بررسی نحوه و میزان تأثیرگذاری آموزههای اسلام بر ارکان و اصول شهرسازی ایران (قبل از ورود اسلام)
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
مینو علیخانی
1
*
,
ندا محمدرحیم پناه
2
,
سعید شریف کاظمی
3
1 - دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - کارشناسی ارشد شهرسازی، واحد علوم و فناوری پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
3 - دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
کلید واژه: شهر اسلامی, اصول شهرسازی ایرانی, آموزه¬های اسلامی, ارکان اسلامی, شهر ایرانی.,
چکیده مقاله :
هر شهر از دل یک فلسفه و ایدئولوژی ویژه تحقق و بسته به شرایط (فیزیکی، طبیعی و سیاسی موجود) رنگ و بوی خاص خود را پیدا میکند. همچنین به استناد به آنچه تاکنون در جهان رخ داده است هر اندیشة مانایی دارای ویژگیهای خاص متعلق به خود داشته است. ادیان آسمانی نیز به‌عنوان یک ایدئولوژی و فرا‌پارادایم، مبانی ویژهای را درخصوص شهرها داشتهاند که براساس آنها شهر، شکل میگرفته است. هدف از انجام این پژوهش آن است که بتوانیم به یک تراز قیاسی و تطبیقی درخصوص تطابق آموزههای اسلام با اصول و ارکان شهرسازی ایرانی برسیم. بدان‌معنا که تا چه میزان اصول شهرسازی ایران قبل از اسلام با آموزههای اسلام تطابق دارد. به‌منظور دستیابی به این شناخت، با استفاده از روش اسنادی- کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی- استنباطی، شاخصهای استخراج شده در قالب مهمترین شاخصهای کیفی در آموزههای اسلام و اصول شهرسازی ایرانی (قبل از ورود اسلام) مورد مقایسه قرار گرفت. در نهایت با کمی‌سازی شاخصهای کیفی این نتیجه حاصل گردید که ورود اسلام به ایران به‌صورت یک مرهم ترمیمی و تکمیلی در جهت اصلاح آنچه وجود داشته، عمل نموده است.
The Impact of Islam on the Principles of Urban Planning in Iran
Minoo Alikhani*
Neda Mohammad Rahimpanah**
Saeid Sharif Kazemi***
Every city emerges from a specific philosophy and ideology and is shaped by its physical, natural, and political conditions, giving it a unique character. Furthermore, based on historical occurrences, each enduring thought has had its own city with distinctive traits. Divine religions, as ideologies and meta-paradigms, also have particular principles and foundations regarding the city, which influence the formation of the city accordingly. The aim of this research is to develop a comparative framework to assess the alignment between Islamic urban principles—or teachings of Islam—and Iranian urban principles. Specifically, it examines how closely Iranian urban principles, prior to the advent of Islam in Iran, align with Islamic teachings. To achieve this understanding, the study employed documentary and library research methods, with a descriptive-inferential approach. The key indicators were extracted based on the most significant qualitative characteristics from Islamic teachings and Iranian urban principles (before Islam). These indicators were then compared. Ultimately, by quantifying these qualitative indicators, it was concluded that the entry of Islam into Iran served as a remedial and supplementary influence, aiming to modify and improve pre-existing urban conditions.
Keywords: Islamic city, Iranian urban principles, Islamic teachings, Iranian city.
Introduction
Urban planning, as a reflection of the culture, worldview, and social structures of each civilization, has always been shaped by ideological, religious, and environmental factors. Iran, with its rich history in urban development, witnessed the emergence of diverse styles such as Persian, Hellenistic, and Parthian before the advent of Islam. Each of these styles evolved in accordance with the political, economic, and cultural circumstances of their respective eras (Habibi, 1999: 65). With the introduction of Islam into Iran, a new system of values and thought was established, which naturally influenced the principles of urban planning in the country.
The main question of this study is whether Islamic teachings led to fundamental changes in Iran’s urban planning principles or served primarily as corrective and complementary influences. To what extent do Islamic teachings align with the pre-Islamic urban planning principles in Iran? Previous studies have indicated diverse perspectives on this issue. Some scholars argue that the advent of Islam resulted in a complete transformation of Iranian urbanism, while others believe that Islamic teachings mainly acted as reforms to the existing structures (Naghi Zadeh, 2010: 60). This study adopts a comparative approach and uses both qualitative and quantitative indicators to address the issue.
Research Methodology
This research employs a descriptive–analytical method with a comparative approach. Data collection was conducted through library and documentary research, reviewing scientific articles, historical texts, Islamic sources, and research reports related to Islamic and pre-Islamic urban planning.
Identification of Indicators
In the first stage, qualitative indicators were extracted from Islamic teachings and the principles of pre-Islamic Iranian urbanism. The most important indicators include monotheism (Tawhid), servitude and worship, piety, remembrance, justice, reform, contemplation, security, moderation, urban construction principles, and hygiene (PurMohammadi et al., 2019: 34). These indicators were derived from specialized texts and Islamic scriptures and then compared with the physical and social features of pre-Islamic Iranian cities.
Data Analysis Method
For evaluation, two conditions were considered for each criterion. First, if a criterion existed in pre-Islamic Iranian urbanism, it was marked with a qualitative (+) and assigned a quantitative value of 100. Second, if absent, it was marked with a qualitative (–) and assigned a value of 0.
For criteria with sub-criteria, each was evaluated separately, and their quantitative scores were aggregated to determine the final score. Based on an inferential hypothesis, results falling within:
- 0–33% indicate a significant gap between Islamic teachings and Iranian urban planning, implying a fundamental transformation (akin to a full-scale surgical change) post-Islam.
- 33–66% reflect a relatively complete worldview in Iranian urbanism, requiring corrective reforms by Islamic teachings.
- 66–100% suggest a highly compatible and robust urban system, largely unaffected or only strengthened by Islamic teachings (SaberManesh et al., 2022: 3).
The Boolean method was employed to measure conformity, assigning a score of 1 for presence and 0 for absence, and calculating the overall percentage.
Strengths and Weaknesses of the Methodology
The main strength of this method lies in its ability to quantify qualitative aspects, providing a clear picture of conformity levels. The use of diverse historical and Islamic data adds analytical depth. However, its main weakness is the reduction of complex qualitative concepts to simple numerical values, potentially overlooking philosophical and social intricacies (Kalantari et al., 2014: 18).
Findings and Discussion
The findings revealed an overall conformity rate of 63.64% between Islamic teachings and pre-Islamic Iranian urban planning principles. This percentage falls within the 33–66% range, suggesting that Islamic teachings primarily acted as corrective and complementary reforms to existing urban principles (Pourjafar et al., 2015: 5).
Manifestation of Monotheism (Tawhid):
Tawhid, the core of the Islamic worldview, manifests in both physical and social dimensions of Islamic cities as a reflection of unity. Pre-Islamic Iranian cities (Persian and Parthian styles) exhibited elements of social unity, but these were mainly based on hierarchical and governmental structures rather than divine centrality (Naghi Zadeh, 1998: 52).
Justice
Justice, a fundamental principle of Islamic urbanism, ensures equitable social relations, distribution of resources, and spatial design. In contrast, pre-Islamic cities, structured around caste systems, lacked true social justice (Naghi Zadeh, 1998: 47).
Servitude and Worship (Ibadah):
Islamic cities centered around spaces for worship, with mosques playing pivotal roles. Pre-Islamic Iranian cities had temples and fire altars, but these were primarily accessible to specific social classes (Naghi Zadeh, 1998: 52).
Security:
Islamic urbanism encompasses multidimensional security—social, economic, and physical. Pre-Islamic cities emphasized physical security through fortifications but paid less attention to social security (Akbari Nasrabadi et al., 2016: 5).
Reform and Contemplation:
Islam emphasizes land development and learning from history. Pre-Islamic practices, such as irrigation systems and qanats, show similarities in these areas (YousefiFar, 2010: 147).
Hygiene:
Islam integrates public health into urban principles, focusing on both physical and mental well-being. Ancient Iranian texts also reflected environmental consciousness, but Islamic approaches were broader and more human-centered (Khalandi, 2017: 114).
Conclusion
The study concludes that pre-Islamic Iranian urban planning, while relatively complete in its physical and organizational aspects, lacked the human-centered and spiritual dimensions emphasized by Islamic teachings. The integration of Islamic ideology resulted in a synthesis that enhanced both traditions. With a conformity rate of 63.64%, Islamic teachings functioned as corrective and complementary influences rather than initiating fundamental structural changes. The prominence of human dignity in Islamic urbanism contributed to significant moral and social transformations, while Iran’s robust urban principles provided a physical foundation compatible with Islamic ideals.
References
Asghari, Mahmoud (2006) "The Strategy of Religion and Development in the Thought of Shahid Motahhari." Social Research of Islam, 58(12), 93-122. http://noo.rs/tsOaa
Akbari Nasrabadi, Mohammad, Samadian, Seyed Ahmad, Hamedi, Hossein, Moradian, Hossein, Mohammadi, Kourosh, & Roshan, Ali. (2016) "The Status of the Class System in the Sasanian Era." International Conference on Research in Engineering, Science and Technology. SID. https://sid.ir/paper/865762/fa.
Bemanian, Mohammadreza. (2014) "The Iranian-Islamic City: Meaning and Conceptualization of the Iranian-Islamic City, Theoretical Foundations and Examples." National Conference on Urban Planning and Management. SID. https://sid.ir/paper/836052/fa
Pourahmad, Ahmad (2014) "Urban Space in Iran Before and After Islam," Sixth National Conference on Urban Planning and Management with Emphasis on the Components of the Islamic City, Mashhad. https://civilica.com/doc/349481.
Pourjafar, Mohammadreza, Pourjafar, Ali, & Safdari, Sima. (2015) "Types of Islamic City and References to How to Create Indicators in Order to Create an Ideal-Islamic City." Journal of Islamic Architecture Research, 3(3 (consecutive 8)), 3-17.SID. https://sid.ir/paper/409703/fa
Pourmohammadi, Bahreini, & Davoudpour. (2019) "Islamic City: Imagination or Reality," Journal of Urban Knowledge, 3(2), 33-47.
10.22124/upk.2019.13124.1184 Dio :
Taghizadeh, Mohammad (2010) An Iranian Account of Wisdom, Meaning and Examples of Art, 9644264231, 1, Tehran, Institute for Humanities and Cultural Studies.
Haj Seyed Javadi, Seyed Kamal. (2011) "Health Vocabulary in Persian Literature." Payesh, 11(1), 139-149. SID. https://sid.ir/paper/23362/fa.
Habibian, Homa, & Jalalian, Nasim. (2015) "Matching the Indicators of Islamic Urban Planning in Urban Space." National Conference on Native Iranian Architecture and Urban Planning. SID. https://sid.ir/paper/826668/fa.
Habibi, Seyed Mohsen (2018), From "Shar" to "Shahr" (A Historical Analysis of the Concept of City and Its Physical Appearance, Thought and Influence), 978-964-426-5206-9, 17, Tehran, University of Tehran.
Hur Ameli, Muhammad bin Hassan, Sherani, Abul Hassan, Sharif Razi, Muhammad, Rabbani Shirazi, Abdul Rahim (1993) Wasa'il al-Shia. Qom, Al al-Bayt Institute for the Revival of Heritage, First Edition.
Hakimi, Mohammadreza, Mohammad Hakimi, Ali Hakimi. (2009) Al-Hayat., Ahmad Aram, Qom, Dalile Ma.
* Corresponding Author: Ph.D Student in Urban Planning, Research Sciences Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
mi.alikhani@iau.ac.ir
** M.A of Urban Planning, Campus Science and Technology Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
neda_rahimpanah@yahoo.com
*** Ph.D Student in Urban Planning, Research Sciences Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
persiancheif@gmail.com
اصغری، محمود (1385) «راهبرد دین و توسعه در اندیشة شهید مطهری» پژوهشهای اجتماعی اسلام، 58 (12)، صص 93- 122.
http://noo.rs/tsOaa .
اکبری نصرآبادی، محمد و سیداحمد صمدیان و حسین حامدی و حسین مرادیان و کوروش محمدی و علی روشن (1395) «وضعیت نظام طبقاتی در عهد ساسانی»،کنفرانس بین‌المللی پژوهش در مهندسی، علوم و تکنولوژی.
SID.https://sid.ir/paper/865762/fa.
بمانیان، محمدرضا (1393) «شهر ایرانی اسلامی: معنا و مفهوم‌شناسی شهر ایرانی- اسلامی, مبانی نظری و مصداق‌ها» کنفرانس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری.
SID.https://sid.
ir/paper/836052/fa پوراحمد، احمد (1393) «فضای شهری در ایران قبل و بعد از اسلام»، ششمین کنفرانس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری با تأکید بر مؤلفه‌های شهر اسلامی، مشهد.
https://civilica.com/doc/349481 .
پورجعفر، محمدرضا و علی پورجعفر و سیما صفدری (1394) «انواع شهر اسلامی و اشاراتی به نحوه شاخص‌سازی در راستای شهری آرمانی- اسلامی»، پژوهشهای معماری اسلامی، 3(3 (پیاپی 8))، صص 3- 17.
SID.https://sid.ir/paper/409703/fa .
پورمحمدی، بحرینی و داود‌پور (2019) «شهر اسلامی: تخیل یا واقعیت»، دانش شهرسازی، 3(2)، صص 33- 47.
10.22124/upk.2019.13124.1184. .
Dio : تقي‌زاده، محمّد (1389) «روايتي ايراني از حکمت، معنا و مصاديق هنر» ،9644264231،1، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي.
حاج سیدجوادی، سیدکمال (1390) «واژگان سلامت در ادب پارسی»، پایش، 11(1)، صص 139- 149.
SID.https://sid.ir/paper/23362/fa .
حبیبیان، هما و نسیم جلالیان (1394) «تطبیق شاخصهای شهرسازی اسلامی در فضای شهری».
همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران.
SID.https://sid.ir/paper/826668/fa .
حبيبي، سيد محسن (1397)، «از شار تا شهر (تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثر) »،9- 5206- 03- 946- 978، 17، تهران، دانشگاه تهران.
حرعاملی، محمدبن حسن و ابوالحسن شعرانی و محمد شریف‌رازی و عبدالرحیم ربانی شیرازی (1372) «وسائل‌الشیعه».
قم، موسسه آل‌البیت لاحیاء‌التراثف.
حکیمی، محمدرضا و محمد حکیمی و علی حکیمی (1388) «الحیات»، احمد آرام، قم، دلیل ما.
خالندی، انور، افشار شنو (1396) «بررسی بهداشت عمومی در ایران باستان با تکیه بر بهداشت آب و خاک و هوا»، تاریخ‌نامه خوارزمی، 18.
http://noo.rs/KQkkB .
خسروآبادی، مریم، و کیوان کریمی الوار (1400) «واکاوی اهمیت تاریخی گذرگاه ترمذ. تاریخ ایران»، پژوهشنامه علوم انسانی، 14(2 )، صص 115- 131.
SID.https://sid.ir/paper/965933/fa .
رشتی، بهاره و محمدکریم یوسف‌جمالی و ناصر جدیدی و فیض‌اله بوشاسب گوشه (1401) «بررسی و مقایسه شهرسازی اشکانی و ساسانی با رویکردی به مؤلفه‌های سیاسی, اجتماعی و فرهنگی»، مطالعات هنر اسلامی، 19(47 )، صص 174- 188. SID.https://sid.ir/paper/1054119/fa .
رضوی‌نیا، سیدمحمدحسین (1397) «بررسی نشانه‌شناختی مکتب اصفهان در شهرسازی و معماری»، مدیریت شهری، 17(50 )، صص 47- 63.
SID.https://sid.ir/paper/91922/fa.
رضی، شریف (1381) «نهج البلاغه» محمدمهدی فولادوند، تهران، ولی‌عصر.
صابرمنش، علیرضا و حسن احمدی و ناصر براتی (1400) «تبیین مؤلفه‌های آموزش شهرسازی با تأکید بر شاخصهای شهر اسلامی محورهای موضوعی: شاخصهای شهر ایرانی اسلامی» مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 12(46 )، صص 1- 16.
SID.
https://sid.
ir/paper/1041202/fa .
فولادوند، محمدمهدی (1377) «قرآن کریم»، تهران، دارالقرآن کریم.
قربانی، آناهیتا و راحله محرمی و فریبا حامدنسیمی و امیرحسن یعقوبی روشن (1397) «ضرورت بررسی شاخصهای معماری ایرانی- اسلامی در طراحی شهرهای نوین با استناد به تاریخ معماری ایران». معماری‌شناسی، 1(3 )، 0- 0.
https://elmnet.ir/doc/2033723- 85875 .
کلانتری خلیل‌آباد، حسین و مهدی حقی و محسن دادخواه (1393) «مؤلفه‌های اجتماعی الگوی شهرسازی ایرانی و اسلامی».
نقش جهان، 4(1)، صص 17- 26.
SID.https://sid.ir/paper/249083/fa .
کلینی، محمدبن یعقوب (1376) «اصول کافی»، قم، اسوه.
مجلسی، محمدباقر (1403ق) «بحارالانوار»، عبدالزهراء حسینی، بیروت، وفا.
مکارم شیرازی، ناصر (1390) «تفسیر نمونه» جلد 1، تهران، امام علی‌ابن ابی‌طالب(ع).
نجفی، موسی و سیدسعید آریانژاد (1395) «بازسازی تمدن نوین اسلامی (نگاهی انتقادی به عدم امکان سنجی صحیح آن)». جستارهای سیاسی معاصر، 7(3 )، صص 59- 82.
SID.https://sid.ir/paper/233523/fa .
نقیزاده، محمد (1389) «تأملی در چیستی شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1(1)، صص 1- 14.
https://www.
magiran.
com/p871566.
نقیزاده، محمد (1377) «صفات شهر اسلامی در متون اسلامی» هنرهای زیبا، (۰) صص 4-5.
https://jhz.ut.ac.ir/article_17130. html.
یوسفیفر، شهرام (1389) «الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران»، مجله تاریخ ایران، ۳(۱)، صص 145- 170.
https://irhj. sbu. ac. ir/article_94465. html.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاه و هشتم، زمستان 1403: 32- 1
تاريخ دريافت: 16/07/1403
تاريخ پذيرش: 27/05/1404
نوع مقاله: پژوهشی
بررسی نحوه و میزان تأثیرگذاری آموزههای اسلام بر ارکان
و اصول شهرسازی ایران (قبل از ورود اسلام)
مینو علیخانی1
ندا محمدرحیم پناه2*
سعید شریف‌کاظمی3**
چکيده
هر شهر از دل یک فلسفه و ایدئولوژی ویژه تحقق و بسته به شرایط (فیزیکی، طبیعی و سیاسی موجود) رنگ و بوی خاص خود را پیدا میکند. همچنین به استناد به آنچه تاکنون در جهان رخ داده است هر اندیشة مانایی دارای ویژگیهای خاص متعلق به خود داشته است. ادیان آسمانی نیز به‌عنوان یک ایدئولوژی و فرا‌پارادایم، مبانی ویژهای را درخصوص شهرها داشتهاند که براساس آنها شهر، شکل میگرفته است.
هدف از انجام این پژوهش آن است که بتوانیم به یک تراز قیاسی و تطبیقی درخصوص تطابق آموزههای اسلام با اصول و ارکان شهرسازی ایرانی برسیم. بدان‌معنا که تا چه میزان اصول شهرسازی ایران قبل از اسلام با آموزههای اسلام تطابق دارد. به‌منظور دستیابی به این شناخت، با استفاده از روش اسنادی- کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی- استنباطی، شاخصهای استخراج شده در قالب مهمترین شاخصهای کیفی در آموزههای اسلام و اصول شهرسازی ایرانی (قبل از ورود اسلام) مورد مقایسه قرار گرفت. در نهایت با کمی‌سازی شاخصهای کیفی این نتیجه حاصل گردید که ورود اسلام به ایران به‌صورت یک مرهم ترمیمی و تکمیلی در جهت اصلاح آنچه وجود داشته، عمل نموده است.
کليدواژه‌ها: شهر اسلامی، اصول شهرسازی ایرانی، آموزههای اسلامی، ارکان اسلامی، شهر ایرانی.
مقدمه
یکی از دغدغه‌های موجود در ارتباط میان شهرسازی ایران قبل از اسلام و پس از اسلام، بررسی تغییرات احتمالی است که مشخصاً به تأثیر از آموزههای اسلامی ایجاد شده است. دیدگاه‌های مختلفی در این خصوص وجود داد؛ برخی بر این باورند که آموزههای اسلام ارتباطی با اصول شهرسازی ندارد و تنها درخصوص علوم انسانی و رفتاری دارای دستورالعمل میباشد (بمانیان، 1393: 5). در‌حالی‌که گروهی دیگر معتقد هستند حتی اگر اسلام دستورالعملهایی درخصوص علوم شهرسازی نیز داشته باشد، درخصوص ایران قابل‌بررسی نیست و اسلام در شهرسازی ایرانی تأثیری نگذاشته است. گروهی دیگر معتقدند اگرچه اسلام و آموزههای آن پس از ورود به ایران، منجر به ایجاد تغییراتی در حوزه شهرسازی شده است لیکن میزان این تغییرات خود دارای سطوح مختلف است که منجر به و ایجاد اختلاف نظراتی در این خصوص شده است (نقیزاده، 1389: 60). بنابراین این اختلاف‌نظرات را میتوان در 3 دسته تقسیم‌بندی نمود؛ الف) ورود اسلام به ایران با یک جراحی تمام‌عیار در اصول شهرسازی همراه بوده است، ب) ورود اسلام به ایران به‌صورت یک مرهم ترمیمی در جهت اصلاح سطوحی از آنچه وجود داشته، عمل نموده است و در نهایت ج) ورود اسلام به ایران به‌صورت یک جهانبینی تکمیلی در جهت تقویت و به‌کمال رساندن آنچه وجود داشته، عمل نموده است. برای دست‌یافتن به اینکه کدام یک از این گروهها به واقعیت امر نزدیک‌تر است دو شیوه پژوهش وجود دارد. اول اینکه یک مقایسه جزئی در میان شهرها قبل از اسلام و پس از اسلام انجام پذیرد تا از میزان تمایزات بتوان به تغییرات حاصله ناشی از اسلام پی برد. نقطه ضعف این شیوه پژوهش آن است که تا چند قرن پس از ورود اسلام میبایست برای مطالعه قیاسی در نظر گرفته شود و اینکه چگونه میتوان تأثیرات حاصل از وقایع تاریخی غیر از اسلام در دورههای پس از اسلام را از تأثیرات تنها ناشی از اسلام بر روی شهرهای ایرانی تمیز داد. شیوه دوم پژوهش در این حوزه که در این مقاله نیز بر همین اساس موضوع مورد بررسی قرار گرفته است، مطالعه قیاسی میان اصول شهرسازی ایران قبل از اسلام با آموزههای اسلام میباشد. نقطه قوت این روش آن است که مقایسه تطبیقی خارج از تأثیرگذاری سایر وقایع تاریخی میباشد و مشخصاً تأثیر یا عدم تأثیر آموزههای اسلام بر روی اصول و ضوابط شهرسازی ایران مورد ارزیابی قرار میگیرد. البته درخصوص چنین پژوهشهایی می بایست کیفی بودن مطالعات و همراهِ خطا بودنِ کمی کردنِ شاخصهای کیفی را پذیرفت. هدف از این مقاله آن است که بتوان با ایجاد یک تراز مقایسه‌ای و تطبیقی درخصوص تطابق آموزههای اسلام با اصول شهرسازی ایران به دو سؤال پژوهش پاسخ داد. 1- انطباق میان اصول شهرسازی ایرانی و آموزههای اسلامی به چه صورت است؟ و 2- آموزههای اسلام در ارتباط با اصول شهرسازی ایرانی به چه صورت عمل نموده است؟ تا بتوان دریافت که تا چه میزان و چگونه دین اسلام بر روی شهرسازی ایران تأثیر گذاشته است. برای این منظور دو فرضیه اساسی برای پژوهش در نظر گرفته شده که عبارتند از: 1- اسلام با ورود خود به ایران قطعاً باعث ایجاد تغییراتی در این شهرها شده است. 2- قبل از ورود اسلام به ایران، شهرهای ایرانی براساس اصول جهانبینی خاص خود شکل گرفته بودند و دارای مکتب، خط فکری و ضوابط مخصوص به خود بودهاند.
پیشینه تحقیق
مطالعات و پژوهشهای انجام شده در این خصوص عمدتاً درخصوص بررسی آموزههای اسلام مرتبط با شهر پرداخته شده است. لیکن مطالعهای در راستای تطابق و میزان تأثیرگذاری اسلام بر روی شهرسازی ایرانی انجام نشده است. لذا مقاله مذکور تا حدودی در بحث موضوعی دارای بداعت میباشد. لذا طبق بررسیهای انجام شده، صاحبنظران در حوزه مطالعاتی موردنظر به دو دسته موافقین و مخالفین تقسیم‌بندی میشوند. دسته اول موافقین و نظریه‌پردازان معتقد به منشأ فرهنگ و تمدن اسلامی برای شهر اسلامی که عبارتند از: 1- ریچارد فرای4: اسلام اساساً دینی شهری است2- سیناسور5: اسلام تمدنی بنیادگرا، سازنده و شهری است 3- جوزف ارنست6: نهادها و تأسیسات جامعه مسلمین نقش سازنده و مثبتی در اسلام داشتهاند. 4- مارسی: اسلام در گسترش یافتن زندگی شهری نمودار شده است 5- ابن خلدون7: سیستم فرهنگ شهری با ظهور اسلام در همه‌جا گسترش یافت (نجفی و آریانژاد، 1395: 60). 6- آرمسترانگ8: این دین نیز مانند همه ادیان بزرگ و آیین‌های مختلف فلسفی محصولش شهر بود 7- ولش9: اسلام هم یک سنت دینی و هم یک تمدن است. 8- گویثین10: آثاری که اسلام از خود برجای گذاشته، انقلابی در تاریخ تمدن جهان به شمار می‌رود (پورجعفر و همکاران، 1394: 5).
دسته دوم مخالفین که معتقد به رابطه ایمان اسلامی و زندگی شهری هستند از جمله: 1- بنت: اسلام ساختار شهرهای فتح شده را دوباره شکل داده است. 2- ژرژ مارسی: رابطه بین ایمان اسلامی و زندگی شهری را مطرح میکنند. 3- میچون: رابطه بین ایمان اسلامی و زندگی شهری را مطرح میکنند (پورجعفر و همکاران، 1394: 6). مخالفین و نظریه‌پردازان معتقد به تقلید شهر اسلامی از شهرهای قدیمی رومی و یونانی: معتقد به عدم استمرار تاریخی شهر اسلامی، معتقد به بیقاعدگی شهر مدنظر فرهنگ اسلامی، معتقد به تفاوت ویژگیهای شهر مدنظر فرهنگ اسلامی با شهر مدنظر عموم متخصصین و به‌طور کلی، نظریههایی که شهر در قلمرو فرهنگ اسلامی را فاقد تداوم استمرار تاریخی میدانند (پورجعفر و همکاران، 1394: 6).
نوآوری پژوهش فعلی در آن است که ضمن بررسی ایدئولوژیهای غیرقابل انکار اسلام، تأثیر آن بر اصول شهرسازی ایران بررسی شده است به گونه‌ای که هیچ‌یک از اصول ایرانی و آموزههای اسلامی نفی نمیشود.
مباني نظري
هر ایدئولوژی فکری و هر مکتب اعتقادی، اجتماعی و غیره، پس از ورود به یک بستر جغرافیایی خاص در جهت اعمال آموزههای خود بر آن بستر تلاش مینماید به‌گونه‌ای که در حد امکان به ایجاد تغییر در اصول حاکم بر موقعیت فیزیکی مذکور میپردازد. اسلام نیز قبل از هر چیزی یک ایدوئولوژی فکری- عقیدتی برگرفته از آموزههای مذهبی و آسمانی بوده که پس از ورود به بستر جغرافیایی ایران مانند هر ایدئولوژی دیگر به‌دنبال ایجاد رنگ و بوی خود بر آن ساختار فیزیکی برآمد. در این راستا نظریه برخی از صاحبنظران راهگشا می باشد از جمله کارل مارکس در‌این‌باره معتقد است مردم در جوامع سنتی قبیله‌ای زندگی میکردند و بر بعد مشارکت و شناس بودن افراد در جامعه تأکید داشت. یا امیلدورکیم11 معتقد است خودکفایی و انسجام اجتماعی براساس همانندیها و شباهتها میان افراد یک جامعه در جوامع عمومیت داشته و نظم و بقای جامعه به اعتماد آنها به یکدیگر برای انجام وظایف خاصشان بستگی دارد (کلانتری و همکاران، 1393: 18) که بیانگر تأثیر ایدئولوژی فکری بر شیوه زیست و بعد کالبدی سکونتگاه است. به همین منظور در ابتدا اصول فکری و ایدئولوژی اسلامی و سپس اصول شهرسازی ایرانی مورد بررسی قرار میگیرد.
- شهر اسلامی
درخصوص تعریف شهر اسلامی، اولین دیدگاهی که با آن مواجه هستیم، دیدگاه شرق‌شناسان از شهر اسلامی است. شرق‌شناسان، عمدتاً فرانسوی، با مطالعه کالبدی شهرهای شمال آفریقا، آن را جعل کرده و پارهای از ویژگیها را، دربارة شهرهایی که با آن برخورد داشتند (نه همة شهرهای مسلمانان) بیان نموده و آن را به شهر اسلامی نسبت دادند. درصورتی‌که این ویژگیها برخی به اقلیم و برخی به درهم‌آمیختگی آداب و رسوم سرزمینی با فرهنگ اسلامی، بازمیگردد که هیچ‌کدام ارتباط مستقیم با آموزههای تکوینی و تشریعی جهانبینی اسلامی ندارد (پورمحمدی و همکاران، 1398: 35). از طرفی آراء و اظهارنظر مستشرقین غربی بر جوامع کشورهای مشرق زمین، چنان گسترده و همه‌جانبه است که حتی تشخیص متعلقات این جوامع را برای خودشان نیز دشوار مینماید. این سیطره در مقوله شهر، معماری، هنر و... نیز به‌شدت احساس میشود (نقیزاده، 1389: 12). از طرفی با توجه به فقدان مطالعات جامع در این حوزه میتوان گفت در حال حاضر تعریف متفقالقول از شهر اسلامی وجود ندارد و بهترین و مناسب‌ترین شیوه در دستیابی به یک تعریف دقیق، تبیین ویژگیهای شناخت آن پدیده از جمله مبانی، ارکان، الگو، صفات و اصول میباشد (نقیزاده، 1398: 11). از آنجایی که دین اسلام و آموزههای آن داعیة سامان‌بخشی به همه عرصههای مرتبط با معاد و معاش افراد بشر را دارد (اصغری، 1385: 88) و با قبول این مطلب که هر مذهب، مکتب و جامعهای، شهری مختص به خود را میاندیشد و تحقق می‌بخشد؛ میتوان گفت به‌منظور شناخت تأثیر اسلام بر روی اصول طراحی شهر، میبایست مبانی (اصول و ارکان و به عبارتی آموزههای اسلام) را درخصوص شهر مورد مطالعه قرار داد (محمدی و همکاران، 1391: 34).
- مبانی شهر اسلامی: مباني به آن دسته موضوعات يا اصول بنياديني اطلاق ميشود که در همه ابعاد مربوط به يك جهانبيني صادق، جاري، ساري و مشهود است. این مباني اصولي هستند که هر موضوعي از آنها متأثر بوده و با بهرهگيري از آنها، پيروان خود را به همان اصول برساند (پورمحمدی و همکاران، 1398: 34). به‌طور کلی مبانی شهر اسلامی از دو منبع کلی استخراج می گردد؛ 1- شرق‌شناسان: که عمدتاً کالبد‌محور بوده و عناصر فرمال شهر را مورد بررسی قرار می‌دهند. از دیدگاه این دسته شهر اسلامی به صورت یک ابژه خارج از متن اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و خارج از بعد زمان است. این گروه ارکان شهر را در دو بخش کالبدی (دسترسی، خدمات شهری، استحکامات) و غیرکالبدی (امت، نهادهای اجتماعی و حاکمیت) تقسیم‌بندی میکنند. 2- اندیشمندان بومی: که عمدتاً متون‌محور بوده و بیشتر بر آیات و روایات مربوط به شهر متمرکز می‌باشند. در این گروه ویژگیهای مربوط به شهر عمدتاً از متون اصلی اسلام، سبک زندگی پیامبر و مدینه‌النبی استخراج میشود و تأکید آنها بیشتر بر سبک زندگی جامعه مسلمین و شیوة اخلاق و رفتار آنها میباشد. از نقطه‌نظر صاحبنظران این گروه ارکان شهر به دو بخش کالبدی (محله، مرکز شهر، حومه) و غیرکالبدی (ملت، حاکم الهی و قانون) تقسیم میشوند (پورمحمدی و همکاران، 1398: 42).
اسلام به‌عنوان دين و سنّت الهي، زيستِ انسانها و به‌عنوان فلسفة زندگي در همة زمانها و مکانها، اصول و ارزشهايي را براي زندگي انسان معرفي و توصيه نموده است. این اصول شهر و ساختمان را فراتر از سرپناه و مکان دانسته و رشد و تعالی معنوی انسان را در بهبود آنها جست‌وجو میکند. جلوهها و تجلّيّات شهر اسلامي، مشتمل بر راهبردهايي هستند که حاصل تعامل ويژگيهاي مطرح براي «مباني»، «ارکان»، «اسوه» و «صفات» شهر اسلامي است. برای رسیدن به اهداف جامعه اسلامی، هویت‌مندی و اعتلای فرهنگ و اخلاق مردم در شهرسازی نقش مهمی بر عهده دارد. لذا بالطبع تهیه الگویی بومی که بر پایه آموزههای اسلامی و متناسب با بستر موقعیت مکانی باشد، حائز اهمیت است (اصغری، 2006: 95).
- اصول شهرسازی ایرانی: قبل از پرداختن به این بخش شایان ذکر است با توجه به هدف و روش پژوهش، منظور از شهرسازی ایرانی دورههای قبل از ورود اسلام به ایران است. علیرغم مطالعات گسترده درخصوص ویژگی شهرهای ایرانی قبل از اسلام در این بخش تنها به توضیح مختصری از تاریخ ایران پرداخته شده است. به‌طور‌کلی سیر تحول و تطور سبک و شیوه، فرایند شهرنشینی، شهرگرایی و شهرسازی در ایران در این دوره تاریخی در دو دوره قابل بررسی است (جدول 1) (حبیبی، 1378: 65).
جدول شماره 1 : سیر تحول سبک و فرایند شهرنشینی، شهرگرایی در ایران
دوره | زیردوره | مشخصه اصلی | ویژگی ها |
قبل از اسلام (9 ق.م تا 4 ق.م) | حکومت ماد/ هخامنشی / حمله اسکندر | تولد و شکلگیری شار | سبک پارسی |
سلوکیان (بعد از حمله اسکندر) | شهر پارسی – هلنی / اختلاط عملی و نظری در نحوه تفکر و نگرش به جهان | ||
اشکانیان و ساسانیان | بالندگی مفهوم شار/ سازمان‌یافتگی کامل شار/ ابداع و سازماندهی مجدد مفهوم شار/ سبک پارتی | ||
بعد از اسلام (1 ه.ق تا 4 ه. ق/ 7 تا 11 م) | دوره اولیه اسلام (عثمانی و امویان) دیلمان | تولد و شکلگیری شار اسلامی | تولد سبک خراسان/ شار آزاد و آزاداندیش |
سلجوقیان/ خوارزمشاهیان | اوج تجدید حیات علمی، ادبی و هنری/ تولد سبک رازی/ شار قدرتمند و یکسونگر | ||
ایلخانیان/ اتابکان/ ترکمانان/ گورکانیان | حضیض و از بین رفتن مفهوم شهرگرایی، شهرنشینی و شهرسازی/ تولد سبک آذری | ||
صفوی (سبک اصفهان) | ابداع مجدد مفهوم شار/ تولد سبک و مکتب اصفهان |
به عبارتی قبل از اسلام با دو سبک عمده و یک میان‌سبک، نحوه استقرار انسان در مقیاسی بالاتر از روستا شکل میگیرد که در جدول شماره 2 مشخصاً بیان شده است که میتوان گفت دو شیوه عمده شهرنشینی همراه با سازمان فضایی- کالبدی مربوطه و یک شیوه شهرنشینی و شهرگرایی گذرا بین این دو شیوه قابل‌تأمل است.
جدول شماره 2: شیوه استقرار سکونتگاهها در ایران
دوره تاریخی | ویژگیهای عمده | مشخصه‌های قابل‌تمایز |
شیوه پارسی | ساخت اولین شار مادی الهام گرفته از شهر- تپه‌های بینالنهرین شروع و با شکوفایی شارهای پارسی در شوش و پاسارگاد به اوج خود می‌رسد/ ایجاد شهر- معبد و شهر- قدرت / تشکیل دولت و قرار گرفتن آن در ورای همه سازمان‌های اجتماعی- اقتصادی موجود/ تبلور فضایی–کالبدی دولت | تلفیق سه مقوله عمده جهانبینی، اقتصاد و محیط |
شیوه پارسی- هلنی | تلفیق شهر- دولت های یونانی با فرهنگ شهر- قدرت های شرقی | دولت قاهر، متمرکز و ورای طبقات دوران ماد و هخامنشی |
شیوه پارتی | پیدایش نوشهرهای سوق‌الجیشی و تعمیم مفهوم شهر به منطقه‌ای فراتر از محدوده‌های کالبدی بلافصل آن/ ایجاد مفهوم منطقه‌ای با استیلا بر سازمان اجتماعی تولید | تأمین امنیت کشور از طریق شهر/ پیدایش مفهوم منطقه‌ای |
روش تحقيق
در پژوهش حاضر ابتدا ادبيات مربوط به شهرسازی اسلامی (آموزههای اسلام که بر ایجاد شهر تأثیرگذار هستند) و شهرسازی ایرانی (اصول شهرسازی مربوط به ایران قبل از اسلام) مورد مطالعه قرار گرفت و سپس از مطالعات كتابخانهاي، مقالات علمي، كتاب‌ها، گزارشها و اطلاعات موجود در متون تخصصی و علمی مربوطه، مهمترین شاخصهای ارزیابی در قالب ارکان شهر اسلامی، آموزههای اسلام و صفات شهر اسلامی استخراج شد (جدول 3). در انتها نیز يک مقايسه اجمالي بين اين دو دسته از ضوابط انجام شده که نتايج آنها اختصاراً در جدول 5 ارائه شده است. از میان شاخصها و معیارهای بررسی شده، براساس دسترسی به داده‌ها (منتج از متون و منابع موجود) و نیز مهمترین موارد مرتبط با نیازهای انسان مابه ازاء ساحت‌های حیاتی وی، 11 شاخص جهت تطابق دو بخش پژوهش انتخاب شده است (جدول 4). که در نهایت به‌صورت بولینی کمی‌سازی شدهاند.
جدول شماره 3: مهمترین شاخصهای ارزیابی در ارکان و آموزههای اسلام
ردیف | نوع معیار | معيارها | رویکرد |
1 | ویژگی ها و صفات | تجلی توحید، شهر عبودیت و عبادت، شهر تقوی، هدایت، تذکر و تفکر، عدالت، شهر اصلاح، شهر عبرت، شهر امنیت، شهر احسان، شهر اعتدال | برگرفته از مبانی و اصول متصف بر هر آنچه به صفت اسلامی مزین است (مجلسی، 1403ق: 205)/ (مکارم شیرازی، 1390: 45)/ (کلینی، 1376: 112) |
2 | ابعاد | فرهنگی، اجتماعی، مدیریتی و کالبدی | نهج البلاغه (فولادوند، 1377: 60) |
3 | صفات عملکردی و معماری که مشخصاً با زیست‌پذیری شهر مرتبط است. | امنیت اجتماعی/ فراوانی رزق و زراعت/ طیب (حاصل‌خیزی) یا به عبارتی تأمین آسایش زیست و زیست‌پذیری/ ایمنی فیزیکی/ بهداشت | آیات قرآن (فولادوند، 1377: 17)/ (حر عاملی، 1372: 14) |
4 | ارکان شهر | انسان/ مقررات و قوانین/ محیط فیزیکی/ اصول ساخت | آیات قرآن (فولادوند، 1377: 80)/ (حکیمی، 1388: 65) |
جدول شماره 4: شاخصهای منتخب در پژوهش
شاخص | دسته بندی | |||
مدیریتی | اجتماعی | کالبدی | فرهنگی | |
تجلی توحید |
| ● | ● |
|
عبودیت و عبادت |
|
| ● | ● |
تقوی |
| ● |
|
|
تذکر |
|
| ● |
|
عدالت |
| ● | ● |
|
اصلاح | ● |
| ● |
|
عبرت | ● |
| ● |
|
امنیت | ● | ● |
|
|
میانه |
| ● | ● |
|
اصول ساخت شهر |
|
| ● |
|
بهداشت | ● | ● |
|
|
در این پژوهش بررسی شاخصها به صورت کیفی انجام و سپس با استفاده از شیوه بولینی صفر و یک، شاخصهای کیفی به صورت کمی تبدیل شده است و در نهایت با استفاده از یافتههای کمی شده نهایی، نتیجهگیری بر اساس اهداف انجام پذیرفت. روش پیشنهادی در روند کمی‌سازی بدین‌صورت است که با فرض میزان 100 سهم عددی هر شاخص بر اساس تعداد شاخصها به‌دست آمده است. برای نمره‌دهی شاخصها از روش بولینی استفاده شده است یعنی داشتن یا نداشتن تطابق شاخص به‌منظور دریافت یا عدم‌دریافت سهم عددی شاخص لحاظ شده است. به‌عبارت دیگر، درخصوص هر معیار یا شاخص تعدادی زیرمعیار منتج از ادبیات موضوعی مربوط به شاخص موردنظر تعیین شده است. لازم به‌ذکر است بهدلیل آنکه هدف، سنجش میزان انطباق اصول شهرسازی ایرانی با آموزههای اسلام میباشد، در جدول شماره 5 در قسمت مربوط به اسلام، توضیح زیرمعیار ارائه شده است و در قسمتِ مربوط به شهرسازی ایرانی، زیرمعیار مربوطه در اصول شهرسازی ایرانی مورد سنجش قرار گرفته است. در سنجش موضوع نیز بسته به انطباق یا عدم انطباق برای هر معیار دو حالت ایجاد شده که عبارتند از: 1- چنانچه معیار مورد نظر در شهرسازی ایرانی دارای مصادیق انطباقی باشد، به صورت کیفی علامت (+) در ستون مربوطه درج میگردد، که به‌لحاظ کمی‌شدن عدد 100 به آن تعلق میگیرد، 2- چنانچه معیار مصداقی در شهرسازی ایرانی نداشته باشد، به صورت کیفی علامت (- ) و به‌لحاظ کمی امتیاز صفر به آن تعلق میگیرد. درخصوص معیارهایی که دارای تعدادی زیرمعیار میباشد، ارزیابی برای هر زیرمعیار به‌صورت مجزا انجام و اعداد کمی هر زیرمعیار با یکدیگر تجمیع و امتیاز نهایی معیار مشخص میگردد. نحوه اختصاص امتياز در ادامه شرح داده شده است.
همچنین به‌منظور دستیابی به هدف اصلی مقاله، یک فرض استنباطی درخصوص تحلیل نتایج در چارچوب مقاله در نظر گرفته شده است، بدین‌صورت که چنانچه رتبه‌بندی و امتیاز نهایی مطالعات در دامنه 0 تا 33 % قرار گیرد، نشان میدهد که فاصله میان اصول شهرسازی ایرانی و آموزههای اسلام بسیار زیاد بوده و این بدان‌معناست که با در نظر گرفتن اسلام به‌عنوان یک مکتب کامل و پذیرفتن تأثیرپذیری قطعی شهرهای ایرانی از اسلام، قطعاً آموزههای اسلام منجر به ایجاد تغییرات گسترده در مبانی شهرسازی ایرانی شده است به‌گونه‌ای که میتوان از آن به جراحی تمام‌عیار یاد نمود. از طرفی چنانچه امتیاز نهایی در دامنه 33 تا 66 درصد واقع گردد، نشان‌دهنده وجود یک جهانبینی کامل در شهرسازی ایرانی میباشد که در برخی موارد نیازمند اصلاحات ترمیمی است. یعنی شهرهای ایرانی از اصول و ضوابط کاملی در حوزه شهرسازی برخوردار بوده و بسته به شرایط اقلیمی یا حاکمیت وقت در آن دوران در برخی موارد نیازمند اصلاحات ترمیمی میباشد و در نهایت چنانچه امتیاز به‌دست آمده بالاتر از 66 درصد باشد میتوان نتیجه گرفت که شهرسازی ایرانی دارای مکتبی کامل و بدون نقص بوده و بی‌تأثیر از اسلام و یا تأثیرپذیری تقویتی از آموزههای اسلام به حیات خود ادامه داده است. در ادامه به تحلیل نتایج ارائه شده در جدول شماره 5 پرداخته شده است.
جدول شماره 5 : مقايسه کیفی معيارها (زيرمعيارها) و کمی‌سازی آنها
ردیف | معیار یا شاخص (صفت/ رکن) | بررسی زیرشاخص در آموزههای اسلام | بررسی زیرشاخص در شهر ایرانی قبل از اسلام | بررسی کیفی شاخص | کمی‌سازی شاخص | ||
دارای تطابق (+) | دارای تطابق میاه (+/- ) | فاقد تطابق (- ) | |||||
1 | تجلی توحید | تجلیگاه وحدت‌هایی که اولاً تعالیم اسلامی به آنها توصیه نموده است و ثانیاً بتوانند جامعه را به وحدت اصلی رهنمون کنند. در سه حوزه مجزا مورد بحث است. 1- وحدت جامعه: پیوند ناگسستنی با وحدت جامعه و نه تفرق مردم دارد. از راه رفع تقابل براساس قوانین و مقررات/ سلسله‌مراتب شهری/ فضاهای دارای قابلیت تعامل اجتماعی/ مهرورزی، محبت، کمک به مردم و رفتارهای متناسب با کمالات اخلاقی/ تعاملات اجتماعی نیازمند آموزش/ براساس دستورات اسلامی قابل‌تدوین بوده. | شهر در شیوه پارسی و پارتی مظهر وحدت میباشد./ مکان جمع‌شدن سه جامعه به دور یک مکان مرکزی است/ به دنبال متراکم و متمرکز کردن کل جوامع در کنار یکدیگر است/ وجود وحدت اجتماعی کار/ بیانگر تأثیر متقابل انسان، فرهنگ روش زیستمحیطی و اخلاق و محیط زندگی بر یکدیگر معرفی میکند/ به وحدت بياني/ رونق و آبادي شهر/ | + |
|
| 100 |
2- وحدت کالبد: کل متشکل از جزء‌های حامی و تقویت‌کننده و مکمل یکدیگر/ متشکل از محلات متجانس و بهره‌مند از امکانات هماهنگ/ فاقد قدرت مادی/ دارای مقیاس انسانی. | در شهرهای پارسی و پارتی براساس تقسیمات اجتماعی محل زندگی اکثریت اقشار در محلی جدا از طبقات ممتاز میباشد/ نوآوري و خلاقیت پرهیز از نماهاي تکراري و یکنواخت و توجه به نوآوري و خلاقیت. |
|
| - | |||
3- وحدت با طبیعت: شهر بر ضد‌طبیعت و مخرب آن نیست بلکه عامل و وسیله اصلاح و عمران زمین است. | همواره در جهت استفاده از طبیعت و ایجاد شهرها با لحاظ نمودن طبیعت بدون تخریب آن بودهاند/ طبیعت‌گرایی اولویت استفاده از عناصر طبیعی در تلفیق با لبه‌ها و بدنه‌ها | + |
|
| |||
2 | عبودیت و عبادت | به دو حالت مطرح در مجتمعهای زیستی مطرح میگردد: یکی القاء بندگی حق و زمینه‌سازی برای امکان ظهور و دیگری توجه به عناصر شاخص عبادتی و نیایشی همچون مسجد | فارغ از لحاظ نمودن نوع مذهب در شهر مادها وجود شهر- معبد و در شهرهای هخامنشی و اشکانی وجود معابد در دژ حکومتی و در شهر ساسانی وجود آتشکده‌ها به‌عنوان عنصر کالبدی عبادتی حاکی از وجود عبودیت و عبادت در شهرهاست | + |
|
| 100 |
3 | تقوی | تنها عامل برتری افراد بر یکدیگر میزان تقوی آنها نسبت به خالق هستی است. | وجود طبقات اجتماعی به‌عنوان طبقات ممتاز در شهرها و جدا نمودن این طبقات از اکثریت ساکنان شهر نشان‌دهنده فقدان تقوی در معنای عام کلمه میباشد |
|
| - | 0 |
4 | تذکر | حالت تذکردهی در شهر در سه مقوله قابل بررسی است: 1- تماس با طبیعت: مهیا نمودن طبیعت برای مردم با حداقل دخالت انسان و خارج نمودن آن از حالت بکر/ 2- بهرهگیری از نشانهها و نمادها/ 3- بهرهگیری از آیات قرانی | استفاده از طبیعت بدون تعارض با آن از پارامترهای تذکردهی در شهرها میباشد. درخصوص مورد 3 داده‌ای موجود نیست. |
| +/- |
| 50 |
5 | عدالت | انتخاب مکان و واگذاری نقشی خاص به هر عضو به‌گونه‌ای که بهتر از آن ممکن نباشد که در شهر از طرق مختلف حاصل میگردد: تنظیم روابط اجتماعی، دسترسی یکسان آحاد جامعه به امکانات، رجحان انسان بر ساخته خویش و ... | وجود طبقات اجتماعی به‌عنوان طبقات ممتاز در شهرها و جدا نمودن این طبقات از اکثریت ساکنان شهر/ وجود نظام کاستی در شهر ساسانی و جلوگیری از برخورداری یکسان از امکانات نقض عدالت است. |
|
| - | 0 |
6 | اصلاح | اصلاح زمین و نه فساد در آن/ عمل مخرب بر طبیعت نیست بلکه زمینهساز بهرهگیری مناسب از آن برای اهداف انسان است. | وجود دیوان کاست افزود در دوره ساسانیان در راستای گرش بر ساختن آباره‌ها و شترگلوها برای گذرانیدن آب کانال یا جوی، از پهنای کانال یا دره‌ها در میانه راه/ ساخت و کندن بالشت‌ها اشاره نمود که برای بازگرداندن آب‌های افزونی از کشتزارها به بستر رودخانه اصلی، یا دریاچه یا دریا و لایروبی آنها / کندن کانال‌ها و شاخه‌هاي آن براي رسانيدن آب رودخانه‌ها به کشتزارها بوده | + |
|
| 100 |
7 | عبرت | تداوم تاریخی شهر و ارتباطش با گذشته به‌عنوان یک منبع شناخت و اصلاح راه و انتخاب مسیر درست | الگو گرفتن شهر ماد از مظاهر تمدن بینالنهرین/ استفاده از مظاهر پیشرفت از تمدن‌های موجود در ابعاد مختلف بازرگانی، اقتصادی، اجتماعی و... در دوره هخامنشیان/ بازگشت شهرهای پارتی به شهر پارسی | + |
|
| 100 |
8 | امنیت | از بین بردن زمینه آزار دیدن اهل شهر و تأمین امنیت در مقابل پدیده‌های خارجی/ جایگاه ویژ‌ة آسایش و آرامش در محل سکونت در اسلام/ در احادیث بسیاری خانه بزرگ سعادت شمرده شده و میتوان مهمترین دلیل این امر را در آرامش و آسایش دانست. | وجود طبقات نظامی در طبقات ممتاز اجتماعی/ وجود دژ حکومتی در ساختار کالبدی شهر/ استفاده از عناصر طبیعی در حافظت از شهرها
| + |
|
| 100 |
9 | میانه | عدم وجود ریا و تفاخر/ عدم اختصاص اکثریت امکانات در خدمت عدهای خاص/ عدم توجه متفاوت به اقشار مختلف/ | وجود طبقات اجتماعی به‌عنوان طبقات ممتاز در شهرها و جدا نمودن این طبقات از اکثریت ساکنان شهر/ وجود نظام کاستی در شهر ساسانی و جلوگیری از برخورداری یکسان از امکانات نقض عدالت است/ انسان‌گرایی توجه به دید ناظر و تناسبات و مقیاس انسانی و آسایش انسانی در طراحی نماها |
|
| - | 0 |
10
| اصول ساخت شهر | اصول سلسله‌مراتب/ اصل کثرت/ اصل وحدت/ اصل تمرکز/ اصل تجمع/ اصل عدم‌تمرکز/ اصل تباین/ اصل اتصال/ اصل تناسب/ اصل تداوم/ اصل توازن/ اصل قلمرو/ اصل سادهگی/ اصل پیچیدگی/ اصل استقرار/ اصل ترکیب/ اصل زمان/ اصل ایجاز | اصل مردم‌واری/ پرهيز از ايجاد فضاهاي مسلط و بناهاي سلطه/ اصل تعادل و توازن/ تعادل فضايي و توازن کالبدي. هماهنگي و هم‌آوايي عناصر/ اصل وحدت/ اصل تقارن/ اصل تناسب/ اصل همکاری/ اصل محوربندی فضایی/ اصل سلسله‌مراتب/ اصل استقلال فضاها در عین وحدت فضا/ اصل سامان‌بندی حرکت در درون فضا/ اصل تقدم/ اصل ریتم/ اصل انسجام/ اصل نظم/ اصول سلسله‌مراتب/ اصل کثرت/ اصل تمرکز/ اصل تجمع/ اصل عدم تمرکز/ اصل تباین/ اصل اتصال/ اصل تناسب/ اصل تداوم/ اصل توازن/ اصل قلمرو/ اصل سادهگی/ اصل پیچیدگی/ اصل استقرار/ اصل ترکیب/ اصل زمان/ اصل ایجاز/ | + |
|
| 100 |
11 |
بهداشت
| جنبههای مادی و روانی به‌همراه دارد/ از سوی دیگر راه رسیدن به زیبایی/ جامعهای را موفق می‌داند که جسم و روان مردم در آن سالم باشد/ | بهداشت آب/ توجه به آب در متون آیینی/ دانش آب‌شناسی/ حفرچاه/ آب انبار/ کانالهای آبیاری/ آب‌بند/ قنات/ تلاش برای تصفیه آب/ استفاده از آب چشمه‌ها/ زندگی در کنار نهرها/ آب در آیین زرتشت نماد پاکی/ سلامت آب/ استفاده از ظروف مخصوص برای هر شخص/ اهمیت به پاک بودن آب جهت مصرف روزانه/ جدا کردن آب کثیف و آب تمیز از هم/ بهداشت خاک یا زمین/ بهداشت هوا جهت جلوگیری از بیماری‌های واگیردار/ استفاده از گیاهان معطر برای ضدعفونی‌کردن هوا/ تجزیه کردن لباس بیماران و یا حیوانات بیمار/ |
| +/- |
| 50 |
یافته ها
براساس آنچه تاکنون مورد مطالعه قرار گرفت میتوان مهمترین شاخصها را جهت بررسی موضوع به شرح ذیل معرفی نمود.
تجلی توحید: اصل توحید به‌عنوان صفت ممیزه اسلام با سایر مکاتب و ادیان، تأثیری بنیادین بر شهر اسلامی دارد که این تأثیر را در زمینههای متفاوت میتوان مشاهده نمود. این صفت منبع الهام مسلمانان در کلیه فعالیتهایشان از جمله هنر، معماری و شهرسازی میباشد (صابرمنش و همکاران، 1401: 3). در واقع شهر تذکر جامعه به عبودیت آنان در برابر خالق یکتا به طرق گوناگون است و فی‌الواقع همه‌چیز بر این اصل تأکید دارد. این صفت در قالب «وحدت» در حوزههای مختلف قابل‌نمود است همچون وحدت جامعه، وحدت طبیعت و وحدت کالبد (نقیزاده، 1389: 4). وحدت جامعه یعنی در جامعه شهری آثار وحدت و نه تفرق میان آحاد مردم ساکن در شهر مشاهده گردد. زیرا این وحدت ضامن تعالی و رشد آحاد جامعه میباشد. لازم به ذکر است در تفکر اسلامی محور این وحدت تنها ریسمان الهی است و انتخاب محوری جز ریسمان الهی برای وحدت عین تفرق و ضد وحدت مطلوب تلقی میشود. لیکن در این مطالعه صرف‌نظر از تفکر صرفاً مذهبی، هدف بررسی صفات مترتب از دین اسلام در اصول شهرسازی است. از راههای تقویت وحدت جامعه عبارت است از وضع قوانین و مقررات، کاهش تقابل بین اقشار مختلف از جمله همسایگان، فروشنده و خریدار، حافظین قانون و مردم، سلسله‌مراتبی بودن شهرها، ایجاد فضاهایی برای ایجاد امکان برخورد و تماس مردم با یکدیگر و... . «وحدت کالبد» یعنی کالبد شهر باید به دور از قطببندی‌هایی که تجلی کالبدی دارند، باشد و از محلات و اجزایی متجانس و بهره مند از امکاناتی هماهنگ که دارای مقیاس انسانی در مقیاس فضاها و ابنیه میباشد تشکیل شده است. «وحدت طبیعت» یعنی نه‌تنها در شکلگیری و گسترش شهر از قوانین حاکم بر عالم بهره گرفته میشود، بلکه شهر بر ضد‌طبیعت یا مخرب و عامل فساد در طبیعت نبوده و بالعکس وسیله عمران و اصلاح زمین میباشد. در بررسی صفت تجلی توحید در شهرهای ایرانی میتوان گفت در دو بخش وحدت جامعه و طبیعت، مصادیقی از تطابق دریافت میگردد که ازجمله آن میتوان به مواردی اشاره نمود از قبیل: ایجاد اصلاحات و تشکیلات ادارای جهت حفظ و حراست از سرزمین، شکلگرفتن بافت هر شهر تحت‌تأثیر ویژگیهای طبیعی و عوامل سرزمینی، وجود عنصری به نام بازار، آگورا، میدان، فوروم و .. (حبیبی، 1378: 55) که موجبات تعاملات اجتماعی را فراهم مینماید، تسهیل تجارت و وصول مالیات از طریق ضرب سکه و ایجاد روابط پولی مناسب به‌منظور جلوگیری از تقابل خریداران و فروشندگان، ایجاد شبکههای آبیاری به‌منظور استفاده مناسب از آب و آباد نمودن سرزمین، وجود اتحاد حکومت‌های کوچک و سلسله‌مراتبی بودن قبایل در زمان مادها، آزادی در مذهب و عقاید دینی در میان اقوام مختلف متحد با یکدیگر (به تبعیت از یک معبود بزرگ)، وجود میدان‌های ورزش و محل شورای شهر و ساختمان تجمع مردم، امتیازات مختلف اعطاء‌شده به شهرها از جمله تأمین منافع معابر و عدم ورود مأمورین حکومتی به شهر، وجود وحدت اجتماعی کار، هگمتانه تبلور وحدت و یگانگی سه جامعه ایلی، روستایی و شهری، ساخت شار بر مبنای باورهای دینی و متأثر از مقوله جهانبینی و... لیکن درخصوص وحدت کالبدی بنابر مطالعات انجام شده میتوان بر عدم تطابق اصول با آموزههای اسلام نظر داد که از جمله مصادیق آن میتوان به تمایز و تقابل دستگاه‌های حکومتی با مردم به‌صورت فضایی موسوم به کهندژ که توسط بارو و خندق از سایر فضاهای شهری جدا میشده است، وضعیت نامطلوب روستاییان بر اثر مالیات‌های روزافزون، تقسیمات اجتماعی بر پایه وظیفهی کاری به سه دسته انروان، رشتر و وستریوشان، وجود قشربندیهای اجتماعی، وجود نظام کاستی در دوره ساسانی و... اشاره نمود.
عبودیت و عبادت: عبودیت به‌معنای اعلام و اظهار بندگی است که نه‌تنها در قالب عبادات معمول که در همه قلمروهای زندگی قابلیت ظهور و بروز دارد، بلکه در مجتمعهای زیستی مسئله نیز به دو گونه مطرح است (صابرمنش و همکاران، 1401: 3). یکی القاء بندگی حق و زمینه‌سازی برای امکان ظهور و دیگر توجه به عناصر شاخص عبادی و نیایشی، همچون مساجد، حسینیه‌ها، تکایا، بقاع متبرکه و هر نوع مکان مذهبی دیگر (نقیزاده، 1377: 52). درخصوص شهرهای ایران قبل از اسلام نیز همواره در هر دورهای ساختارهای مذهبی وجود داشته است مثلاً وجود شهر- معبد در دوره مادها، وجود معابد در دژهای حکومتی هخامنشی و اشکانی و ساخت آتشکده‌ها در دوره ساسانیان و از طرفی تنفیذ برخی اختیارات در دورههای مختلف به طبقه روحانیت از جمله واگذاری نقش روحانیت به قوم مغ و یا تبدیل روحانیت به طبقهای مجزا و حتی ممتاز در سایر دورهها تماماً حاکی از وجود عبادت متناسب با مذهب زمانه خود میباشد.
تقوی: اهمیت تقوی به‌عنوان ارزش اسلامی تنها عامل برتری افراد بر یکدیگر است. یعنی شهر اسلامی رشددهنده تقوای الهی، از بین‌برنده تجاوز به حقوق سایرین و تذکردهنده ارزش‌هاست (نقیزاده، 1377: 52). این در حالی‌ست که تقریباً در تمام دوران قبل از اسلام در شهرهای ایرانی با تمایز میان ساکنان مواجه هستیم. تمایزی که نه برمبنای تقوای الهی و پاکی ذات افراد بلکه برمبنای میزان ثروت، قدرت، نزدیکی به شخص حاکم و... ایجاد میشده است. وجود طبقات اجتماعی و نظام کاستی و جدا بودن محل زندگی آحاد مردم از طبقات اجتماعی موجود در شهر تأکیدی بر این مطلب است.
تذکر: شهر اسلامی باید برای اهلش به‌عنوان مذکر عمل کند و اهلش را به اصول و ارزشهایی متذکر گردد. این حالت تذکردهی در شهر در سه مقوله قابل بررسی است: یکی تماس مداوم و نزدیک با طبیعت و عناصر طبیعی و حداقل دخالت انسان که آن را از حالت بکر بودن خارج نموده و بر نقش انسان در شکل‌دهی آن تأکید نماید. این طبیعت منحصر به گیاه نیست بلکه آب، نور، هوا و موجودات زنده نیز مصداقی از آن است. دوم بهرهگیری از آیات قرآنی در ترکیب با سایر هنرها در جایجای شهر مانند کتیبههای قرآنی دیوار مساجد و سایر بناها و سوم بهرهگیری از نمادها و نشانهها (چه آیات الهی و چه نمادهایی که در فرهنگ اسلامی رشد یافتهاند) میباشد (نقیزاده، 1377: 54). در شهرهای ایرانی نیز میتوان درخصوص برخی موارد مصادیقی را بیان نمود. درخصوص تماس با طبیعت میتوان از سه جنبه موضوع را مورد بررسی قرار داد. اول آنکه اغلب سکونتگاههای اولیه در دلتا یا دره رودها احداث می‌شدهاند که خود نشان‌دهنده استفاده از طبیعت برای حیات و تلاش در جهت حفظ طبیعت به‌منظور ادامه حیات دارد (یوسفیفر، 1389: 147). در ساخت شهرهای هخامنشی صراحتاً در منابع بیان شده است که پس از احداث آب انبار (استفاده صحیح از منابع طبیعی) و منازل اقدام به احداث باغ و بستان مینموده‌اند. در واقع شهرها در حوزه رسمی خود باغ و بستان داشته و در لابه‌لای آنها زراعت و کاشت را سامان می‌داده‌اند. همچنین در ساخت کالبد شهر وجود عوارض طبیعی در ساخت بخش‌های مختلف شهر تأثیرگذار بوده است. همچنین مجموعههای شهری به‌وسیله حصارهای طبیعی، کوه، تپه، رودخانه، جنگل و از فضای بیرون خود جدا می‌شدهاند که این امر نشان‌دهنده استفاده از عوارض بدون تغییر در آنها جهت تسهیل زیست میباشد. دوم آنکه شواهدی موجود است از ستایش عناصر طبیعی و تقدیس آنها در میان ایرانی‌ها در زمان‌های قدیم. به‌عنوان مثال در زمان اشکانیان احترام به خاک به‌موازات احترام به خورشید مورد‌تقدس قرار میگرفته است. از طرفی عبادت و پرستش عناصر طبیعی همچون آفتاب، ماه، ستاره و خورشید نشان از اهمیت طبیعت در میان ایرانیان قدیم بوده است. در زمان هخامنشیان به خدایان تثلیثی اهورامزدا، مهر و ناهید همچون دین زردشت اعتقاد داشتهاند و عناصر طبیعی چهارگانه آتش، آب و باد و خاک مورد‌تقدیس و احترام بوده است. از طرفی جشنهای سالیانه ایرانیان قدیم با تغییرات طبیعی رابطه داشته و در مراسم مذهبی برگزار میشده است مانند جشن مهرگان، سده، میانبهار، میانسال، دانهآور که خود نشان‌دهنده تقدس طبیعت است. درخصوص مورد دوم نیز میتوان به مصادیقی اشاره نمود. به‌عنوان مثال وجود نقوش سمبلیک و مذهبی در مجموعههای مذهبی از قبیل تخت جمشید یا پارسه و یا استفاده از نقوش12 مذهبی بر روی وسایل و ابزارها، معابد و مقبرهها، سکهها.
عدالت: ویژگی بارز فعل الهی و اصل اساسی اسلام در شهر اسلامی آن است که شهر باید تجلیگاه «عدل» باشد (نقیزاده، 1377: 47). این عدل تنها به عدالت قضایی و یا عدالت اجتماعی منحصر نشده و می‌تواند در همه ابعاد زندگی و افعال انسان تجلی یابد. در شهر اسلامی عدالت از بسیاری از جهات قابل توجه است از جمله امکان دسترسی اهالی به مراجع رفع ظلم، تنظیم روابط اجتماعی و نظارت بر رعایت آن، دسترسی متناسب کلیه آحاد به امکانات عمومی، تسهیل ارتباط انسانها و فقدان امکان تجاوز به حقوق دیگران. درخصوص بررسی اصل عدالت در شهرسازی ایرانی قبل از اسلام نیز میتوان در برخی موارد مصادیقی متصور شد مثلاً ایجاد نظام سلسه‌مراتبی در ساختار اجتماعی و تنظیم روابط و قوانین توسط اقشار جهت استفاده همگان و تنظیم قراردادهایی جهت تعیین حقوق افراد در استفاده از برخی منابع مانند آب. لیکن بهدلیل وجود مصادیق متضاد با مفهوم عدالت از جمله وجود نظام کاستی و جلوگیری از برخورداری یکسان از امکانات برای همگان و به‌طور‌کلی عدم وجود مصادیق کامل درخصوص تمامی شاخصهای عدالت، امکان فرض قطعیت در این خصوص وجود ندارد.
اصلاح: نقش پسندیده انسان طبق آموزههای دین اسلام در زمین «اصلاح» و اجتناب از «فساد» میباشد. به تبع این نقش، شهرسازی نیز که از اثرات مهم انسان در زمین است بایستی صیغهای از اصلاح در زمین، اصلاح در روش زندگی و... را به نمایش گذارد. بنابراین میتوان گفت شهر اسلامی در پی اصلاح زمین است و نه فساد در آن و به عبارتی زمینهساز بهرهگیری مناسب از طبیعت برای اهدافی که برای نهایت زندگی انسان مقرر گردیده است (نقیزاده، 1377: 55). با توجه به منابع اصلاح زمین به‌عنوان کلیتی جامع مشتمل بر همه فعالیتهای انسان فرض میگردد، لذا عمران و آبادی زمین وجهی از آن خواهد بود. در بررسی صفت «اصلاح» در شهرهای ایرانی میتوان به مصادیقی اشاره نمود که نشان‌دهنده تأیید صحت آن است. یعنی همواره در طول تاریخ ایرانیان به‌دنبال اصلاح و رفع محدودیتهای طبیعی و بهرهگیری از فرصتهای موجود در جهت اصلاح شرایط طبیعی و آبادانی سرزمین بودهاند از جمله آن میتوان به یکی از مهمترین اسناد تاریخی قدیم یعنی «دیوان کاستافزود در دوره ساسانیان» اشاره نمود. وجود این ديوان مؤيد اين نکته است که در زمان ساسانيان به احداث يا نظارت بر احداث کانالهای ابیاری و همچنين بهرهبرداري از آنها توسط نظام و دستگاه ديواني خاص اهتمام میورزیده‌اند. موضوع آبرساني و احداث نهر، قبل از اسلام يکي از موضوعات مهم بوده، چنانکه در کتاب «آئين نامک» در زمان ساسانيان که قسمتي از آن به قوانين و دستورالعملهاي آبياري اختصاص دارد، گفته میشود در دوران پارتها (سلسله اشکانیان) برای اولین بار برنامه احداث شبکههای آبیاری در ایران، به اجرا درآمده است. در این دوران نهرها و کانالهایی در زیر (قنات) و روی زمین در سطح کشور احداث شده، به‌این‌ترتیب تمامی فلات ایران را مشروب و قابل بهرهبرداری کرده‌اند. حفر قناتها در زمان اشکانیان، احداث سدهای سنگی بر روی رودها، بهرهگیری از طبیعت در دستیابی به موفقیت در امور کشاورزی، تلفیق آئین مذهبی و تفریحی با طبیعت، تقدس خدایان نگهبان عناصر طبیعی از جمله آناهیتا و... نیز همه تأییدی دیگر بر این امر است.
عبرت: تعالیم اسلامی در اکثر موارد بسیاری از مسلمین را دستور به عبرتگیری امر فرموده که هدف اصلی بر عبرتگیری از آثار پیشینیان میباشد (نقیزاده، 1377: 47). در واقع تداوم تاریخی شهر و ارتباطش با گذشته آن یکی از مقولات مهم در شهر اسلامی است. از مطالعه تاریخ ایران و منابع موجود صراحتاً در بسیاری از موارد بازگشت دورهها به اقدامات دورههای قبل و یا استفاده از خط و مشی آنها در ساخت زیستگاههای خود را شاهد هستیم. مثلاً براساس منابع قابل درک است که اولین «شار» مادی الهام گرفته از «شهر- تپه»های بین النهرین (زیگورات) شروع و با شکوفایی شارهای پارسی به اوج خود می‌رسد. در جایی دیگر صراحتاً به این مطلب اشاره شده است که آموختن مظاهر تمدن و پایههای آن از بینالنهرین، سبب میگردد. در جایی دیگر ذکر شده است که دولت ساسانی در ساخت چهره کالبدی و سازمان فضایی شار خود به ساخت‌و‌ساز کهن دولت هخامنشی رجوع کرده و با به هنگام کردن شار پارسی این دوران، شار خود را شکل بخشیدهاند (خسروآبادی و همکاران، 1400: 122). همچنین بازگشت اشکانیان به شیوه پارسی و دگرگونی در شهرهای هلنی قبل از خود است.
امنیت: در جامعه اسلامی اهمیت امنیت به اندازهای است که اولین وظیفه مسلمین در تماس با یکدیگر القاء این مطلب میباشد (نقیزاده، 1377: 57). امنیت دارای ابعاد مختلفی است از جمله امنیت اجتماعی، امنیت در برابر تهاجم بیگانه، امنیت در مقابل بلایای طبیعی، امنیت در مقابل عوارض فعالیتهای انسان و... . شهر اسلامی زمینه آزار رساندن و آزار دیدن اهل شهر را از بین می‌برد ضمن آنکه امنیت لازم را برای ساکنین در مقابل پدیده‌های خارجی تأمین مینماید. قبل از بررسی این ویژگی در شهرهای ایرانی لازم به توضیح است که یکی از اولین و مهمترین اصول در ساخت هر شهر فارغ از مکتب فکری، اعتقاد و ... بحث امنیت به‌ویژه امنیت در مقابل بیگانگان میباشد. این صفت در شهرهای ایرانی دارای مصادیق بسیاری است که از جمله آن میتوان به موارد زیر اشاره نمود: استفاده از حصارهای طبیعی پیرامون سکونتگاهها به منظور تأمین امنیت، ایجاد پادگانهای نظامی مستقر در شهر پارسی- هلنی که به پاسداری از منطقه حوزه نفوذی شهر میپرداخته است (رشتی و همکاران، 1401: 181)، حضور دیوان‌سالاران و نظامیان در زمان اشکانیان و جنگاوران و سپاهیان در دولت ساسانیان به‌عنوان یکی از طبقات ممتاز که نشان‌دهنده اهمیت امنیت در این شهرها میباشد (اکبری نصرآبادی و همکاران، 1395: 5)، تجهیز شدن شهرهای سرحدی از دیدگاه نظامی جهت حفاظت از زمینهای میانی و جاده‌های شاهی، ایجاد گروه‌های انتظامی ویژه در برخی شهرها که به‌منظور مراقبت از جادهها همراه با کاروانهای بزرگ حرکت میکردند، احداث شهرهای نظامی و شهرهای مرزی در نقاط حساس، الگوی دایرهای شهرها در زمان پارتیان که به‌منظور کنترل حملات خارجی و جدالهای داخلی طرح‌ریزی میشدند.
میانه: این صفت در معنای تعادل و میانهروی خود جزیی و یا به عبارتی عین عدل است. در شهر اسلامی نشانهای از ریا و تفاخر به‌چشم نمیخورد، در شهر اسلامی اکثر امکانات در خدمت عدهای خاص نیست و اهمیتها تقسیم شدهاند. در شهر اسلامی توجه به برخی کمتر و به بعضی بیشتر نیست. درخصوص بررسی این صفت در شهرهای ایرانی به توضیحات در باب صفت «عدالت» رجوع میشود (پورمحمدی و همکاران، 1398: 42).
اصول ساخت شهر: شرایط طبیعی فلات مرکزی ایران و زمینهاي حاصلخیز آن در مجاورت منابع آب عامل اصلی پیدایش سکونتگاههاي انسانی میباشد. (پوراحمد، پوراحمد، 1391: 23) اصول و عوامل شکلگیری شهر در ایران قبل از اسلام معطوف به نحوه نگرش به جهان و اقتصاد، توليد و توزيع ثروت، حركت گردش كالا و محيط و به‌طور‌كلي عناصر محيط‌زيست طبيعي است. دولتها بر وحدت اجتماعی جامعه تأکید داشتند. تعریف دقیق سازمان فضایی در این دوره کاملا مشهود است. ایجاد شبکه معابر، مبنای طراحی بر اساس مقیاس انسانی بوده است. توسعه شهرهاي ایرانی علیرغم ورود اسلام به این منطقه برپایه زیرساختهاي شهري قبل از اسلام ادامه یافت. حفظ سه بخش اصلی مانند قبل به‌صورت ویژه بعد از اسلام نیز در شهرهاي ایرانی مورد تأکید قرار گرفت. با این تفاوت که نوعی معنویت و ترکیب و ایدئولوژی اسلامی بین این عناصر حاکم شد (پوراحمد، پوراحمد، 1393: 30).
بهداشت: بهداشت عمومی در پیشینه ایران باستان قدمت چندهزار ساله دارد. دانش عمومی پزشکی اذعان دارد، در روزگاران قدیم ایرانیان اقدامات بهداشت عمومی در بعضی زمینه‌ها را دارا بودهاند. توجه به آب و اهمیت آن در ایران باستان با توجه به متون آئینی به طوری که آب، خاک، آتش و هوا نباید آلوده شوند، مطرح میباشد (خالندی، شنو، 1396: 114). در دین اسلام بهداشت در جنبههای مادی و روانی بحث میکند. دین اسلام جامعهای را موفق می‌داند که جسم و روان مردم در آن سالم باشد. از سوی دیگر راه رسیدن به زیبایی را رعایت بهداشت معرفی میکند.
بحث و نتیجهگیری
با توجه به بررسيهاي انجام شده و لحاظ نمودن فرضیات اولیه پژوهش، همچنین استناد به فرض استنباطی- تحلیلی پژوهش (جدول 6)، میتوان به نتیجه نهایی دست یافت. در این مطالعه با جمع نهایی امتیازهای به‌دست آمده و به‌دست آوردن درصد عددی، عددی معادل با 64/63 به‌عنوان میزان درصد بیتأثیری به‌دست آمده است. این بدان‌معناست که شهرسازی ایرانی تنها حدود 36/36 درصد از آموزههای اسلام تأثیر گرفته است. در تحلیل این موضوع مطابق با آنچه در جدول شماره 7 ارائه شده است میتوان گفت در واقع در بررسی 11 شاخص ارزیابی انتخاب شده در این مقاله حدود 64/63 درصد تطابق اصول شهرسازی ایران با آموزههای اسلام ارزیابی شده است که نشان‌دهنده وجود یک مکتب نسبتاً کامل در حوزه شهرسازی در ایران می باشد. از طرفی در 36/36 درصد از مطالعات، عدم تطابق بین ادبیات موضوعی ارزیابی شده است که این میزان وجود فاصله جهانبینی را نشان میدهد. که با فرض اجرای تمام‌عیار آموزههای اسلام در بطن شهرها میتوان به یک تطابق 100 درصدی رسید.
جدول شماره 6: فرض استنباطی- تحلیلی پژوهش
میزان و نحوه تأثیرگذاری آموزههای اسلام در شهرسازی ایرانی | درصد تأثیرگذاری |
ورود اسلام به ایران با یک جراحی تمام‌عیار در اصول شهرسازی همراه بوده است. | 0- 33 درصد |
ورود اسلام به ایران به صورت یک مرهم ترمیمی در جهت اصلاح برخی موارد عمل نموده است. | 33- 66 درصد |
ورود اسلام به ایران بدون تأثیرگذاری یا تنها به‌صورت تأثیرپذیری تقویتی ظاهر شده است. | 66- 100 درصد |
جدول شماره 7: نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل داده‌ها
امتیاز شاخص در آموزههای اسلام (فرض پژوهش) | درصد | امتیاز شاخص در شهرسازی ایرانی (یافتههای پژوهش) | درصد |
1100 | 100 | 700 | 63.64 |
براساس نتایج و اطلاعات به‌دست آمده میتوان اذعان نمود که در مکتب شهرسازی ایران قبل از ورود اسلام در مقایسه با آموزهها و ارکان دین اسلام در مواردی از جمله تقوی، عدالت، میانه و وحدت کالبد عدم تطابق وجود دارد. در بررسی موضوعی این شاخصها میتوان بدین موضوع پی برد که مهمترین معضل و فقدان در اصول شهرسازی ایرانی طرز تلقی آن از بعد انسانی ساکنان یک شهر میباشد. در واقع شاید بتوان گفت بعد انسانی در این ساختار در ارتباط با سایر ابعاد سنجیده و ارزیابی میگردد. در صورتی‌که در اسلام شخصیت انسانی صرفاً بهدلیل انسان بودن برای همگان یکسان و برابر فرض میگردد. با توجه به این طرز تلقی شاهد تفاوتهایی در صفات مرتبط با ابعاد انسانی میباشیم. در توجیه این امر میتوان گفت چنین طرز تلقی به یقین از جانب مذهب و دین اعمال نشده است زیرا همه ادیان از جانب یک آفریدگار بوده و منزلت انسانی را محترم میدانند لیکن ساختار حکومتی دوران مذکور و در رأس قرار گرفتن حاکم مطلق در تمام دورانهای تاریخی عامل اصلی بروز این تفاوت‌ها میباشد. به‌عبارتی در صفاتی که مرتبط با عدالتپروی در میان ساکنان یک شهر میباشد و یا به‌عبارتی صفاتی که مرتبط با برابریِ محلات، ساکنان و شهر در برخورداری از امکانات، تسهیلات، آسایش و رفاه است، دارای تناقض میباشد. تمامی موارد مذکور ناشی از اقدامات حاکمان و دیدگاه آنها در ایجاد تمایز بین حاکمان و نزدیکان آنها با سایر اقشار مردم است. در این راستا همواره در تمام دورههای تاریخی مذکور طبقات ممتاز اجتماعی در شهرها تعریف و حتی مکان زندگی آنها جدا از سایر اقشار مردم در نظر گرفته میشده است. اما درخصوص سایر موارد که عمدتاً مرتبط با ساخت کالبدی و ارتباط آن با طبیعت است میتوان گفت در شهرسازی ایرانی (قبل از اسلام) به‌لحاظ اصول مربوط به کالبد شهری، تفکر جامعی موجود بوده است و این تا به‌حدی است که حتی پس از ورود اسلام همین اصول پایهساز ایجاد شهرهای اسلامی شده است (این امر از بررسی صفت عبرت در آموزههای اسلام و نیز بررسی شهرهای دوران اولیه پس از ورود اسلام قابل درک است). در واقع میتوان گفت آموزههای اسلام در بعد منزلت انسانی نسبت به دورههای تاریخی ایران زبانزد و پیشرو بوده است و سبب ایجاد تغییراتی در این راستا شده است. لیکن درخصوص مباحث ساخت کالبدی شهر، اصول و ضوابط شهری و... شهرسازی ایران زبانزد میباشد.
بر اساس موارد ذکرشده میتوان گفت در تمامی شاخصهای بررسی شده چه شاخصهای مرتبط با بعد انسانی و چه شاخصهای مرتبط با بعد محیطی هر دو مورد (اصول شهرسازی ایران و آموزههای اسلام) دارای مصادیقی درخور توجه می‌باشند. لیکن نحوه نگرش در آنها با یکدیگر متفاوت است. به‌عنوان مثال عدالت در آموزههای اسلام شامل ابعاد کمال انسانی است لیکن در اصول شهرسازی ایرانی عدالت متمرکز بر بعد زیست و مکانی است. بنابراین تغییر نگرشها خود گاهاً باعث ایجاد تغییرات گسترده در متد و شیوه عملیاتی میگردد. بنابراین پذیرش تأثیرگذاری اسلام بر اصول شهرسازی ایران انکارناپذیر است لیکن میزان تأثیرگذاری آن حائز اهمیت است. گاهی این میزان به اندازهای میباشد که سبب تغییر یک نگرش یا متد در بستر شده است و گاه تنها به‌صورت موردی و جزئی عمل نموده است. این امر از یافتههای حاصل از پژوهش قابل دریافت است. در 60 درصد شاخصها میزان تغییرپذیری شاخصها به‌صورت جزئی و موردی میباشد و در 40 درصد شاخصها تغییرپذیری به‌صورت عمده و بنیادی ارزیابی شده است. در آخر میتوان گفت نبود بازتاب ایدئولوژی اسلامی در کالبد فیزیکی شهر و از طرفی وجود بستر فیزیکی منطبق با اصول شهرسازی از پیش تعیین‌شده در ایران منجر به تلفیق آموزههای اسلام با اصول شهرسازی ایران شد. که مسیری در جهت تقویت هر دو بخش فراهم گردید. این امر علاوه بر هویدا شدن الگوهای نادیده گرفته شده در ایران از جمله: هویت- تأثیر متقابل انسان- فرهنگ- زیست و محیط زندگی به اشاعه ارکان اسلامی از جمله فلسفه- انسان شناسی- جهان بینی اسلامی در ایران کمک نمود. قطعاً انطباق میان مکتب شهرسازی ایرانی و آموزههای اسلام وجود داشته و دارد، لیکن میزان و نحوه اثر بخشی اسلام در اصول شهرسازی ایرانی به‌صورت مرهم ترمیمی و در جهت اصلاح نواقص در ابعاد عدالتپروری و برابری انسانی عمل نموده است.
منابع
اصغری، محمود (1385) «راهبرد دین و توسعه در اندیشة شهید مطهری» پژوهشهای اجتماعی اسلام، 58 (12)، صص 93- 122.
اکبری نصرآبادی، محمد و سیداحمد صمدیان و حسین حامدی و حسین مرادیان و کوروش محمدی و علی روشن (1395) «وضعیت نظام طبقاتی در عهد ساسانی»،کنفرانس بین‌المللی پژوهش در مهندسی، علوم و تکنولوژی.
SID. https://sid.ir/paper/865762/fa.
بمانیان، محمدرضا (1393) «شهر ایرانی اسلامی: معنا و مفهوم‌شناسی شهر ایرانی- اسلامی, مبانی نظری و مصداق‌ها.» کنفرانس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری. SID. https://sid.ir/paper/836052/fa
پوراحمد، احمد (1393) «فضای شهری در ایران قبل و بعد از اسلام»، ششمین کنفرانس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری با تأکید بر مؤلفه‌های شهر اسلامی، مشهد.
https://civilica.com/doc/349481
پورجعفر، محمدرضا و علی پورجعفر و سیما صفدری (1394) «انواع شهر اسلامی و اشاراتی به نحوه شاخص‌سازی در راستای شهری آرمانی- اسلامی»، پژوهشهای معماری اسلامی، 3(3 (پیاپی 8))، صص 3- 17.
SID. https://sid.ir/paper/409703/fa
پورمحمدی، بحرینی و داود‌پور (2019) «شهر اسلامی: تخیل یا واقعیت»، دانش شهرسازی، 3(2)، صص 33- 47.
10.22124/upk.2019.13124.1184 Dio :
تقي‌زاده، محمّد (1389) «روايتي ايراني از حکمت، معنا و مصاديق هنر» ،9644264231،1، تهران، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي.
حاج سیدجوادی، سیدکمال (1390) «واژگان سلامت در ادب پارسی»، پایش، 11(1)، صص 139- 149.
SID. https://sid.ir/paper/23362/fa
حبیبیان، هما و نسیم جلالیان (1394) «تطبیق شاخصهای شهرسازی اسلامی در فضای شهری». همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران. SID. https://sid.ir/paper/826668/fa
حبيبي، سيد محسن (1397)، «از شار تا شهر (تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثر) »،9- 5206- 03- 946- 978، 17، تهران، دانشگاه تهران.
حرعاملی، محمدبن حسن و ابوالحسن شعرانی و محمد شریف‌رازی و عبدالرحیم ربانی شیرازی (1372) «وسائل‌الشیعه». قم، موسسه آل‌البیت لاحیاء‌التراثف.
حکیمی، محمدرضا و محمد حکیمی و علی حکیمی (1388) «الحیات»، احمد آرام، قم، دلیل ما.
خالندی، انور، افشار شنو (1396) «بررسی بهداشت عمومی در ایران باستان با تکیه بر بهداشت آب و خاک و هوا»، تاریخ‌نامه خوارزمی، 18.
خسروآبادی، مریم، و کیوان کریمی الوار (1400) «واکاوی اهمیت تاریخی گذرگاه ترمذ. تاریخ ایران»، پژوهشنامه علوم انسانی، 14(2 )، صص 115- 131.
SID. https://sid.ir/paper/965933/fa
رشتی، بهاره و محمدکریم یوسف‌جمالی و ناصر جدیدی و فیض‌اله بوشاسب گوشه (1401) «بررسی و مقایسه شهرسازی اشکانی و ساسانی با رویکردی به مؤلفه‌های سیاسی, اجتماعی و فرهنگی»، مطالعات هنر اسلامی، 19(47 )، صص 174- 188. SID. https://sid.ir/paper/1054119/fa
رضوی‌نیا، سیدمحمدحسین (1397) «بررسی نشانه‌شناختی مکتب اصفهان در شهرسازی و معماری»، مدیریت شهری، 17(50 )، صص 47- 63.
SID. https://sid.ir/paper/91922/fa
رضی، شریف (1381) «نهج البلاغه» محمدمهدی فولادوند، تهران، ولی‌عصر.
صابرمنش، علیرضا و حسن احمدی و ناصر براتی (1400) «تبیین مؤلفه‌های آموزش شهرسازی با تأکید بر شاخصهای شهر اسلامی محورهای موضوعی: شاخصهای شهر ایرانی اسلامی» مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 12(46 )، صص 1- 16.
SID. https://sid.ir/paper/1041202/fa
فولادوند، محمدمهدی (1377) «قرآن کریم»، تهران، دارالقرآن کریم.
قربانی، آناهیتا و راحله محرمی و فریبا حامدنسیمی و امیرحسن یعقوبی روشن (1397) «ضرورت بررسی شاخصهای معماری ایرانی- اسلامی در طراحی شهرهای نوین با استناد به تاریخ معماری ایران». معماری‌شناسی، 1(3 )، 0- 0.
https://elmnet.ir/doc/2033723- 85875
کلانتری خلیل‌آباد، حسین و مهدی حقی و محسن دادخواه (1393) «مؤلفه‌های اجتماعی الگوی شهرسازی ایرانی و اسلامی». نقش جهان، 4(1)، صص 17- 26.
SID. https://sid.ir/paper/249083/fa
کلینی، محمدبن یعقوب (1376) «اصول کافی»، قم، اسوه.
مجلسی، محمدباقر (1403ق) «بحارالانوار»، عبدالزهراء حسینی، بیروت، وفا.
مکارم شیرازی، ناصر (1390) «تفسیر نمونه» جلد 1، تهران، امام علی‌ابن ابی‌طالب(ع).
نجفی، موسی و سیدسعید آریانژاد (1395) «بازسازی تمدن نوین اسلامی (نگاهی انتقادی به عدم امکان سنجی صحیح آن)». جستارهای سیاسی معاصر، 7(3 )، صص 59- 82.
SID. https://sid.ir/paper/233523/fa
نقیزاده، محمد (1389) «تأملی در چیستی شهر اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1(1)، صص 1- 14.
https://www.magiran.com/p871566
نقیزاده، محمد (1377) «صفات شهر اسلامی در متون اسلامی» هنرهای زیبا، (۰) صص 4-5.
https://jhz.ut.ac.ir/article_17130.html
یوسفیفر، شهرام (1389) «الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران»، مجله تاریخ ایران، ۳(۱)، صص 145- 170.
https://irhj.sbu.ac.ir/article_94465.html
[1] * نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران mi.alikhani@iau.ac.ir
[2] ** کارشناسی ارشد شهرسازی، واحد علوم و فناوری پردیس، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران neda_rahimpanah@yahoo.com
[3] *** دانشجوی دکتری شهرسازی، واحد علوم تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران persiancheif@gmail.com
[4] . Richard Nelson Frye
[5] . Mohmmad Allal Sinaceur
[6] . Renan, Joseph Ernest
[7] . Ibn Khaldun
[8] . Karen Armstrong
[9] . A.T Welch
[10] . Shelomo Dov Goitein
[11] . Emile Durkheim
[12] . لازم به‌ذکر است تا قبل از اسلام از نقوش به‌عنوان کتیبه استفاده میشده است.