مقایسه تطبیقی نقش فرهنگ و محیط در شکلگیری خانههای بستکیه دبی و خانههای شهرهای جنوبی ایران
محورهای موضوعی : معماری اسلامیحسین سلطانزاده 1 , رسا مرادی 2 * , غزاله میرهادی 3
1 - استاد گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران
2 - دانشجوی دکتری معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران
3 - دانشجوی دکتری معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران
کلید واژه: خانههای جنوبی ایران, خانههای بوشهر, حیاط مرکزی, بستكيه. ,
چکیده مقاله :
معمارى و فرهنگ گذشته شهرهای جنوبی ایران بر فرهنگ و معمارى كشورهاى عربی حاشيه خليجفارس تأثیرگذار بوده، که یکی از نمونههای بارز آن، تأثیرگذاری بر معمارى بافت تاريخى محله بستكيه در شهر دبى است، که بر اثر مهاجرت تاجران ایرانی از مناطق جنوبی ایران به محله بستکیه بود (سعیدی‌نیا و ملکی، 1391: 28). هدف پژوهش، بررسی علت شباهت معماری بستکیه دبی و شهرهای جنوبی ایران و تحلیل تأثیر معماری و فرهنگ بومی شهرهای جنوبی ایران بر معماری مسکونی محله بستکیه است. روش پژوهش به صورت توصیفی-تحلیلی و تطبیق و بررسی شش نمونه‌موردی از خانههای بافت قدیمی در بوشهر و محله بستکیه صورت گرفته است. نتایج نشان میدهد، در گذشته دو عامل فرهنگ و محیط در شکلگیری خانهها تأثیرگذار بود. در مناطق حاشیه خلیجفارس، با توجه به اقلیم منطقه، باید راهکارهایی در جهت بهبود شرایط اقلیمی در خانهها ایجاد می¬شد. از طرف دیگر فرهنگ ساکنان نیز بر چیدمان فضایی و کالبد خانهها تأثیرگذار بود، پس مهاجرت ایرانیان به محله بستکیه باعث شد، فرهنگ و شیوهزندگی مهاجران ایرانی، بر کالبد خانهها تأثیرگذارد و الگوهای مشابهی بین طراحی معماری خانههای دو منطقه در مسائلی مانند عرصهبندی و همنشینی فضا، حریم‌بندی و محرمیت فضا، شیوه ساخت و سیرکولاسیون داخلی فضایی ایجاد شود. در هر دو منطقه، فضاهای مختلفی برای مردان و زنان به عنوان فضاهای خصوصی و مشترک تعریف شده است. همچنین، فضاهایی برای مهمانها و مهمانان مرد خانه وجود دارد که جدا از فضای خصوصی خانه قرار دارد. حیاط مرکزی و پنجرهها و بادگیرها به عنوان ابزاری برای ایجاد کوران هوا و تهویه طبیعی در خانهها وجود دارد. همچنین، فضاهای مختلفی مانند فضاهای عمومی، نیمه عمومی و خصوصی در هر خانه برای انجام فعالیت‌های مختلف تعریف شده است.
The architecture and culture of southern Iranian cities had a significant influence on the architecture and culture of Arab countries around the Persian Gulf. One notable example is the influence on the architecture of the Bastakiya neighborhood in Dubai, which was a result of the migration of Iranian merchants to the Bastakiya neighborhood. The aim of this research is to analyze the influence of the local architecture and culture of southern Iranian cities on the architecture of the Bastakiya neighborhood. The research method was descriptive-analytical and involved comparing and studying six case studies of old-fashioned houses in Bushehr and Bastakiya. The results show that, in addition to environmental issues, culture and lifestyle had an significant influence on the layout and structure of houses in both regions. The migration of Iranians to Bastakiya caused the culture and lifestyle of Iranian immigrants to influence the structure of houses, and similarities between the architectural design of houses in both regions were observed in issues such as spatial planning, integration, privacy, construction methods, and internal circulation of space. In both regions, different spaces were defined for men and women as private and common spaces, and there were also spaces for guests and male visitors that were separate from the private space of the house. The central courtyard and windows and windcatchers were used as tools to create natural ventilation and cooling. Additionally, different spaces such as public, semi-public, and private spaces were defined in each house for various activities.
سعیدی‌نیا، حبیب‌الله و عبدالرزاق ملکی (1391) مهاجرت تجار بستکی به دبی و تشکیل بستکیه (دوران قاجار و پهلوی)، مجله پژوهش‌های تاریخی، سال چهارم، شماره 3، 42-27.
فراهانی، فریدون (1392) شناسه‌های معماری بستکی در خانههای بستکیه دبی با تاکید بر فضاها، قوس‌ها و ساختمایه، فصلنامه هنرهای سنتی- اسلامی، سال اول، شماره دوم، 113-139.
کاکی زاده، محمدامیر و ندا ناصری و رحمن جان احمدی و احسان حیدرزاده (1401) بررسی تأثیر ساختار کالبدی بافت تاریخی بوشهر بر حضورپذیری ساکنان با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی، مجله معماری و شهرسازی صفه، دوره 32، شماره 4، 73-92.
مولایی، اصغر، و محمدامیر کاکی زاده (1400) نقش ساختار فضایی کالبدی شهری بافت تاریخی بندر بوشهر بر شکلگیری تعاملات اجتماعی ساکنان آن. فصلنامه اثر، دوره 42، شماره 3، 380-404.
AbdulHusseini, J (2011) Adapting the design of Tabriz and Baku residential houses with indigenous culture and climate, Bagh-e Nazar Magazine, Volume 8, Number 18.
Alpagonovolo, a., Mehryar, M., Rababi, M., Falamaki, M., Dadkhah, M., Shariat, A., Eghbali, R & Sanei, S (2005) Native Architecture, Tehran: Space Publishing, Second Edition.
Ayubi, M & AmirKiyaie, M (2015) A Study of the Interaction of Culture and Architecture and Its Place in Indigenous Architecture of Iran, The Second International Conference and the Fourth National Conference on Architecture, Restoration, Urban Planning and Sustainable Environment, Hamedan, Permanent Secretariat of the Conference.
Basiago, A (1999) Economic social and environmental sustainability in development theory and urban planning practice.The Environmentalist, 2: 145-161.
Besenval, R (2007) Technologie de la Voûte dans l'Orient Ancien, Translated by M. Habibi, Iranian.
Cheng, V. Ng. E & Givoni, B (2005) Effect of envelope colour and thermal mass on indoor temperatures in hot humid climate, Solar Energy, 78 (4), pp.528-534. http://doi.org/10.1016/j.solener. 2004.05.005.
McCabe, c & Roaf, s (2012) The wind towers of Bastakiya: Assessing the role of the towers in the whole house ventilation system using dynamic thermal modelling, Journal of Architectural Science Review.
Mushtaha, E (2013) EDUCATION FOR SUSTAINABLE ARCHITECTURE @ AUSTN, 6th Ajman International Urban Planning Conference AIUPC 6:City and Security , Ajman- United Arab Emirates At: Ajman University.
Farahani, F (2013) Bastaki Architecture Characteristics in Bastaki Dubai Houses with Emphasis on Spaces, Arches and Structures, Quarterly Journal of Traditional-Islamic Arts, First Year, No. 2.
Kashani, M (2013) Iranian Lifestyle (Intangible Cultural Heritage) from the Perspective of Foreign Tourists and Travel Writers, Collection of Articles on Lifestyle Transformation in Iran, Tehran, Tisa Publications, Volume I, pp. 163-201.
Nikfetrat, M & Bitaraf, A (2016) Examination of Cultural Impacts on the native Architecture of Iranian from the viewpoint of Sustainability, Shabak Monthly Magazin, 12 consecutive.
Norberg-Shulz, C (2006) The Concept of Dewlling: on the Way to Figurative Architecture. (M. Yarahmadi, Trans.). Tehran: Agah.
Okhovat, H., Bemanian, M & Ansari, M (2011) Recreation of spiritual concept of housing in the traditional housing of desert climate. journal of studies on Iranian Islamic city, fall 2011, Volume 2, Number 5; Page (s) 95 To 102.
Palasma, J (2011) Identity, Intimacy and Domicile. (A. Majd, Trans.). Journal of Cinema Industry. 97, 116-121.
Ranjbar, A., Pourjafar, M & Khaliji, K (2010) Climatic design creations in proportion to wind flow in the old texture of Bushehr. Bagh Nazar Magazine, Year 7, Number 13.
Zolfagharzadeh, H. & Hesari, p (2014) Ecological Theory of Habitat Architecture, Journal of Housing and Rural Environment, No. 145, pp. 29-44.
Modi, S., IIiyasu Sanke Isyaku, Timothy Marcus Kogi, Amos Danladi, Bilkisu Priscilla Sambo, & Emmanuel Adamu Gado (2022) Orientation as a panacea for improving the Thermal Performance of a fully enclosed courtyard in a typical tropical climate. Journal of Environmental Science and Economics, 1 (3), 51–59. https://doi.org/10.56556/jescae.v1i3.240.
Mahmoud Hassan Tony, L. (2022) THE HOUSE OF MOHAMED SHARIF IN AL-FAHIDI NEIGHBORHOOD: A MODEL OF TRADITIONAL HOUSES IN DUBAI - UNITED ARAB EMIRATES. International Journal of Cultural Inheritance & Social Sciences (IJCISS). Vol. 4 Issue 8, September 2022.
Muna, ., Emad, M, & Ayat, E,. (2023) A Improvement of thermal performance and predicted mean vote in city districts: A case in the United Arab Emirates , Ain Shams Engineering Journal,Volume 14i,dj, Issue 7, July 2023, 101999.
Ascione, F., Bianco, N., Mauro, G. M., & Napolitano, D. F (2019) Retrofit of villas on Mediterranean coastlines: Pareto optimization with a view to energy-efficiency and cost-effectiveness. Applied energy, 254.
Khajehzadeh, I., Vale, B., & Yavari, F (2016) A comparison of the traditional use of court houses in two cities. International Journal of Sustainable Built Environment, 5 (2), 470-483.
Toris-Guitron, M. G., Esparza-López, C. J., Luna-León, A., & Pozo, C. E. D (2022) Evaluation of the thermal performance of traditional courtyard houses in a warm humid climate: Colima, Mexico. Heritage Science, 10 (1), 1-17.
Rahravi Poodeh, S., & Haghighi Boroojeni, S (2022) Investigating the factors affecting the plan layout of single-yard houses in Isfahan (Case study: Houses built before 1300 AH). Journal of Architecture in Hot and Dry Climateis, 9 (14), 137-158.
منابع پلان¬ها و تصاویر Al-Zubaidi, MSS (2007) The sustainability potential of traditional architecture in the Arab world - with reference to domestic buildings in the UAE. Doctoral thesis, University of Huddersfield.
Shaeri, J., Yaqubi, M., Aliabadi, M & VakiliNejad, R (2017) Investigation of temperature, relative humidity and wind speed in traditional residential buildings of Bushehr in summer (Case study: Golshan mansion and Dehdashti mansion), Journal of Fine Arts - Architecture and Urban Planning, Volume 22, Number 4.
Varmaqani, H & Sultanzadeh, H (2018) The Role of Gender and Livelihood Culture in Forming House (Comparing the Qajar’ s Houses of Gilan and Bushehr), Armanshahr Journal of Architecture and Urban Planning, No. 23.
فصلنامه علمي «مطالعات شهر ایرانی- اسلامی»
شماره پنجاهم، زمستان 1401: 18-1
تاريخ دريافت: 12/08/1401
تاريخ پذيرش: 23/05/1402
نوع مقاله: پژوهشی
مقایسه تطبیقی نقش فرهنگ و محیط در شکلگیری
خانههای بستکیه دبی و خانههای شهرهای جنوبی ایران
رسا مرادی2*
غزاله میرهادی3**
چکیده
واژه‌های کلیدی: خانههای جنوبی ایران، خانههای بوشهر، حیاط مرکزی، بستكيه.
مقدمه
معماری مسکونی هر منطقه تحتتأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی، محیطی، اقتصادی، تاریخی و ... است. فرهنگ، شیوه زندگی و اعتقادات تأثیر زیادی در شکلگیری ساختار و روابط فضایی خانهها بخصوص در معماری گذشته داشته (فراهانی، 1392: 123-138) و خانههای ارزشمندی متناسب با نوع زندگی ساکنان طراحی شده است. بناهای ساخته شده در شهرهای حاشیه خلیجفارس به علت اقلیم منطقه و همچنین فرهنگ و شیوهزندگی مردم، دارای معماری منحصر به فردی هستند (فراهانی، 1392: 123-138). این مناطق به علت ارتباطات تجاری از طریق دریا با دیگر کشورها، موجب انتقال فرهنگ و معماری بین کشورها شدهاند. محله بستکیه دبی به علت مهاجرت و ساکن شدن تاجران ایرانی جنوب کشور، معماری مشابهی با معماری مناطق جنوبی ایران دارد و بافت شهری محله بستکیه مانند بافت بوشهر دارای يكپارچگى و كوچههاى باريك، ساختمانهاى بلند و بادگيرهاى مرتفع است. در این پژوهش به بررسی عوامل تأثیرگذار بر ایجاد الگوهای مشابه در معماری خانههای بوشهر و بستکیه دبی پرداخته شده است، که این بررسی هم از لحاظ تأثیر عوامل فرهنگی از جمله شیوهزندگی و حریم و محرمیت در خانهها و عرصهبندی فضاها و هم از لحاظ عوامل محیطی مانند ساختار کلی و الگوی فضاها و عوامل اقلیمی منطقه انجام گرفته و در نهایت، نتیجه مقایسه تطبیقی، در قالب جداولی آورده شده است.
مبانی نظری
مختصات جغرافیایی و اجتماعی هر منطقه، از عوامل اصلی شکلگیری معماری یک زیستگاه است (Zolfagharzadeh,. & Hesari, 2014: 42). ویژگیهای اقلیمی، انسان را در انتخاب چگونگی برخورد با مشکلات خاص هر سرزمین در تأثیر متقابل با طبیعت اقلیم، مجرب گردانید (Alpagonovolo et al., 2005: 54). خانه بیش از آنكه ساختاری کالبدی باشد، نهادی با عملكردی چند بعدی متاثر از اجتماع، فرهنگ، آئین مذهبی، اقتصاد و اوضاع محیطی و از آنجا که ساخت خانه، خود امری فرهنگی است، شكل و سازمان آن نیز متاثر از فرهنگی است، که خانه محصول آن بوده است . (Nikfetrat & Bitaraf, 2016) با توجه به اینکه ساختار کالبدي خانههاي سنتی، طراحی هوشمندانهاي در خدمت منافع انسان و محیطزیست داشتهاند، تلاش سازندگان، از طریق ایجاد رابطه‌اي دوستانه بین محیطزیست، فرهنگ و فرم معماري، فضاهاي زندگی را در جهت انسانی شدن سوق دهند (Basiago, 1999: 146) . خانه فراتر از یک ساختار فیزیکی است و به عنوان یک نهاد چندبُعدی، تحت تأثیر عوامل متعددی مانند فرهنگ، اجتماع، آئین‌های مذهبی، اقتصاد و شرایط محیطی قرار میگیرد. ساخت خانه به عنوان یک امر فرهنگی در ارتباط با فرهنگ مردمان قرار دارد و شکل و سازمان خانه نیز تحت تأثیر عوامل فرهنگی قرار میگیرد. به عبارت دیگر، شرایط محیطی و اجتماعی منطقه، شکل‌دهنده رفتار و تعامل انسان با محیط زیست می‌باشند (Okhovat, Bemaniyan & Ansari, 2011: 98). بنابراین خانه تنها به پدیدآوری کیفیات جوی محیط اکتفا نکرده و باید خلق و خوی آن فعالیتهایی که درونش جریان مییابند را نیز آشکار سازد (Shultz, 2006: 114). با توجه به باور راپاپورت، خانه نه تنها یک سرپناه است، بلکه نماینده‌ای از نگرش و ادراک انسان درباره خودش میباشد. در واقع، خانه بازتابی است از اینکه انسان خود را چگونه می‌بیند و به جهان اطرافش چگونه رابطه برقرار میکند. همچنین، عوامل فرهنگی و درک انسان‌ها از جهان و حیات، اعتقادات مذهبی، ساختار اجتماعی قبیله و خانواده، روش‌های زندگی و شیوه‌های ارتباط اجتماعی افراد، نقش مؤثری در شکلگیری خانه و تقسیمات فضایی آن ایفا کرده‌اند. خانه نمی‌تواند به‌طور یک‌باره و به‌سادگی پدید آید، بلکه از طریق تداوم و تحول در طول زمان شکل میگیرد.
روش تحقیق
با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و تطبیق شش نمونه موردی از خانههای بافت قدیمی در بندر بوشهر و بستکیه دبی به عنوان جامعه آماری پژوهش، بر اساس دو متغیر نقش فرهنگ و محیط به عنوان متغییرهای مستقل، در شکلگیری خانهها و تأثیرپذیری معماری خانههای بستکیه از خانههای مناطق جنوبی ایران به عنوان متغییرهای وابسته پرداخته شده است. علت انتخاب این دو منطقه بر اساس شباهت دو عامل محیط و فرهنگ بود که شباهت فرهنگ و شیوهزندگی، به دلیل مهاجرت ایرانیان به بستکیه شکل گرفت و پلان خانه‌هایی که از نظر معماری منطقه شاخص بوده‌اند مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته‌اند. گرداوری اطلاعات، به شیوه کتابخانهای و مطالعه منابع اسنادي صورت گرفته و به تجزیه و تحلیل اطلاعات نمونههای انتخاب شده از دو نظر فرهنگی و محیطی پرداخته شده است. در جهت شناخت و بررسی تأثیر معماری و فرهنگ بومی شهرهای جنوب ایران، بر معماری مسکونی دبی در محله بستکیه به تجزیه و تحلیل یافتههای تحقیق پرداخته، که در قالب جداول و تصاویر ارائه شده است.
پیشینه تحقیق
در ادامه به بررسی نمونه‌ای از مقالات علمی با روش‌های مشابه می‌پردازیم. آشیونه و همکاران بر روی بهبود کارآمدی انرژی و کاهش هزینه در ویلا‌های ساحلی دریای مدیترانه تمرکز داشتند. آنها یک چارچوب بهینه‌سازی چند هدفه برای مقاوم‌سازی انرژی ساختمان ارائه کردند. دو دیدگاه اصلی در این چارچوب وجود دارد که در بعضی موارد با یکدیگر متضاد هستند. دیدگاه عمومی به دنبال تحقق اهدافی مانند صرفه‌جویی در انرژی، استقلال انرژی، کاهش آلودگی و تأثیرات زیست‌محیطی است. اما دیدگاه خصوصی به دنبال تأمین منافع مالی فردی میباشد (Ascione, Fabrizio, et al, 2019). خواجه‌زاده، ویل و یاوری بر روی 10 خانه در شهرهای یزد و بوشهر است. این خانهها در مناطق باستانی قرار دارند و نمونه‌هایی از خانههای قدیمی هستند. خانههای انتخاب شده در بوشهر دو طبقه و شکلی پرطرفدار دارند، در حالی که خانههای یزد مخلوطی از خانههای کوچک و بزرگ یک طبقه هستند. برای ایجاد جدول مشخصات، از اندازه‌گیری‌های مختلفی استفاده شده است. در نهایت، دو جدول میانگین این نسبت‌ها برای خانههای بوشهر و یزد ایجاد شده است (Khajehzadeh, Vale & Yavari, 2016). توریس و همکاران با نمونه‌گیری میدانی ویژگیهای ریخت‌شناسی و گونه‌شناسی خانههای حیاط سنتی کولیما شناسایی کردند. یک خانه حیاط‌دار برای اندازه‌گیری‌های میدانی انتخاب و برای شبیه‌سازی استفاده شد. مراحل شبیه‌سازی شامل اعتبارسنجی مدل و مطالعه پارامتری بود. ارزیابی طراحی حیاط و تأثیر آن بر عملکرد حرارتی داخلی ساختمان در شرایط آب و هوای گرم و مرطوب انجام شد (Toris-Guitron, M. G. & et al, 2022). رهروی‌پوده و حقیقی‌بروجنی به بررسی خانههای تاریخی شهر اصفهان قبل از دوره پهلوی پرداخته‌اند و ویژگیهای شکلی و چیدمان فضاهای آنها و تعداد وجوه ساخت بررسی شده است. 12 خانه به عنوان نمونه آماری انتخاب شدهاند که این انتخاب با استفاده از متون تاریخی و شفاهی انجام شده است. همچنین در انتخاب نمونه‌ها، محلات و بازه‌های زمانی متفاوت مد نظر بوده است. این 12 خانه نماینده 12 دسته از جامعه آماری هستند و با بررسی ویژگیهای شکلی و چیدمان فضایی آنها، تحلیل عواملی که در شکلگیری این فضاها در اولویت استادکاران معماری سنتی بوده، صورت گرفته است (Rahravi Poodeh, & Haghighi Boroojeni, 2022).
عوامل تأثيرگذار در شكل‌گيرى معمارى حاشیه خلیجفارس
خلیجفارس دریایی نیمه بسته در میان ایران و شبه جزیره عربستان است، که از طریق تنگه هرمز به دریای عمان و از آنجا به اقیانوس هند راه می‌یابد. خلیجفارس در جنوب و جنوب‌غربی ایران واقع شده و با استان‌های خوزستان، بوشهر و بخشی از استان هرمزگان و با هفت کشور امارات متحده عربی همسایه است. با بررسى متون به جا مانده، میتوان چند عامل اصلى را به عنوان عوامل تأثیرگذار در شکلگیری معماری این نواحی مشخص کرد. اين عوامل را مى‌توان به طور كلى در سه گروه عنوان نمود (نمودار 1):
نمودار 1: عوامل تأثیرگذار در شکلگیری معماری نواحی حاشیه خلیج فارس
فرهنگ و شیوهزندگی يك منطقه بر شكل‌گيرى معماری، بسیار مؤثر است و تأثیر بسیاری بر شکلگیری بافت و بناهای منطقه، بخصوص در طراحی خانهها دارد (AbdulHusseini, 2011, p,14). مراودات تجاری بین شهرهای حاشیه خلیجفارس باعث انتقال فرهنگی و معماری شده که به سبب آن شباهت‌هایی بین معماری این مناطق دیده میشود. تأثیر عوامل فرهنگی بر معماری خانههای حاشیه خلیجفارس در نمودار شماره2 مشخص شده است.
نمودار 2: تأثیر عوامل فرهنگی بر خانهها
اقلیم به عنوان یک پدیده طبیعی همواره مورد توجه شهرسازان و معماران این منطقه است. تأثیر عوامل محیطی بر خانهها در نمودار شماره3 مشخص شده است.
نمودار 3: تأثیر عوامل محیطی بر خانهها
نمونههای مورد بررسی
بندر بوشهر در جنوب ایران و در کنار ساحل دریای خلیجفارس قرار دارد و دارای آب و هوای گرم و مرطوب است. بافت بوشهر به صورت فشرده و با کوچههای باریک و کم عرض، برای ایجاد سایه بر روی جدارهها و کاهش دمای کوچه ایجاد شده است. بافت قدیم بوشهر شامل توده‌های ساختمانی و فضاهای باز بین ساختمان‌ها است. این بافت با ترکیب منظمی از توده و فضا شکل میگیرد، که این ترکیب تعادلی بین توده و فضا را در این بافت ایجاد میکند. بافت تاریخی بوشهر دارای ساختار منسجم و منظمی است که امکان درک آسان از محیط و تشخیص و به خاطر سپردن فضاها را به افراد میدهد (کاکی زاده، 1401: 80). بستکیه محلهای در شرق دبی است، که پس از مهاجرت تجار ایرانی به آنجا برای سکونت تجار ایرانی ساخته شد. بستکیه یک محله مسکونی سنتی شهری شامل حدود 60 واحد مسکونی است. یک محیط با آسایش اقلیمی پایدار در آب و هوای گرم و خشک امارات متحده عربی که قبل از پیدایش تهویه مطبوع طراحی شده بود. این منطقه با استفاده از راه‌حل‌های طراحی سنتی از جمله برجیل (برجهای بادی)، کشنده‌های هوا، مسیرهای قوسی (رواق) و چیدمان شهری ارگانیک با کوچههای غیر مستقیم به یکی از مطرحترین پروژه‌های نوسازی در این منطقه برای تبدیل آن به مکانی برای زندگی دوباره تبدیل شده است (Salameh, Emad & Ayat, 2023: 5). در این پژوهش خانههای بوشهر و بستکیه به عنوان نمونههای موردی، از نظر عوامل فرهنگی و محیطی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته شدهاند. در جدول شماره 1 مشخصات کلی نمونههای موردی قرار داده شده.
جدول 1: مشخصات کلی خانههای بستکیه دبی و شهر بوشهر در ایران
| خانههای بستکیه دبی | خانههای بوشهر در ایران | ||||
عکس بنا |
|
|
|
|
|
|
نقشه همکف |
|
|
|
|
|
|
مساحت کل | 156 | ۵۱۵.۴ | 571 | 1176 | 1038 | 476 |
سال ساخت | 1910 | 1925-1927 | 1929 | قاجار | قاجار | قاجار |
منبع: پلان خانههای بستکیه (Al-Zubaidi, 2007: 263-265) پلان خانههای بوشهر
(Shaeri et al, 2017: 100) (Varmaqani & Sultanzadeh, 2018: 127)
تحلیل یافتهها
بررسی تأثیر عوامل فرهنگی بر خانههای بوشهر و بستکیه
معماری بومی در طول تاریخ، دستخوش پدیدههای دگرگون کننده بود، اما توانسته هویت خود را حفظ کند و نمایانگر فرهنگ، روحیه، عقاید، سلیقه و هنر آن زمان باشد. در تمام فرهنگهای جهان فرم معماری بیان فلسفی نیروهای توده و فضا در یکدیگر است، که به نوبه خود بازتاب رابطه انسان با طبیعت و رابطه او با جهان است. وضوح در تحقق توده و فضا تعیینکننده میزان تعالی اثر معماری در هر دوره از تکامل فرهنگی است . (Ayubi & AmirKiyaie, 2015: 1) برای بررسی معماری هر منطقه علاوه بر عوامل اقلیمی، نیاز به بررسی فرهنگ و شیوهزندگی ساکنان منطقه است و معماری، بخصوص معماری سنتی تحتتأثیر تمام این عوامل قرار میگیرد. بافت شهری بوشهر و طراحی خانههای آن مطابق با فرهنگ و محیط منطقه شکل گرفته و منطقه بستکیه نیز به علت اقلیم مشابه و طراحی به دست افرادی دارای فرهنگ مشابه با فرهنگ مناطق جنوبی ایران، از معماری شهرهای حاشیه خلیج¬فارس در ایران تأثیر گرفته است. فرم معماری بوشهر، نتیجه فرهنگ ساکنان آن بوده که براساس نوع معیشت و زندگی در دو قرن گذشته تأثیر پذیرفته است. با توجه به نیازمندی‌های تعاملی و تکثری در آن دوران، معماری بوشهر باید این فرهنگ را منعکس میکرد و معماری بوشهر، با توجه به فرهنگ و بافت اجتماعی آن، شکل گرفته است (مولایی و کاکی‌زاده، 1400: 390). به علت حفظ حریم خصوصی و خانوادگی در خانههای بوشهر، فضایی به عنوان مهمانخانه به نام مضیف، برای مهمانهای مرد خانه ایجاد شده، که اغلب نزدیک ورودی و گاهی در طبقه دوم، که بوسیله پله مستقیم با هشتی یا دالان در ارتباط است. در خانههای بستکیه نیز، فضایی به اسم مجلس، که ورودی آن اغلب در دالان و نزدیک ورودی خانه قرار داشت، برای مهمانهای مرد خانه و فضایی در قسمت خصوصیتر خانه برای مجلس زنان طراحی شده است. چنین فضاهایی به علت فرهنگ و اعتقادات مردم آن منطقه و اهمیت بحث محرمیت و حریم خانوادگی ایجاد شده است (شکل1).
شکل1: تفکیک فضای مهمان برای زنان و مردان در خانهای در بوشهر و بستکیه
شناشیر در بوشهر و مشربیه در بستکیه عناصر مشبکی برای محدود کردن دید و ایجاد محرمیت در فضا بودند و همچنین مانع جریان هوا در فضا نمی‌شدند. شبها به علت نبود آفتاب و بهرهبردن از وزش باد، پشتبامها یکی از بهترین مکانها برای خواب بود و برای ایجاد امنیت و حفظ حریم خصوصی، دیوارهای کوتاه مشبک ایجاد میکردند، تا هم جلوی وزش باد را نگیرد و هم مانع دید افراد غریبه و ایجاد حریم خصوصی شوند.
شکل2: شناشیر در بوشهر شکل 3: جانپناه مشبک در بستکیه
منبع: http://www.salimi.iiiwe.com/ منبع: www.bastaknews.ir
در طراحی خانهها سلسلهمراتب خاصی وجود دارد. فضاهای خانه شامل سه بخش عمومی، نیمهعمومی و خصوصی بود که این سه بخش از هم تفکیک شده است. ورود به خانه ابتدا از طریق یک دالان به فضای عمومی خانه و سپس به فضاهای نیمهعمومی و در نهایت به فضاهای خصوصی صورت میگیرد. همنشینی عرصهها نیز با توجه به نوع استفاده، جنسیت و افراد استفاده کننده از آنها، در کنار هم طراحی میشوند و مهمانها با توجه به نسبت و میزان آشنایی و جنسیت، به فضاهای داخلی خانه دعوت و راهنمایی میشود. در جدول 2 به مقایسه تأثیر فرهنگ بر معماری خانههای بستکیه دبی و بوشهر در ایران پرداخته شده است.
جدول 2: مقایسه تأثیر فرهنگ بر معماری خانههای بستکیه دبی و بوشهر در ایران
عوامل فرهنگی | خانههای بستکیه دبی | خانههای بوشهر در ایران | |||||||
نمونه ۱ | نمونه ۲ | نمونه ۳ | نمونه 1 (گلشن) | نمونه ۲ (طبیب) | نمونه ۳ (نوذری) | ||||
|
|
|
|
|
| ||||
حریم و محرمیت | حريم خارجی | عناصر و فضاهای بسته | ديوار محوطه، دالان ورودی، خواجه‌واگردان | ديوار محوطه، جلوخان، دالان ورودی، خواجه‌واگردان | ديوار محوطه، جلوخان، پيرنشين، هشتی، خواجه‌واگردان | ديوار محوطه، جلوخان، پيرنشين، هشتی، دالان ورودی، خواجه‌واگردان | ديوار محوطه، جلوخان، پيرنشين، هشتی، دالان ورودی، خواجه‌واگردان | ديوار محوطه، جلوخان، پيرنشين، هشتی، دالان ورودی، خواجه‌واگردان | |
عناصر و فضاهای مشبک | مشربیه، کرکره چوبی | مشربیه، کرکره چوبی | مشربیه، کرکره چوبی | شناشیر، ارسی | شناشیر، ارسی | شناشیر، ارسی | |||
عوامل رفتاری | - | - | - | - | - | - | |||
حريم داخلی | عناصر و فضاهای بسته | ديوار بين اتاقها، دالان بين اتاقها | ديوار بين اتاقها، دالان بين اتاقها | ديوار بين اتاقها، دالان بين اتاقها | ديوار بين اتاقها، دالان بين اتاقها | ديوار بين اتاقها، دالان بين اتاقها | ديوار بين اتاقها، دالان بين اتاقها | ||
عناصر و فضاهای مشبک | طارمه، مجلس و تالار (نشيمن مردان) در مراسم خاص، پله در یک گوشه حياط (جنوب‌شرقی) | طارمه، مجلس و تالار (نشيمن مردان) در مراسم خاص، پله در یک گوشه حياط (شمالی) | طارمه، مجلس و تالار (نشيمن مردان) در مراسم خاص، پله در یک گوشه حياط (شمالغربی) | طارمه، ارسی بين گوشوار (نشيمن زنان) و تالار (نشيمن مردان) در مراسم خاص، پله در چهار گوشه حياط | طارمه، ارسی بين گوشوار (نشيمن زنان) و تالار (نشيمن مردان) در مراسم خاص، پله در سه گوشه حياط (شمال‌غرب، شمال‌شرق و جنوب‌شرق) | طارمه، ارسی بين گوشوار (نشيمن زنان) و تالار (نشيمن مردان) در مراسم خاص، پله در دو گوشه حياط (جنوب‌غرب و شمال‌غرب) | |||
عوامل رفتاری | اعتقادات/ شيوهرفتارها/ سیاست | اعتقادات/ شيوهرفتارها/ سیاست | اعتقادات/ شيوهرفتارها/ سیاست | اعتقادات/ شيوهرفتارها/ سیاست | اعتقادات/ شيوهرفتارها/ سیاست | اعتقادات/ شيوهرفتارها/ سیاست | |||
شیوهزندگی | عرصهها (عمومی | همنشینی عرصهها |
|
|
|
|
|
| |
ریز فضاهای عرصهها | عمومی: مجلس /دالان | عمومی: مجلس/ دالان /شربت‌خانه/ حمام | عمومی: مجلس /دالان /اتاق مهمان | عمومی: ورودی/هشتی/مضیف /دالان /اتاق مهمان | عمومی: ورودی/ هشتی /مضیف /دالان /اتاق مهمان | عمومی: ورودی/ هشتی /مضیف /دالان/ اتاق مهمان | |||
نیمهعمومی: آشپزخانه/ فروشگاه/ حمام | نیمهعمومی: پذیرایی زنان/آشپزخانه /خدمات/انبار/ ایوان | نیمهعمومی: پذیرایی زنان/ آشپزخانه/خدمات/ ایوان | نیمهعمومی: پذیرایی زنان /آشپزخانه /خدمات /ایوان /حیاط | نیمهعمومی: پذیرایی زنان/ آشپزخانه /خدمات/ ایوان/ حیاط | نیمهعمومی: پذیرایی زنان/ آشپزخانه/ خدمات/ ایوان/ حیاط | ||||
خصوصی: اتاق‌خواب‌ها | خصوصی: اتاق‌خواب‌ها/ نشیمن خانوادگی | خصوصی: اتاق‌خواب‌ها | خصوصی: اتاق‌خواب‌ها/ اندرونی | خصوصی: اتاق‌خواب‌ها/ اندرونی | خصوصی: اتاق‌خواب‌ها/ اندرونی | ||||
طبقات | همكف | فضاها | اتاق‌خواب‌ها/ دالان/ مجلس/ آشپزخانه | شربت‌خانه/ دالان/ اتاق‌خواب‌ها/ انبار/ مجلس | اتاق مهمان/ دالان/ اتاق‌خواب‌ها/ فضاهای خدماتی | فضاهای خدماتی: انبار، آشپزخانه، مالالتجاره مرد | فضاهای خدماتی: انبار، آشپزخانه، مالالتجاره مرد | فضاهای خدماتی: انبار، آشپزخانه، مالالتجاره مرد | |
اول | اتاق‌خواب‌ها/ حمام | اتاق‌خواب‌ها/ نشیمن خانوادگی/ ایوان | اتاق‌خواب‌ها/ پذیرایی زنان | فضاهای اقامتی، نشيمن، فضاهای عملکردی | فضاهای اقامتی، نشيمن | فضاهای اقامتی، نشيمن | |||
دوم | - | - | - | ایوانها، انباری، فضاهای عملکردی | - | - | |||
بررسی تأثیر عوامل محیطی بر خانههای بوشهر و بستکیه
فضاهاي معماري تحت تأثير عوامل و پديدههاي گوناگوني شكل ميگيرند، كه ويژگيهاي محيطی و اقليمي را ميتوان یکی از مهمترين آنها برشمرد. عواملي چون محيط طبيعي و پديدههاي وابسته به آن مانند مصالح بومي، دما و برودت محيط، ميزان بارندگي و چگونگي تابش آفتاب را ميتوان از مهمترين آنها دانست، كه در گذشته بيشترين تأثير را در شكل فضاهاي معماري داشتهاند (Besenval, 2007: 30). بافت تاريخى بوشهر و بستکیه به علت نزدیکی به خليجفارس و اقلیم گرم و مرطوب دارای بافت ارگانيك و متراكم است. بافت شهر انسجام و يكپارچگى خاصى دارد. بناهای بوشهر با اندود سفيد مايل به خاكسترى پوشانده شده، قطعات چوبى خوشتراش كه درها، پنجرهها و شناشيرها را بوجود آورده است و قطعات چدنى تزئينى داخل آنها، بوجود آورنده سيماى منحصر به فرد معمارى اين منطقه است. رنگ سطوح سعی شده از رنگهای روشن استفاده شود و در حد امکان به رنگ سفید درآید. این انتخاب رنگ برای دفع گرمای حاصل از تابش خورشید است (Cheng, & Givoni, 2005: 532) . در بستکیه به دلیل نزدیکی به دریا و دسترسی آسان به ساخت مایههای وارداتی تنوع مصالح دیده میشود و از سنگهای مرجانی و نخلها به عنوان مصالح بومی استفاده میکردند (Farahani, 2013: 123-124) بافت قديم بوشهر به بلوكهاى نامنظم چند خانهاى كه با كوچههاى باريك از يكديگر جدا شده، تقسيم مىگردد. اين كوچهها باريك و پر سايه هستند. جهتگيرى اتاقها با دو طرف پنجره به سمت باد و تأكيد بر جريان هوا در داخل آنها باعث شده زندگى به طبقات بالاى همكف انتقال يافته و نماى اين طبقات مملو از پنجرههاى هماهنگى باشد، كه جهتگيرى آنها گاه به نظر مغشوش مىآيد. اين در حالى است، كه طبقه همكف به ندرت دارای پنجره است. خانهها اغلب دو يا سه طبقه هستند. از ديگر عناصرى كه در سيماى بافت ديده مىشود، دستاندازهاى واقع در پشتبام خانه است، كه تركيبى از چوب و فلز بين ستونهاى سنگى است و آخرين مرحله بنا را با پر و خالى كردن سطح، كاملاً سبك نموده است. در بستکیه چیدمان بناها به جهت شمال-غرب با زاویه تقریبی40-45 درجه جهت دریافت باد غالب تابستان کج شده، که باعث کاهش درجه حرارت در فضای باز و سرپوشیده میشود. باد غالب از جهت شمالغربی وارد کوچههای عمودی میشود و در نتیجه اختلاف فشار خارج از داخل، هوای خنگ جایگزین هوای گرمتر میشود. در ساعات صبح، خورشید به دیوارهای غربی حیاطها و کوچههای داخلی که به ایجاد اختلاف فشار و دما کمک میکند، برخورد کرده، بنابراین اجازه میدهد تا باد از کوچههای شمالغربی عبور کرده و باعث ایجاد تونلهای بادی شود. این خیابانهای کوچک با کوچههای افقی در ارتباط هستند (Mushtaha, 2013: 6) . همانطور که گفته شد یکی از متغیرهای کلیدی در کاهش حرارت فاکتور جهتگیری بنا میباشد. جهتگیری برای افزایش عملکرد حرارتی ساختمان‌ها مورد نیاز است. در این راستا، استفاده از حیاط به عنوان جزء ساختمانی یکی از پایدارترین راه‌ها برای بهبود عملکرد حرارتی ساختمان است (Modi Sule Zango & co, 2022: 2). در بستکیه، ایوان یکی از عناصر ساختار داخلی است که در غالب خانههای سنتی نشان دهنده عنصر ارتباط بین فضاها وحیاط با یکدیگر است که با تیرهای پوشیده شده از چوب وارداتی از شرق آفریقا که به نام «جندل» نامیده میشود، ساخته شده است. هر یک از ایوانها قبل از یک ردیف ستون قرار می‌گیرند. ستون هایی که انتهای آن به شکل برگ‌های گیاه با روبند چوبی پوشیده میشوند تا از دید جلوگیری کنند و حریم خصوصی را فراهم میآورد (Mahmoud Hassan Tony, 2022: 138).
شکل4: بافت بستکیه دبی شکل5: بافت بوشهر
منبع: (Mushtaha.2013) منبع: http://sepehrjonoub.ir
در بستکیه خانهها در کنار هم ساخته شدهاند تا کوچههای باریک (سیکاها) را در بیشتر روز در سایه نگه دارند. بسیاری از درهای ورودی خانهها نمونههای سنگین عتیقه با تزئینات حک شده دقیق هستند. این تزئینات عربی و مبتنی بر نقوش اسلامی یا الهام گرفته از تزئینات هندی بودند. بناهای بستکیه یک و دو طبقه بودند و در بیرون، خانهها یا به هم چسپیده یا به هم نزدیک هستند و کوچههای تنگ و باریک میان خانهها فاصله انداختهاند، بشکلی که در بیشتر اوقات روز اطراف خانهها سایه است، کوچههای تنگ و باریک در سرعت افزودن باد نقش بسیار مهمی داشتهاند (McCabe & Roaf ,2012). کوچههای عمودی، طولانی و مداوم از شمال به جنوب با عرض تقریبی1-2متر و دارای حیاطهای داخلی با باد شمالی هستند. جريان هوا از كوچههاى باريك میگذرد و نسيم خنكى براى عابر پياده به ارمغان میآورد. حد فاصل بلوكها، كوچههاى باريك و مرتبط با هم است، كه در نهايت به ميدانچه ختم میشوند. اين فضاى باز را میتوان مهمترين عنصر در سازماندهى فضاى شهرى ناميد. بیش از80٪ خانهها، ورودیهای اصلی خود را به سمت این کوچهها قرار دادهاند، زیرا در همه زمانها سایهدار هستند. این کوچههای باریک به نظر میرسد مانند سنگر هوا را به کوچههای افقی وارد میکنند. کوچههای افقی، گستردهتر از کوچههای عمودی با عرض تقریبی2-4 متر با خیابانهای باریک عمودی تقاطع دارند. این خیابانها در هنگام روز سایه داشته، که میتوان از این مکانها به عنوان نشستن و پیادهرو استفاده کرد (Mushtaha.2013: 8). حیاطهای داخلی برای تهیه یک خرد اقلیم ویژه هستند، که به دستیابی آسایش حرارتی در داخل خانه کمک میکند. حیاط قلب خانهای است، که همه فعالیتها در آن اتفاق میافتد و به اندازه کافی بزرگ است، که تهویه مناسب برای فضای داخلی فراهم کند، زیرا در لایه دوم ناحیه کولون قرار گرفته، که یک فضای واسط بین در و اتاقها است، مگر اینکه در منطقه خدماتی باشد.
شکل6:حیاطهای خارجی شکل7:کوچههای افقی و عمودی
منبع: (Mushtaha.2013) منبع: (Mushtaha.2013)
فضاهاي باز عمومي در بافت قديم بوشهر، علاوه بر كاركردهاي اجتماعي، نقش توزيع جريان باد در معابر را نيز بر عهده داشتهاند. اين فضاها در بافت قديم بوشهر به دو دسته تقسيم ميشوند: فضاهاي باز كه در محل تقاطع معابر ايجاد شدند و فضاهايي كه در كنار عناصر عمومي نظير مسجد جهت كاركردهاي اجتماعي ايجاد شدهاند. مهمترين اين فضاها همانگونه كه اشاره شد، مركز محلات چهارگانه بوده است (Ranjbar, Pourjafar & Khaliji, 2010: 27). در دو سمت اتاقها سعی میکردند پنجرهها را روبهروی هم قرار دهند، تا جریان باد بهتر وارد فضای خانه شود و گردش هوا در خانه ایجاد شود و چون خانهها دارای حیاط مرکزی بودند، کمک به ایجاد کوران هوا در فضاهای داخل خانه میکرد. در بوشهر نیز تناسب معابر از لحاظ عرض و ارتفاع به شکلی است، که در اغلب ساعات روز در سایه قرار دارند و معابر اصلی برای دریافت حداکثر باد، جهتگیری به سمت دریا دارند و کوران هوا در معابر باعث پایین آمدن رطوبت معابر نیز میشود.
بادگیرهای محله بستکیه به نسبت کم ارتفاع و متناسب با اقلیم مرطوب هستند و تقریباً هیچ خانهای، بادگیر مشابه ندارد و هر خانه بیش از یک بادگیر و بعضی سه بادگیر دارند، که افزون بر ضرورت اقلیمی به توان مالی صاحب خانه مربوط میشد (Farahani, 2013: 21). بادگیرهای مربع یک یا دو طبقه بر روی پشتبامها دیده میشوند، که از هر طرف دارای دهانه هستند، تا بتوانند هر نسیمی که میوزد را دریافت کنند. این شیارها نسیم خنک دریافت شده را به سمت پایین هدایت کرده و هوای گرم را مجبور به حرکت به سمت بالا و سپس خارج میکند.
شکل8: بادگیر در بستکیه
منبع: (Mushtaha.2013)
بادگیرها در بالای اتاقهای خواب و اتاقهای نشیمن، با یک نقشه مربع ساخته شدهاند و حاوی وسیله صلیبی در موربهای داخلی هستند، که هوا را به فضایی در پایین برج فرو برد. ارتفاع کلیه برجهای بادی از 7 متر فراتر رفته و باعث میشود، در جمعآوری و فشار باد مطلوب به فضاهای داخلی مؤثر باشند (Mushtaha.2013: 7). بر اساس مطالعات و بررسی منابع و تحلیل نمونههای موردی، عوامل محیطی بر ساختار کلی خانهها، الگوهای فضایی و طراحی نما و پلان تأثیرگذار بوده است. در جدول 3 به مقایسه تأثیر عوامل محیطی بر معماری خانههای بستکیه دبی و شهر بوشهر در ایران پرداخته شده است.
جدول 3: مقایسه تأثیر عوامل محیطی بر معماری خانههای بستکیه دبی و شهر بوشهر در ایران
عوامل محیطی | خانههای بستکیه دبی | خانههای شهر بوشهر در ایران | |||||
نمونه 1 | نمونه ۲ | نمونه ۳ | نمونه ۱ (گلشن) | نمونه ۲ (طبیب) | نمونه ۳ (نوذری) | ||
|
|
|
|
|
| ||
ساختار کلی | شیوه ساخت | درون‌گرا
| درون‌گرا
| درون‌گرا
| درون‌گرا
| درون‌گرا
| درون‌گرا
|
شکل پلان | مربع
| مربع
| مستطیل
| مربع
| مربع
| مستطیل
| |
چیدمان فضایی | ۴ طرفه
| ۴ طرفه
| ۴ طرفه
| ۴ طرفه
| ۴ طرفه
| ۴ طرفه
| |
کشیدگی پلان |
|
|
|
|
|
| |
جهتگیری کلی بنا |
|
|
|
|
|
| |
ادامه جدول 3: مقایسه تأثیر عوامل محیطی بر معماری خانههای بستکیه دبی و شهر بوشهر در ایران
عوامل محیطی | خانههای بستکیه دبی | خانههای شهر بوشهر در ایران | |||||
الگوهای فضایی (فضاهای باز، نیمه‌باز و بسته) | ترکیب فضاهای باز و نیمه‌باز با فضاهای بسته |
|
|
|
|
|
|
الگوی کلی بر اساس فضاهای باز و نیمه باز | مترا کم ولی از نظر ماهیت گردش هوا بصورت گسترده | مترا کم ولی از نظر ماهیت گردش هوا بصورت گسترده | مترا کم ولی از نظر ماهیت گردش هوا بصورت گسترده | مترا کم ولی از نظر ماهیت گردش هوا بصورت گسترده | مترا کم ولی از نظر ماهیت گردش هوا بصورت گسترده | مترا کم ولی از نظر ماهیت گردش هوا بصورت گسترده | |
تناسبات | کشیدگی به سمت عمق نسبت به بدنه حیاط | کشیدگی به سمت عمق نسبت به بدنه حیاط | کشیدگی به سمت عمق نسبت به بدنه حیاط | کشیدگی در جهت بدنه حیاط | کشیدگی در جهت بدنه حیاط | کشیدگی در جهت بدنه حیاط | |
مراتب دسترسی به فضاهای بسته | عبور از فضاهای زیستی و ارتباطی نیمه باز و باز برای رسیدن به فضاهای بسته | عبور از فضاهای زیستی و ارتباطی نیمه باز و باز برای رسیدن به فضاهای بسته | عبور از فضاهای زیستی و ارتباطی نیمه باز و باز برای رسیدن به فضاهای بسته | عبور از فضاهای زیستی و ارتباطی نیمه باز و باز برای رسیدن به فضاهای بسته | عبور از فضاهای زیستی و ارتباطی نیمه باز و باز برای رسیدن به فضاهای بسته | عبور از فضاهای زیستی و ارتباطی نیمه باز و باز برای رسیدن به فضاهای بسته | |
درصد فضاهای باز و نیمه باز به کل | ۲۱.27٪ | ۱۴.28٪ | ۳۳.۳۳٪ | ۳۰.2۰٪ | ۳۱.۳۴٪ | ۲۵.۳۸٪ | |
عوامل تأثیرگذار بر طراحی نما و طراحی پلان (باد) | بادگیر/ جهت‌گیري نسبت به دریا براي جذب بادهاي ساحلی تا اعماق ساختمان/ پنجره‌هاي دو طرف بنا جهت استفاده از کوران بیشتر | بادگیر/ جهت‌گیري نسبت به دریا براي جذب بادهاي ساحلی تا اعماق ساختمان/ پنجره‌هاي دو طرف بنا جهت استفاده از کوران بیشتر | بادگیر/ جهت‌گیري نسبت به دریا براي جذب بادهاي ساحلی تا اعماق ساختمان/ پنجره‌هاي دو طرف بنا جهت استفاده از کوران بیشتر | بادگیر/ جهت‌گیري نسبت به دریا براي جذب بادهاي ساحلی تا اعماق ساختمان/ پنجره‌هاي دو طرف بنا جهت استفاده از کوران بیشتر | بادگیر/ جهت‌گیري نسبت به دریا براي جذب بادهاي ساحلی تا اعماق ساختمان/ پنجره‌هاي دو طرف بنا جهت استفاده از کوران بیشتر | بادگیر/ جهت‌گیري نسبت به دریا براي جذب بادهاي ساحلی تا اعماق ساختمان/ پنجره‌هاي دو طرف بنا جهت استفاده از کوران بیشتر | |
عوامل تأثیرگذار بر طراحی نما و طراحی پلان (تابش) | استفاده از برآمدگی‌های سکو مانند در جدارهها با تأثیرگذاری بر فضای داخلی/ دارای مشربیه بیرونی | استفاده از برآمدگی‌های سکو مانند در جدارهها با تأثیرگذاری بر فضای داخلی/ دارای مشربیه بیرونی | استفاده از برآمدگی‌های سکو مانند در جدارهها با تأثیرگذاری بر فضای داخلی/ دارای مشربیه بیرونی | طارمه/ فاقد شناشیر بیرونی/ دارای شناشیر داخلی در چهارجهت/ طراحی ایوان‌هاي عریض | طارمه/ فاقد شناشیر داخلی/ دارای شناشیر بیرونی در چهارجهت/ طراحی ایوان‌هاي عریض | طارمه/ دارای شناشیر بیرونی/ دارای شناشیر داخلی در سه جهت/ طراحی ایوان‌هاي عریض | |
به طور کلی میتوان برخی ویژگی‌هاي این خانهها و فضاها را به‌صورت زیر شرح داد:
1. در هر دو منطقه فضاها بر اساس عوامل فرهنگی مانند حریم و محرمیت، شیوهزندگی و جنسیت تفکیک می‌شدند به صورتی که فضاهای مختص به مهمان و مرد خانه از فضای زندگی خانوادگی جدا میشد.
2. الگوی فضایی در هر دو منطقه به علت عوامل محیطی، پیرامون حیاط مرکزی و بوسیله پنجره و بادگیر سعی در ایجاد کوران هوا در خانه داشتند. مسائل فرهنگی نیز بر عرصهبندی و چیدمان فضا تأثیرگذار بود، که باعث تفکیک فضاهای خانه به سه بخش فضاهای عمومی، که بیشتر مربوط به مهمان بود، فضاهای نیمه عمومی، مانند فضاهای ارتباطی، خدماتی، حیاط و ایوان، و فضاهای خصوصی مانند اتاق خوابها و نشیمنهای خانوادگی میشد.
3. در الگوی طراحی پلان خانههای دو منطقه، حیاط مرکزی دیده میشود. عملکرد اقلیمی حیاط خانهها، در ایجاد کوران هوا و تهویه طبیعی میباشد. ایجاد جریان هوا از طریق پنجرهها، بادگیرها و حیاط مرکزی صورت میگرفت.
4. شکل پلان در هر دو موقعیت به شکل چهارضلعی‌های منتظم (مربع و مستطیل) طراحی و ساخته شده است.
5. کشیدگی بنا در خانههای بستکیه، به سمت عمق نسبت به بدنه حیاط بوده، اما در خانههای بوشهر این کشیدگی در جهت بدنه حیاط است.
6. میانگین درصد فضاهای باز و نیمه باز به کل فضاها در خانههای بستکیه ۲۲.۹۶٪ و در خانههای بوشهر ۲۸.۹۷٪ است.
7. بوم‌آورد بودن مصالح در خانههای هر دو سرزمین.
شکلگیری خانههای شهرهای واقع در نواحی خلیجفارس، بستگی به چندین عامل دارد که شرایط محیطی از جمله منابع محدود، اقلیم، توسعه شهری، فرهنگ و تاریخ و از جمله این عوامل هستند. به همین دلیل، شباهت‌هایی که بین خانههای بستکیه دبی و شهرهای جنوبی ایران وجود دارد، نشانگر تأثیر بسیار قوی فرهنگ این مناطق در شکلگیری خانه‌هاست. فرهنگ و تاریخ مشترک بین این مناطق باعث شده است که سبک معماری و نوع ساختمان‌ها در این مناطق به هم شبیه باشند. علاوه بر این، مواردی مانند نیاز به امنیت، ارتفاع سقف، تهویه و نورافزایی نیز به شکلگیری خانههای شبیه در این مناطق کمک کرده است.
نتیجهگیری
معماري خانههای سنتی سرزمین‌های حاشیه خلیجفارس در پاسخگویی به شرایط محیطی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي باعث شده تا طراحی منحصربه‌فردی ایجاد شود. در نتیجه مقایسه و تحلیل برخی از خانههای بوشهر و بستکیه بر اساس عوامل محیطی شامل ساختار کلی، الگوهای فضایی خانهها و شرایط اقلیمی و همچنین عوامل فرهنگی شامل حریم و محرمیت و شیوه زندگی ساکنان، در می‌یابیم که دو عامل فرهنگ و محیط تأثیر قابل ملاحظه‌ای بر معماری بوشهر و بستکیه داشته است.
به علت مهاجرت برخی از ساکنان بوشهر به محله بستکیه، فرهنگ مهاجران بوشهری بر معماری خانههای بستکیه تأثیر گذاشته است. همچنین، وجود ارتباط محیطی و فرهنگی بین این مناطق به علت تاریخچه طولانی آنها در تجارت و صنعت، باعث انتقال فرهنگ و شیوهزندگی دو منطقه شده است. همچنین برای مقابله با شرایط سخت و ویژگیهای محیطی منطقه، خانهها به صورتی طراحی شدهاند که در برابر گرما و خشکی مقاومت کنند. اصلی‌ترین هدف طراحی این عناصر، فراهم آوردن آسایش در خانهها بوده است، که این امر از لحاظ محیطی شامل هدایت حداکثر جریان باد به درون فضا، امکان استفاده از کوران دو طرفه هوا، جلوگیري از تابش مستقیم آفتاب و کنترل میزان رطوبت بوده و به لحاظ فرهنگی چیدمان، عرصهبندی و ترکیببندی فضا، سیرکولاسون و محرمیت فضاها با توجه به نیازها و متناسب با شیوهزندگی ساکنان، طراحی شدهاند.
منابع
سعیدی‌نیا، حبیب‌الله و عبدالرزاق ملکی (1391) مهاجرت تجار بستکی به دبی و تشکیل بستکیه (دوران قاجار و پهلوی)، مجله پژوهش‌های تاریخی، سال چهارم، شماره 3، 42-27.
فراهانی، فریدون (1392)، شناسه‌های معماری بستکی در خانههای بستکیه دبی با تاکید بر فضاها، قوس‌ها و ساختمایه، فصلنامه هنرهای سنتی- اسلامی، سال اول، شماره دوم، 113-139.
کاکی زاده، محمدامیر و ندا ناصری و رحمن جان احمدی و احسان حیدرزاده (1401) بررسی تأثیر ساختار کالبدی بافت تاریخی بوشهر بر حضورپذیری ساکنان با استفاده از تحلیل عاملی تأییدی، مجله معماری و شهرسازی صفه، دوره 32، شماره 4، 73-92.
مولایی، اصغر، و محمدامیر کاکی زاده (1400) نقش ساختار فضایی کالبدی شهری بافت تاریخی بندر بوشهر بر شکلگیری تعاملات اجتماعی ساکنان آن. فصلنامه اثر، دوره 42، شماره 3، 380-404.
AbdulHusseini, J (2011) Adapting the design of Tabriz and Baku residential houses with indigenous culture and climate, Bagh-e Nazar Magazine, Volume 8, Number 18.
Alpagonovolo, a., Mehryar, M., Rababi, M., Falamaki, M., Dadkhah, M., Shariat, A., Eghbali, R & Sanei, S (2005) Native Architecture, Tehran: Space Publishing, Second Edition.
Ayubi, M & AmirKiyaie, M (2015) A Study of the Interaction of Culture and Architecture and Its Place in Indigenous Architecture of Iran, The Second International Conference and the Fourth National Conference on Architecture, Restoration, Urban Planning and Sustainable Environment, Hamedan, Permanent Secretariat of the Conference.
Basiago, A (1999) Economic social and environmental sustainability in development theory and urban planning practice.The Environmentalist, 2: 145-161.
Besenval, R (2007) Technologie de la Voûte dans l'Orient Ancien, Translated by M. Habibi, Iranian.
Cheng, V. Ng. E & Givoni, B (2005) Effect of envelope colour and thermal mass on indoor temperatures in hot humid climate, Solar Energy, 78 (4), pp.528-534. http://doi.org/10.1016/j.solener. 2004.05.005.
McCabe, c & Roaf, s (2012) The wind towers of Bastakiya: Assessing the role of the towers in the whole house ventilation system using dynamic thermal modelling, Journal of Architectural Science Review.
Mushtaha, E (2013) EDUCATION FOR SUSTAINABLE ARCHITECTURE @ AUSTN, 6th Ajman International Urban Planning Conference AIUPC 6:City and Security , Ajman- United Arab Emirates At: Ajman University.
Farahani, F (2013) Bastaki Architecture Characteristics in Bastaki Dubai Houses with Emphasis on Spaces, Arches and Structures, Quarterly Journal of Traditional-Islamic Arts, First Year, No. 2.
Kashani, M (2013) Iranian Lifestyle (Intangible Cultural Heritage) from the Perspective of Foreign Tourists and Travel Writers, Collection of Articles on Lifestyle Transformation in Iran, Tehran, Tisa Publications, Volume I, pp. 163-201.
Nikfetrat, M & Bitaraf, A (2016) Examination of Cultural Impacts on the native Architecture of Iranian from the viewpoint of Sustainability, Shabak Monthly Magazin, 12 consecutive.
Norberg-Shulz, C (2006) The Concept of Dewlling: on the Way to Figurative Architecture. (M. Yarahmadi, Trans.). Tehran: Agah.
Okhovat, H., Bemanian, M & Ansari, M (2011) Recreation of spiritual concept of housing in the traditional housing of desert climate. journal of studies on Iranian Islamic city, fall 2011, Volume 2, Number 5; Page (s) 95 To 102.
Palasma, J (2011) Identity, Intimacy and Domicile. (A. Majd, Trans.). Journal of Cinema Industry. 97, 116-121
Ranjbar, A., Pourjafar, M & Khaliji, K (2010) Climatic design creations in proportion to wind flow in the old texture of Bushehr. Bagh Nazar Magazine, Year 7, Number 13. ##
Zolfagharzadeh, H. & Hesari, p (2014) Ecological Theory of Habitat Architecture, Journal of Housing and Rural Environment, No. 145, pp. 29-44.
Modi, S., IIiyasu Sanke Isyaku, Timothy Marcus Kogi, Amos Danladi, Bilkisu Priscilla Sambo, & Emmanuel Adamu Gado (2022) Orientation as a panacea for improving the Thermal Performance of a fully enclosed courtyard in a typical tropical climate. Journal of Environmental Science and Economics, 1 (3), 51–59. https://doi.org/10.56556/jescae.v1i3.240.
Mahmoud Hassan Tony, L. (2022) THE HOUSE OF MOHAMED SHARIF IN AL-FAHIDI NEIGHBORHOOD: A MODEL OF TRADITIONAL HOUSES IN DUBAI - UNITED ARAB EMIRATES. International Journal of Cultural Inheritance & Social Sciences (IJCISS). Vol. 4 Issue 8, September 2022.
Muna, ., Emad, M, & Ayat, E,. (2023) A Improvement of thermal performance and predicted mean vote in city districts: A case in the United Arab Emirates , Ain Shams Engineering Journal,Volume 14i,dj, Issue 7, July 2023, 101999.
Ascione, F., Bianco, N., Mauro, G. M., & Napolitano, D. F (2019) Retrofit of villas on Mediterranean coastlines: Pareto optimization with a view to energy-efficiency and cost-effectiveness. Applied energy, 254.
Khajehzadeh, I., Vale, B., & Yavari, F (2016) A comparison of the traditional use of court houses in two cities. International Journal of Sustainable Built Environment, 5 (2), 470-483.
Toris-Guitron, M. G., Esparza-López, C. J., Luna-León, A., & Pozo, C. E. D (2022) Evaluation of the thermal performance of traditional courtyard houses in a warm humid climate: Colima, Mexico. Heritage Science, 10 (1), 1-17.
Rahravi Poodeh, S., & Haghighi Boroojeni, S (2022) Investigating the factors affecting the plan layout of single-yard houses in Isfahan (Case study: Houses built before 1300 AH). Journal of Architecture in Hot and Dry Climateis, 9 (14), 137-158.
منابع پلانها و تصاویر
Al-Zubaidi, MSS (2007) The sustainability potential of traditional architecture in the Arab world - with reference to domestic buildings in the UAE. Doctoral thesis, University of Huddersfield.
Shaeri, J., Yaqubi, M., Aliabadi, M & VakiliNejad, R (2017) Investigation of temperature, relative humidity and wind speed in traditional residential buildings of Bushehr in summer (Case study: Golshan mansion and Dehdashti mansion), Journal of Fine Arts - Architecture and Urban Planning, Volume 22, Number 4.
Varmaqani, H & Sultanzadeh, H (2018) The Role of Gender and Livelihood Culture in Forming House (Comparing the Qajar’ s Houses of Gilan and Bushehr), Armanshahr Journal of Architecture and Urban Planning, No. 23.
[1] * استاد گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران h72soltanzadeh@gmail.com
[2] ** نویسنده مسئول: دانشجوی دکتری معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران rasa.moradi@yahoo.com
[3] *** دانشجوی دکتری معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران mirhadi.ghazaleh@yahoo.com
