارتباط موثر میان فرد و محیط پیرامونش به شمار می‌رود. برخورد اولیه با مکان منجر به شکل گیری شناخت اولیه می‌گردد و این شناخت در طول زمان با همراهی رخدادهای تاریخی و اجتماعی عمق می‌گیرد و در نهایت به دلبستگی مکانی منجر میشود. در این مقطع حس مکان و هویت مکانی شکل می‌گیرد. پژوهش‌های متعددی افزایش حس تعلق مکانی با گذشت زمان را مورد تایید قرار می‌دهند(لویکا،2010).
مبانی نظری پژوهش
بافت قدیم شهر ساری قدمتی چند صد ساله داردو در خود باورها و سنتهای بسیاری را محفوظ داشته است. اخیرا شهرداری ساری با رویکردی سنت گرایانه اقدام به اجرای تعدادی پروژه برای احیای هویت بومی شهر نموده است. این گرایش در سایر مقولات اجتماعی، فرهنگی و مذهبی نیز به چشم می‌خورد. بیشتر این فعالیتها در محدوده بافت هسته تاریخی صورت می‌گیرد. این منطقه سمبل هویت ، تاریخ و اصالت اهالی شهر می‌باشد. با این وجود در دهه‌های متوالی شاهد افول توجه به حفظ و نگهداری سرمایه‌های فرهنگی موجود در این بافت تاریخی بوده ایم. بیشتر سرمایه‌های فرهنگی محسوس در در تفسیر روایت ناقص هستند و مابقی نیز بسادگی با عملکرد اصلی شان در تضاد هستند. چرا که این سرمایه ها نمی توانند بصورت مجزا توسعه یابند بلکه می‌بایست در ارتباط با عملکرد سنتی شان حرکت کنند.
از دیدگاه روان شناسی محیطی – تعلق به یک مکان خاص از جنبه روان شناسی محیطی و هویت خود مکان هم قابل تفسیر است (Seetha Low). در روان شناسی محیطی، تعلق به مکان به ادراک فرد از محیط یا یک فضای خاص بستگی دارد. نگرش فرهنگی به مقوله حس مکان و تعلق به آن، امکان تجربه کردن آن را از طریق تحلیل مکان از طریق نمادهای مشترک فرهنگی ممکن می‌سازد. این را می‌توان به تسهیل در ادراک و ماندگاری ارتباط میان مولفه‌های شکل دهنده شبکه انتظام معنایی کوچه مرتبط دانست، به عبارتی می‌توان پیش بینی کرد که شبکه معنایی نقشی تسهیل گر و میانجی در ایجاد ارتباط میان افراد و محیط ساخته شده داشته باشد و از سوی دیگر محیط ساخته شده بر فرایندهای رفتاری افراد نقشی مداخله گر داشته باشد. با توجه به پیشینه مباحث هویتی و فرهنگی، حس انسانی به یک مکان و تعلق خاطر به آن می‌تواند به شکل شبکه معنایی سیاسی – تاریخی و اجتماعی – فرهنگی هم ایجاد شود؛ این در مورد مکان مندی اسطوره‌ای و تاریخی صادق است (Gustafson, 2001).
پیشینه پژوهش
تاکنون پژوهش‌های متعددی در حوزه معنای محیط شهری صورت گرفته و مقالات بسیاری نیز به بررسی نظریات و مفاهیم اسلامی در شهرهای قلمرو اسلام پرداخته اند. در بسیاری از این مقالات به چگونگی تجلی نظریات اسلامی همچون وحدت و سلسله مراتب در شکل شهر پرداخته شده است. اما این تجارب بسیار انتزاعی هستند و بیشتر به مکانهای خاص تاریخی مربوط هستند و فضاهای عمومی عادی و معمولی همچون کوچه‌های شهر کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. همچنین کمتر به امور روزمره و قابل لمس برای افراد عام پرداخته شده و مفاهیمی که در شکل گیری تجارب زندگی روزمره نقش دارند کمتر مورد توجه قرار گرفته اند. در حالیکه تجربه فضایی ارتباط دوسویه میان فرد با گروه و گروه با مکان موجب پذیرش و شناخت معنای مکان میشود که در زمینه‌های فرهنگی روی میدهد، ولی اثرپذیری‌های متعددی از رویدادهای اجتماعی، سیاسی، تاریخی و فرهنگی دارد که بر شبکه معنایی شکل گرفته اثر می‌گذارد و امکان بازآفرینی حس تعلق به مکان را تقویت می‌کند (فلاحت، 1385).
تجربه مکان در حقیقت امر، یک تجربه حسی کلی است که از طریق ادراک حسی انسان قابلیت ظهور و بروز دارد (Shamai, 1991). شبکه معنایی که از این طریق شکل می‌گیرد، در مرتبه نخست، با ارسال و دریافت پیام بین فرد و مکان شروع میشود. در مرحله بعدی، به تدریج معنا، نشانه و مفهوم محیطی از مکان اخذ می‌گردد؛ سپس به مرحله پیوند دادن معنا می‌رسیم که با ربط دادن معانی به هم ، مرحله همسان سازی روی میدهد و ادراک از حالت تکرار پیام ها خودداری می‌کند. ادراک انسانی در مرحله بعدی شبکه معنایی، به معنای مکان وحدت می‌بخشد و آن را شخصی سازی می‌کند (Alexander, 1977). در مراتب بالاتر این تعین فضایی، برون دادهای شبکه معنایی نمودار می‌شوند که شامل مواردی هم چون: حس آگاهی، شناخت، تعلق خاطر، تعهد اخلاقی، وفاداری و در نهایت گذشتن از خود به خاطر حفظ فضای مکان مند بروز می‌کند که همه این ها به رفتار فرد در آن مکان شکل میدهد. نیروی درونی که انسان را به بازگشت دوباره به یک مکان سوق میدهد، یا از حضور در مکان خاصی باز می‌دارد، همین شبکه معنایی – ذهنی است که سودمندی از حضور در یک مکان و یا مشارکت در فعالیت‌های جمعی و انفرادی در یک مکان را موجب میشود. دسته بندی فعالیت‌هایی که در مکان صورت می‌گیرد بر اساس نظر یان گل می‌تواند به سه دسته فعالیت‌های ضروری، فعالیت‌های انتخابی و فعالیت‌های اجتماعی باشد(Gehl,2008). زندگی ساکنین در محله و روابط اجتماعی آنان با یکدیگر بر اساس اصول فرهنگی اسلام شکل می‌گرفت به گونه‌ای که روابط حسنه با همسایگان و احترام به آنان جزء توصیه‌های موکد اسلام به شمار می‌آمد و افراد سعی در رعایت آن داشتند. به عبارتی هر فعالیت بر اساس یک معنا رخ میدهد و در صورت تضعیف معانی، شکل فعالیت ها و روابط نیز تغییر می‌کند.
روش پژوهش
این تحقیق بر مبنای روش تحقیق تحلیل عامل اکتشافی که شاخه‌ای از تحقیق همبستگی است انجام شده و با شیوه تحلیل ماتریس کواریانس صورت گرفته است. این تحقیق بدنبال اکتشاف منظومه معانی پنهان در پس رفتارها و فعالیت‌های جاری در کوچه‌های این بافت تاریخی است. در ابتدا به دلیل عدم وجود ابزار سنجش متناسب با مساله پژوهش با روش پیمایش اکتشافی به منظور آشکار نمودن مولفه‌های شکل دهنده شبکه معنایی کوچه و ارتباط میان این مولفه ها مصاحبه هایی با تعدادی از افرادی که دارای سابقه سکونت در بافتهای قدیمی شهر داشته اند صورت گرفت. در این مصاحبه ها که به صورت نیمه ساختار یافته ترتیب داده شده بود زنجیره‌ای از پرسشها در خصوص نحوه فعالیت‌های رفتاری و چرایی این رفتارها صورت گرفت. در گام بعدی متن مصاحبه ها پیاده سازی گردید و در آنها مولفه‌های شکل دهنده شبکه معنایی استخراج گردید. نتایج توسط یک گروه دیگر از متخصصین مورد راستی آزمایی قرار گرفت و نتایج آن بر اساس جدول هدف -محتوی مورد بررسی قرارگرفت تا مشخص گردد که آیا عواملی که مورد پرسش بوده اند همانهایی هستند که نتایج بدست آمده آنها را تایید می‌کنند یا خیر. بدین ترتیب در این پژوهش به خاطر ارتباط متغیرهای مستقل و وابسته آن با اطلاعات کیفی، در ابتدا به شناسایی مولفه‌های معنایی موجود در مکان پرداخته ایم. اطلاعات مربوط به عنوان متغیرهای قابل بررسی در موضوع پژوهش نیاز به توصیف و تشریح از دیدگاه هنجاری داشت و با توجه به فرضیه هایی که در این زمینه مطرح بوده ، به سراغ روشهایی از پژوهش رفته ایم که به ما در فهم بیشتر انتظام معنا و ارتباط میان مولفه‌های معنایی کمک می‌کند.
در خصوص اینکه چگونه محیط ساخته شده بر سازماندهی فعالیتها تاثیر می‌گذارد دو دیدگاه غالب است:اول اینکه ویژگیهای محیط با فراهم کردن فرصت برای ایجاد ارتباط میان افراد می‌توانند بر شکل گیری تعاملات موثر باشند و دیدگاه دوم اینست که ویژگیهای محیط ساخته شده بر اساس معانی آن برای گروه‌های مختلف قومی باعث ایجاد تعاملات می‌گردد. بعنوان مثال روابط حسنه با همسایگان و رعایت حقوق آنان از جمله ارزشهای اسلامی محسوب می‌گردد. همسایگی صرفا به معنای مجاورت یا همزیستی نیست ،بلکه در معنایی بالاتر همسایگان حامی و پشتیبان یکدیگر هستند(سالاری پور و دیگران،1397). براساس "نظريه غايت- ابزار" و "مدل ساختار معنايي" «در روابط بین مردم و محیط سه نوع معنا را مي توان در نظر گرفت»(کولن،2011). نخست آن معنايي است که از ارتباط فعالیت ها با خصوصیات خاص قرارگاه حاصل مي شود؛ اين نوع معنا قابلیت نامیده مي شود. براي مثال نشستن در پارک زيرسایه درخت لذت فراهم مي کند. دومین معنا معنايي است که به فعالیت الحاق مي شود. براي مثال خوردن غذا همراه با دوستان به معناي تقسیم کردن چیزي بین خود و ديگران است. سومین مورد معنايي است که به خصوصیات الحاق مي شود. براي مثال داشتن يک باغ به افراد لذت از طبیعت مي دهد. با بررسي زنجیره از سوالاتِ "انجام چه فعالیت‌هایي در کوچه و محیط پیرامونی اهمیت دارد" و "انجام اين فعالیت ها براي آنها چه معنایی دارد ،"انتخاب این کوچه برای سکونت چه دلایلی داشته "و اینکه" چه فضاهایی برای آنها جذابیت بیشتری دارد" و در نهایت اینکه "دلیل جذابیت محیط برای افراد چیست" می‌توان نسبت به معانی کوچه آگاهی یافت. این روشی است که در مصاحبه‌های صورت گرفته در این پژوهش پی گرفته شد و نتایج آن در پژوهش نشان داده شده است.
در مرحله بعدی کلیه معانی و مفاهیمی که مرتبط با موضوع بودند در چند دسته بندی کلی قرار گرفتند که در جدول شماره 1 نشان داده شده اند. دسته بندی این مفاهیم بر اساس ارتیاط درونی میان این مفاهیم صورت گرفته است.
| دسته بندی معانی | معانی | توضیحات |
1 | معانی اجتماعی | احترام و تایید اجتماعی-تعلق اجتماعی-روابط اجتماعی-اعتماد اجتماعی-تعاملات اجتماعی-مشارکت اجتماعی-سنت |
|
2 | معانی کارکردی | آشنایی-رفت و آمد-قلمرو-دسترسی-بازی کودکان-سرگرمی-آرامش-تامین نیاز روزمره-زیبایی |
|
3 | معانی درونی | آزادی-پیوند عاطفی-خاطره-رضایت درونی-سربلندی-افتخار |
|
جدول شماره 1-دسته بندی معانی مستخرج از مصاحبه ها و منابع اسنادی
این معانی در تهیه پرسشنامه نهایی مورد استفاده قرار گرفت و در بین جمعیت آماری پژوهش توزیع و نتایج جمع‌آوری شد. این نتایج در نرم افزار Spssوارد شد و در تحلیل‌های آماری مورد استفاده قرار گرفت.
تحلیل دادههای کیفی پژوهش
به منظور شناخت دقیق تر محدوده پژوهش سه محدوده در بافت هسته تاریخی با مرکزیت سه مکان مذهبی شاخص در بافت انتخاب گردید و فعالیت‌های مردم در این محدوده ها در طی زمان پژوهش که بیش از یکسال بطول انجامید با تکنیک عکس برداری ثبت گردید. محدوده‌های پژوهش شامل کوچه‌های اطراف مسجد چامع ساری، کوچه‌های اطراف امامزاده یحیی و کوچه‌های اطراف حسینیه عباس خانی در محور کلبادی بوده اند. نقشه شماره 1 موقعیت مکانی این مکانها را در بافت تاریخی شهر ساری نشان میدهد و در نقشه شماره 2 وضعیت این بافتها به تصویر کشیده شده است.
نقشه شماره 1-موقعیت کوچه‌های مورد بررسی در بافت هسته تاریخی
نقشه شماره 2-محدوده کوچه‌های مورد بررسی
در کنار این کوچه‌های تاریخی بناهای شاخص و مهمی نیز وجود دارند که هر یک از اهمیت خاصی برخوردار هستند و از جاذبه‌های گردشگری منطقه به شمار می‌روند و می‌توان آنها را جزء سرمایه‌های فرهنگی ملموس منطقه دسته بندی کرد.این بناها بخصوص بناهای مذهبی مرکز بسیاری از فعالیت‌های عمومی و اجتماعی بشمار می‌روند و اهالی در بسیاری از مصاحبه ها به آنها اشاره نموده اند. بناهای مذهبی همچون امام زاده عباس، امام زاده یحیی و امامزاده زین العابدین که جایگاه مهمی در فرهنگ ایرانی-اسلامی مردم بومی منطقه دارند و نیز تکایا و مساجدی همچون مسجد جامع ساری، تکیه اصفهانی ها و حسینیه عباس خانی که نقش پر رنگی در مرکزیت فعالیت‌های مذهبی دارند از جمله آنهاست که می‌توان به آنها اشاره کرد. ترکیب فعالیت‌های مذهبی با فرهنگ و سنت جاری در این ناحیه به گونه است که تفکیک آنها از یکدیگر بسیار مشکل است.
تصویر شماره 1-امامزاده یحیی ، مسجد جامع ساری و حسینیه عباس خانی
| نام فعالیت |
|
|
|
|
1
| سلام و علیک با همسایه ها (کسب احترام متقابل) |
| 2 | صحبت با همسایه ها (همنوع دوستی) |
|
3 | خرید از مغازه (تامین نیاز روزمره) |
| 4 | ایستادن در صف نانوایی (فعالیت اشتراکی) |
|
5 | ایستادن سر کوچه (اعلام حضور) |
| 6 | نظافت کوچه (وظیفه اجتماعی) |
|
7 | نظافت جلوی خانه (وظیفه اجتماعی) |
| 8 | کاشت درخت و گل (اعلام حضور-لذت) |
|
9 | ابیاری و نگهداری گیاهان (نزدیکی به طبیعت) |
| 10 | دستفروشی (تامین نیاز-فعالیت روزمره) |
|
11 | بازی بچه ها (لذت-یادگیری اجتماعی) |
| 12 | مراسم تاسوعا و عاشورا (سنت) |
|
13 | مراسم نیمه شعبان (سنت-فعالیت اجتماعی) |
| 14 | مراسم چهارشنبه سوری (حضور –همراهی) |
|
15 | استقبال از حاجی (سنت-فعالیت اجتماعی) |
| 16 | تشییع جنازه (سنت-فعالیت اجتماعی) |
|
17 | مراسم ختم (سنت-همدلی) |
| 18 | بدرقه مسافر (سنت-همراهی) |
|
19 |
نذری دادن (سنت-فعالیت اجتماعی) |
|
|
|
|
جدول شماره 2-نتایج مشاهده مستقیم فعالیتها از فروردین97 تا دی 1399
یافته‌های پژوهش
از آنجا که در این پژوهش سوالات متعددی مطرح بود روش تحلیل عاملی اکتشافی برای طبقه‌بندی و ساختاردهی متغیرها مورد استفاده قرار گرفت. درتحلیل عاملی هدف اصلی پژوهش اینست که تعداد به نسبت کوچکی از موضوعات، ابعاد، مولفه‌ها یا عوامل زیربنایی مجموعه نسبت به بقیه متغیرها مورد شناسایی قرار گیرد (میرز و همکاران، 2003). به همین جهت فرایند پژوهش تحلیل عاملی در دو مرحله انجام شد. ابتدا ، همه متغیرها در تحلیل عاملی بصورت همزمان وارد شدند. پس از آنکه بر اساس تحلیل صورت گرفته (جدول شماره 3)کفایت دادههای آماری مورد تایید قرار گرفت مرحله بعدی پژوهش انجام شد.
مقادیر شاخص | ||||
شاخص KMO | 0.776 | |||
آزمون بارتلت | کای دو | 8233.2 | ||
درجه آزادی | 1485 | |||
سطح معنیداری | 0.000 | |||
|
|
| ||
جدول شماره 3- كميت KMO و آزمون كرويت بارتلت
نتایج شاخص KMO (0.776) و معنیداری آزمون بارتلت (0.000) برای تحلیل انجام شده، حاکی از این است که کفایت دادهها در مورد سنجش سازه مورد نظر تامین شده است.
مولفه | کل | درصد واریانس | درصد تجمعی |
1 | 9.312 | 16.931 | 16.931 |
2 | 3.937 | 7.157 | 24.089 |
3 | 2.566 | 4.666 | 28.755 |
4 | 2.252 | 4.094 | 32.848 |
5 | 2.132 | 3.876 | 36.724 |
6 | 1.921 | 3.492 | 40.217 |
7 | 1.811 | 3.292 | 43.509 |
8 | 1.635 | 2.972 | 46.481 |
9 | 1.451 | 2.638 | 49.119 |
10 | 1.382 | 2.512 | 51.631 |
11 | 1.347 | 2.449 | 54.080 |
12 | 1.168 | 2.124 | 56.204 |
13 | 1.162 | 2.112 | 58.316 |
14 | 1.121 | 2.039 | 60.355 |
15 | 1.079 | 1.962 | 62.317 |
16 | 1.041 | 1.893 | 64.210 |
17 | 1.00 | 1.421 | 66.00 |
جدول شماره 4 - واریانس تبیین شده کل
با توجه به تعداد بالای سوالات، در این جدول تنها عواملی که مقدار ویژه آنها بالاتر از یک هستند، گزارش شده‌اند. تعداد 16 عامل اصلی در این متغیرها استخراج گردیده است که مقدار ویژه آنها بالاتر از یک است. این 17 مولفه در مجموع 66.00 درصد از کل تغییرات واریانس متغیرها را تبیین کرده‌اند.
نمودار شماره 1- نمودار اسکریپال مولفه‌های معنایی کوچه
به منظور تحلیل دقیق فعالیتها در جامعه آماری یک پرسشنامه با 56 سوال طراحی و توزیع گردید. تعداد 384 پاسخنامه جمع‌آوری و نتایج آن پیاده گردید. تحلیل داده ها نشان داد که در میان گویه ها 17 مورد دارای بار معنایی قابل قبول هستند. در تحلیل عاملی با تعداد بالای متغیرها که حول یک مفهوم مرکزی پرسیده شده‌اند، قاعدتا باید اکثر متغیرها ذیل یک مولفه اصلی قرار گیرند. در این پژوهش نیز چنان که در جدول فوق مشخص است، اکثر متغیرها ذیل مولفه اصلی طبقه‌بندی شده‌اند و بقیه مولفه‌ها با سوالات کمتری نمایندگی شده‌اند. بنابراین برای بهبود سطح تحلیل، بر اساس نقطه برش مولفه اصلی، سوالات به دو گروه تقسیم شده و در داخل هر کدام از گروه‌ها در گام دوم اقدام به تحلیل عاملی مجدد شده است. بر اساس این راهبرد دو مرحله‌ای، 17 مولفه مستخرج در گام اول، به صورت مشخص‌تر و متوازن‌تری نمایان شده‌اند و برای تحلیل از استحکام مناسب‌تری برخوردار هستند.
تحلیل شبکه ارتباطی متغیرهای تحقیق و عوامل اکتشافی
این نتایج از نظر روابط درونی مجددا مورد بررسی قرار گرفت و نتایج نشان داد که در بین این هفده عامل 4 منظومه معنایی پنهان وجود دارد که در نمودار شماره 2 نشان داده شده است.
نمودار شماره 2- نمودار منظومه‌های معنایی پنهان کوچه
یافته‌های پژوهش
نتایج این پژوهش نشان میدهد که بسیاری از عوامل معنایی تشکیل دهنده شبکه معنایی کوچه در فعالیت‌های رفتاری‌ای ریشه دارند که خود یا ریشه در مذهب دارند و یا حداقل مورد تایید تفکر مذهبی هستند. نتایج پژوهش بر وجود 17 عامل اصلی دلالت دارند که عمده ترین عوامل می‌باشند.این عوامل به شرح نمودار ذیل می‌باشند .با توجه به اطلاعات مندرج در مقاله برخی از این مولفه ها دارای ارتباطی متقابل با یکدیگر هستند.
نمودار شماره 3- مدل ارتباط مولفه‌های معنایی کوچه
با توجه به ماهیت اکتشافی این پژوهش و تلاش در راستای تدوین مدل روابط متغیرها، بهترین شیوه برای دستیابی به نظام روابط متغیرها، بهره‌گیری از یافته‌های تحلیل عاملی در بخش قبلی و تدوین مدل‌های اندازه‌گیری است. در نهایت پس از انجام همه مراحل فوق مدل پژوهش حاضر که مستخرج از نتایج تجلیل عاملی در بخش قبلی است، شامل پنج عامل پنهان و 17 متغیر به شرح مدل مفهومی در نمودار 4 ارایه گردید:
نمودار شماره 4- مدل پژوهش بر اساس ضرایب استاندارد رگرسیونی
نمودار فوق مدل پژوهش بر اساس ضرایب استاندارد رگرسیونی را نشان میدهد. بر اساس نتایج حاصل مشاهده میشود قوی ترین رابطه ساختاری بین سازه تسلط بر مکان و احساسات درونی فردی با میزان 0.63 قابل مشاهده است. رابطه هر سه متغیر واسطه با متغیر وابسته (جایگاه اجتماعی ) معنی دار شده است.
بر اساس دادههای بدست آمده پس از محاسبه اثرات مستقیم و غیر مستقیم متغیرهای مستقل بر جایگاه اجتماعی فرد در جامعه، متغیر احساس درونی با شدت رابطه 0.858 بالاترین اثر مستقیم را داشته است. اثر مستقیم مراودات فرهنگی برابر با 0.224 شده است و متغیر قلمروپایی نیز با مقدار رابطه 0.579- تاثیری قوی و منفی بر متغیر جایگاه اجتماعی فرد در جامعه دارد. بررسی اثرات غیر مستقیم متغیرهای مستقل بر ابعاد جایگاه اجتماعی فرد در جامعه نشان میدهد سازه تسلط بر مکان بر جایگاه اجتماعی فرد در جامعه تاثیر منفی دارد. قوی ترین اثرات غیر مستقیم بر ابعاد متغیر جایگاه اجتماعی فرد در جامعه مربوط به متغیر احساس درونی است.
نتیجه گیری
درپایان از مجموع یافته‌های این پژوهش می‌توان چنین نتیجه گرفت که مولفه‌های تشکیل دهنده شبکه معنایی کوچه در مناطق مختلف کم و بیش بر یک ساختار واحد تکیه دارد. در این ساختار معانی از فعالیت‌های رفتاری و شکل کالبدی فضاهای عمومی (کوچه در این پژوهش) منتج می‌گردد. این مولفه‌های معنایی در ترکیب پیچیده‌ای با یکدیگر شبکه معنایی کوچه را پدید می‌آورند که در ذهن کاربران فضا ثبت می‌گردد. این ساختار ذهنی در طول نسلهای مختلف با مفاهیم اجتماعی و فرهنگی ترکیب شده و مجددا در شکل محیط باز تولید میشود و در طول زمان تجلی کالبدی می‌یابد. به همین جهت به نظر می‌رسد دلیل جذابیت محیط برای تداوم سکونت تطبیق آن با شبکه معانی ذهنی افراد باشد. چراکه آنچه در روابط اجتماعی بدنبال آن هستند را در این محیط به آسانی بدست می‌آورند. این امر تاییدی است بر تاثیر تفکر و اندیشه مردم بر ساختار شهر. از آنجا که بخش عمده مفاهیم اجتماعی و فرهنگی برگرفته یا در ارتباط با آرا و اندیشه‌های ایرانی- اسلامی می‌باشد به همین جهت در بسیاری پژوهش ها مولفه ها با یکدیگر همسو خواهند بود. هرچند ممکن است در بسیاری موارد تجلیات کالبدی برجای مانده با آن شکل آرمانی جامعه اسلامی در تطابق نباشد اما همواره می‌توان نشانه هایی از این رویکرد بسوی آن مفاهیم نمادین را در کوچه پس کوچه‌های بافتهای تاریخی شهرهای ایران مشاهده کرد. توجه به این نکته نیز لازم است که بسیاری از شاخص‌های اسلامی اصولا مفاهیمی درونی هستند و قابلیت کمی سازی ندارند(سعدوندی و مهوش،1394).
فهرست منابع
-آلتمن،اروین.(1382).محیط و رفتار اجتماعی:خلوت،فضای شخصی،قلمرو و ازدحام،ترجمه علی نمازیان، دانشگاه شهید بهشتی، مرکز چاپ و انتشارات2.
-حبیب، فرح.(1385). کند و کاوی در معنای شکل شهر،نشریه هنرهای زیبا.
-سالاری پور،علی اکبر.رمضانی،حمیدرضا.زالی،نادر.صفای کارپور،مریم.(1397). بررسی کیفیت روابط همسایگی درون محله ایرانی اسلامی و نقش آن در دلبستگی به مکان-مطالعة موردی: محله ساغریسازان شهر رشت. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی،سال نهم،شماره 34،ص35-46.
- سرمد، زهره-بازرگان، عباس-حجازی، الهه.(1393).روشهای تحقیق در علوم رفتاری، نشر آگه.
-سعدوندی،مهدی.مهوش،محمد.(1394). آسیب شناسی شاخص سازی مفاهیم اسلامی در معماری اسلامی. فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی،شماره 21.ص47-56.
-سلطان زاده،حسین(1362)،روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران،انتشارات آگاه،تهران.
- فلاحت، محمد صادق.(1385).ﻣﻔﻬﻮم حس مکان و ﻋﻮاﻣﻞ ﺷﻜﻞ دﻫﻨﺪه آن/ نشریه هنرهای زیبا.
- قاسمی اصفهانی، مروارید.(1394).اهل کجا هستیم؟هویت بخشی به بافتهای مسکونی/ انتشارات روزنه.
- قاسمی، وحید.(1389).بررسی تاثیر بافت محلات بر هویت اجتماعی، نمونه موردی اصفهان،ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﭘﮋوﻫﺶهای ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻫﺎي ﺷﻬﺮي و روستایي.
-قاضی زاده، سیده ندا.(1390).حس تعلق در فضای باز مجتمع‌های مسکونی، بررسی ارزشهای موفق در مجتمع‌های مسکونی شهر تهران، پایان نامه دکتری، دانشگاه تهران.
- قطبی، علی اکبر.(1387). مفهوم هویت و معماری امروز ایران، آیینه خیال.
-لبیب زاده،راضیه.حمزه نژاد،مهدی.(1397).مدل سازی معنایی در ساختار شهر و بررسی دیدگاه‌های اسلامی درباره آن،فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی،سال هشتم،شماره سد و دوم،ص43-60.
- نظیف، حسین.(1392). پایداری اندامهای معماری ایرانی در گذار، مجله باغ نظر.
- نقره کار، عبدالحمید.(1391). تحقق پذیری هویت اسلامی در آثار معماری، شهرهای ایرانی اسلامی.
- نقی زاده، محمد.(1379). رابطه هویت سنت معماری ایران با مدرنیسم، نشریه هنرهای زیبا.
- نقی زاده، محمد.(1385).مدخلی بر تبیین معنای معماری، دوفصلنامه مدرس معماری.
-نورتقانی،عبدالمجید.(1395).ساخت،رواسازی،پایاسازی ابزار رمزگشایی انتظام معنای مسکن ترکمن،فصلنامه مسکن و محیط روستا،دوره 35 شماره 156.
-Alexander.Christopher.(1977).A Pattern Language,Town,Buildings,Construction,Oxford University Press.
-Bell.Margaret.(2002).Promoting Childerens Rights Through the Relationship.Child &Family Social Work.vol7 p1-11.
-Bonta,Juan Pablo.(1979):Architecture and Its Interpretation:A Study of Expressive Systems in Architecture.
-Canter,D.(1977).The psychology of place.London:Architectural Press.
-Coolen,Henny.(2011):The meaning of dwelling features conceptual and methodological issues,Thesis Delft University of Technology.
-Cresswell,T.(2009): Place,what is Place?, Royal Holloway ,University of London.
-Després, C. (1991). The meaning of home: Literature review and directions for future research and theoretical development. Journal of Architectural and Planning Research, 8, 96-155.
-Gehl,yan. (2008):Life in the space between the buildings.
-Gustufson.per(2001).Meaning of Place:Everyday Experience and Theoretiv=cal Conceptualizations.Journal of Environmental Psychology .vol21 p5-16
-Hayward,d.G(1975).Home as environmental and psychological concept .Landscape,20,2-9.
-Kaufman, S. (1986) The Ageless Self: Sources of Meaning in Late Life. University of Wisconsin, Madison.
-Marcus,C.C.(1995).House as a mirror of self.Exploring the deeper meaning of home.Berkeley,CA:Conari Press.
- Myers J.N., Myers L.A. and Omer C.T. (2003). "Exploring the Term of the Auditorclient relationship and the quality of Earnings: A case for Mandatory Auditor rotation?". The Accounting Review,Vol. 78, Issue 3, pp. 779-799.
-Rapoport,Amos.(1982):The Meaning of Built Environment.
-Relph, Edward, )1976(. Place and Placelessness. London: Pion.
-Sennett R (1990) The Conscience of the Eye. New York: Norton & Company.
-Shamai.Shmuel.(1991).Sence of Place:An Empirical Measurement.Geoforum,vol.22,no 3.pp 347-358
-Sime.D.Jonathan(1986).Creating places or designing spaces:Iournal of Environmental Psychology.volume 6,p 49-63.
-Tuan,Yi-Fu,(1975);Place;An Experiental Perspective,Geographical Review,Vol 65,no.2,pp.151-165.
-Zingmark,K,Norberg,A.,& Sandman, P.o.(1995).The experience of being at home throughout the life span.Investigation of persons aged from 2 to 102.International Journal of Aging and Human Developmemt,41(1),47-62.
Abstract
From historical priod, the alley was an important part of urban spaces in the context of Iranian cities, so that in addition to its functional role to provide communication and access is the place of occurrence of many social and cultural activities. Many of these social behaviors occur on the basis of a of meanings net. To conduct this research, the alleys of the historical tissue of Sari were selected as a physical-cultural case study, because this city has a long history in pre-Islamic and post-Islamic urban planning and has undergone various developments. This research is based on the exploratory factor analysis research method, which is a branch of correlational research, and has been done by covariance matrix analysis method. This research seeks to explore the net of hidden meanings behind the current behaviors and activities in the alleys of the city's historical context. To obtain the appropriate measurement tools, a number of semi-structured interviews were conducted with a number of residents and some of the meanings of the alley were extracted from the results. With the observation method, the current activities in the alleys were recorded during the research period and the results were implemented in the target-content table. The obtained meanings were completed with documentary sources and then the initial questionnaire was prepared and distributed among the statistical sample and the preliminary results were obtained. According to the results of this questionnaire, the final questionnaire was prepared and distributed among the statistical community and the final results were collected. The results showed that a set of semantic components interconnected in the final model. In this study, 17 main components including respect and social approval, social identity, children's relationships, relationships with neighbors, territoriality, neighborliness, friendliness, self-expression, memory, sense of place, inner peace, personal conquest, sense of security, Environmental control, location control, cultural traditions, and the stability of social relations were identified. These components can be categorized into four main systems: individual social status in the alley, one's inner feelings, cultural relationships, and tradition, as expressed in the final research model.
Key words: Meaning components, meaning regulation, alley, historical context