تحلیلی بر گونه‌شناسی شکلی حیاط‌های گودال باغچه در فلات مرکزی ایران؛ مطالعة موردی: خانه‌های سنتی یزد
محورهای موضوعی : معماری اسلامیسمیه امیدواری 1 * , مهدی باصولی 2
1 - استادیار گروه معماری دانشگاه علم و هنر، یزد، ایران
2 - استادیار پژوهش، جهاد دانشگاهی، تهران، ایران
کلید واژه: گونه‌شناسی شکلی, حیاط گودال‌باغچه, معماری زیرزمینی, یزد,
چکیده مقاله :
گودال‌باغچه یکی از گونه‌های معماری زیرزمینی و از عناصر مهم فضایی در خانه‌های سنتی یزد می‌باشد. این عنصر معماری در پاسخ به نیازهای مختلف اقلیمی، کارکردی و کالبدی شکل گرفته است بطوریکه امکان زیست خانواده در دل زمین به دور از هرگونه تابش مستقیم خورشید در فصل تابستان و زندگی در پناه خاک را در فصل زمستان فراهم می‌آورد. با وجود مطالعات گسترده درباره گودال‌باغچه و ویژگی‌های کالبدی و فضایی این عنصر معماری، پژوهش‌های کمتری درباره گونه‌شناسی شکلی گودال‌باغچه صورت گرفته است. هدف از این تحقیق بررسی نقش و کارکرد فضای گودال‌باغچه، دلایل شکل‌گیری این عنصر فضایی در گذر زمان و شناسایی و تحلیل گونه‌های شکلی متفاوت گودال‌باغچه در خانه‌های سنتی یزد می‌باشد. پرسش پژوهش اینکه؛ چه نوع گونه‌شناسی شکلی در حیاط‌های گودال‌باغچه‌دار در خانه‌های سنتی شهر یزد وجود دارد؟ پارادایم مورد استفاده در این تحقیق کیفی و روش مورد استفاده، توصیفی تحلیلی می‌باشد. روش گردآوری اطلاعات این جستار، به صورت میدانی و اسنادی (کتابخانه‌ای) است. در این پژوهش تعداد چهل نمونه از خانه‌های سنتی یزد مورد بازدید اولیه و بررسی میدانی دقیق قرار گرفت. با توجه به سطح تراز حیاط‌ها و حضور عناصر فضایی گودال‌باغچه، هشت خانه از میان خانه‌های موجود که دارای گودال‌باغچه بوده است مورد گزینش و حیاط‌های گودال‌باغچه در خانه‌های مربوطه از منظر کمی و کیفی مورد بررسی قرار گرفت. در میان انواع گونه‌شناسی در معماری، این پژوهش با تکیه بر گونه‌شناسی شکلی به مطالعه و تحلیل نمونه‌های انتخابی حیاط‌های گودال باغچه در شهر یزد پرداخته است. با استخراج مولفه‌های موثر در گونه‌شناسی شکلی، به انتخاب چهار مولفه که نقش موثرتری در این گونه‌شناسی شکلی داشته، پرداخته است. در نهایت گونه‌شناسی شکلی فضاهای گودال‌باغچه از چهار منظر موقعیت استقرار گودال‌باغچه، هندسه گودال‌باغچه، چگونگی سازماندهی فضاهای همجوار گودال‌باغچه و در پایان از منظر عمق گودال‌باغچه و سطح تراز این عنصر فضایی مورد تحلیل و استنتاج قرار‌گرفت.
The sunken courtyard is one of the spatial types of underground architecture and an important spatial element of traditional dwellings in the city of Yazd. This spatial element is formed in response to a variety of factors, including climatic, functional, and physical requirements. In addition, it allows a family to live in the heart of the earth in the summer, away from direct sunshine, and in the winter, under the protection of the soil. Despite substantial research on the physical and spatial characteristics of subterranean courtyards, little is known about their formal typology. The purpose of this research is to investigate the significance and function of sunken courtyards in traditional Yazd dwellings, as well as the causes for their genesis and their formal typology. This is a qualitative study and the descriptive-analytical methodology was employed. This paper’s data was gathered through a field survey and documents. In this study, 40 traditional houses in Yazd with pit courtyards were surveyed. Following that, eight houses were chosen based on the level of the yards and the spatial features of sunken yards, and were analyzed based on formal typology. As a result, many typologies based on four different themes were presented, including the geometry of sunken courtyards, their location in houses, the organization of spaces around pit yards, and the depth of sunken yards.
افشار، ایرج (1382)، واژه نامه یزدی، به کوشش محمد رضا محمدی، انتشارات ثریا، تهران.
امیدواری، سمیه؛ مهدی حمزه‌نژاد و الهام امیدواری (1399)، «گونه‌شناسی عناصر فضایی نیمه باز در معماری خانه‌های اسلامی؛ مطالعه موردی: خانه‌های یزد (دوره قاجاری) و خانه‌های دمشق (دوره عثمانی)»، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره 42.
ایمانی، فاطمه و شاهین حیدری (1397)، «بررسی میزان مصرف انرژی ساختمان زیرزمینی در مقایسه با مدل مشابه بر روی سطح زمین در اقلیم‌های تهران، یزد، تبریز»، دو فصلنامه مطالعات معماری ایران، شماره 13.
برزگر، زهرا و سید مجید مفیدی شمیرانی (1389)، «چگونگی بهره‌گیری از توده‌ی زمین در معماری بومی جهان، به مثابه یکی از تکنیک‌های سرمایش ایستا در بنا»، باغ نظر، سال هفتم، شماره 15.
پيرنيا، محمدكريم (1390)، معماري ايراني، تدوين غلامحسين معماريان، تهران: انتشارات سروش دانش.
پیرنیا، محمدکریم (1378)، آشنایی با معماری اسلامی ایران، ساختمان‌های درون‌شهری و برون‌شهری، تدوین غلامحسین معماریان، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
پیوسته گر، یعقوب؛ علی‌اکبر حیدری و مطهره اسلامی (1396)، «بازشناسی اصول پنج گانه استاد پیرنیا در معماری خانه‌های سنتی ایران و تحلیل آن با استناد به منابع اعتقادی اسلامی؛ مطالعه موردی: خانه‌های شهر یزد»، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره 27.
حاجی قاسمی، کامبیز (1383)، گنجنامه آثار تاریخی- خانه‌های سنتی یزد، نشر روزنه، تهران.
حاجی‌قاسمی، کامبیز (1375)، خانه‌های کاشان؛ گنجنامه فرهنگ آثار معماری، دفتر اول، دانشگاه شهیدبهشتی، انتشارات شرکت توسعه فضاهای فرهنگی وابسته به شهرداری، تهران.
حائری مازندرانی، محمدرضا (1388)، خانه، فرهنگ، طبیعت: بررسی معماری خانه‌های تاریخی و معاصر، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، تهران.
حسینی، علی؛ منوچهر فروتن و سعید صالحی (1397)، «گونه‌شناسی خانه‌های سنتی اراک»، فصلنامه معماری و شهرسازی آرمان شهر، تهران، شماره 25.
خادم زاده، محمدحسن؛ غلامحسین معماریان و کامیار صلواتی (1396)، «گونه‌شناسی تحلیل مساجد تاریخی حوزه فرهنگی کردستان»، مطالعات معماری ایران، شماره 11.
خدابخشی، شهره و سید مجید مفیدی (1380)، «ساخت و ساز پایدار در ارتباط با معماری سنتی ایران»، مجموعه مقالات سومین همایش ملی انرژی ایران.
خدابخشیان، مقدی و سید مجید مفیدی شمیرانی (1393)، «فضاهای زیرزمینی در معماری بومی اقلیم گرم و خشک ایران»، هویت شهر، سال هشتم، شماره‌ی هفدهم.
خودداری نائینی، سعید، (1388)، کاخواره نائین طلیعه دیوار نگاره‌های مکتب اصفهان، انتشارات موسسه تالیف ترجمه و نشر آثار هنری، تهران.
دهخدا، علی اکبر، گ-گبریاس (1335)، لغت نامه دهخدا، شماره مسلسل 30، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
دهقان، نرگس و رزا وکیلی‌نژاد (1394)، «بررسی عوامل تاثیرگذار در شکل‌گیری انواع معماری زیرزمینی ایران»، همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، یزد.
راستجو، سیده سولماز و محمدرضا بمانیان (1398)، «گونه‌شناسی ساختار فضایی خانه معاصر ایرانی با تکیه بر محرمیت و سلسله مراتب (نمونه موردی: خانه‌های تهران در دهه‌های 50، 60، 70 و 80)»، نشریه هنرهای زیبا، دوره بیست و چهار، شماره 2.
رضایی، مسعود (1395)، «گونه‌شناسی خانه‌های سنتی (مطالعه موردی؛ روستای هلسم- شهرستان چرداول)»، فصلنامه علمی ترویجی فرهنگ ایلام، دوره هفدهم، شماره 52- 53.
رفیعی سرشکی، بیژن (1382)، «فرهنگ مهرازی (معماری) ایران»، نشریه‌ی شماره‌ی 362، تهران: انتشارات مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
زنديه، مهدي و سميرا پروردي‌نژاد (1389)، «توسعه پايدار و مفاهيم آن در معماري مسكوني ايران»، مسكن و محيط روستا، دوره 29، شماره 130.
سلطان‌زاده، حسین. (1390)، «نقش جغرافیا در شکل‌گیری انواع حیاط در خانه‌های سنتی ایران»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 75.
شاه محمدپور سلمانی، علیرضا؛ حسام اصلانی و حمیدرضا بخشنده فرد (1395)، «سیر دیدگاه‌های حفاظتی و مرمتی درباره آثار دوره ساسانی بیشاپور»، فصلنامه علمی هنری اثر، شماره 73.
شب خیز فردوئی، مهرداد و ایرج اعتصام (1398)، «تاثیر گودال‌باغچه در تعدیل دمای محیطی و مصرف انرژی در اقلیم گرم و خشک»، فصلنامه انرژی ایران، دوره 22، شماره 2.
طاهری سرمد، فائزه؛ علیرضا عینی‌فر و آزاده شاهچراغی (1398)، «مقایسه‌ی تطبیقی گونه‌شناسی سازمان فضایی و عناصر کالبدی دوره‌های قاجار و پهلوی خانه‌های سنتی کرمانشاه»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، شماره 23.
عبدی، معصومه؛ رضا ابوئی و حمیدرضا بیگ‌زاده شهرکی (1395)، «بررسی رد پای گودال‌باغچه در معماری یزد در دوران اتابکان و آل مظفر»، همایش بین المللی معاصر سازی سنت‌های معماری اسلامی- ایرانی، دانشگاه محقق اردبیلی.
فلاح فر، سعید (1379)، فرهنگ واژه های معماری سنتی ایران، انتشارات کامیاب، تهران.
گوياي، آرزو؛ غلامحسين معماريان و الياس صفاران (1392)، «تاملي بر معناي گودال‌باغچه و جايگاه آن در معماري سنتي ايران»، فصلنامه علمي فني هنري اثر، شماره 60.
محمودی، کوروش و بیژن شادپی (1389)، دیکشنری جامع معماری و ساختمان، انتشارات آینده سازان شهر آب، تهران.
مسعودی‌نژاد، مصطفی؛ منصوره طاهباز و سید مجید مفیدی شمیرانی (1397)، «بررسی رفتار حرارتی شوادان، نمونه‌ی موردی: خانه‌ی سوزنگر دزفول»، مطالعات معماری ایران، شماره‌ی 13.
معماریان، غلامحسین و محسن دهقانی تفتی (1397)، «جستجوی معنایی نو برای مفهوم گونه و گونه‌شناسی در معماری (مطالعه موردی: خانه گونه تالاردار شهر تفت)»، مسکن و محیط روستا، شماره 162.
معماریان، غلامحسین. (1387)، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی (گونه‌شناسی درون‌گرا)، تهران: مرکز انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.
معین، محمد (1386)، فرهنگ فارسی، انتشارات امیرکبیر، جلد سوم، تهران.
مهدوی نژاد، محمد جواد؛ مجید منصورپور و محمد هادیان پور (1393- الف)، «نقش حیاط در معماری معاصر ایران؛ مطالعه موردی: دوره‌های قاجار و پهلوی»، فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره 15، صص 35-46.
مهدوی نژاد، محمدجواد؛ محمد مشایخی و منیژه بهرامی (1393- ب)، «الگوی طراحی مسجد در معماری معاصر، فصلنامه پژوهش‌های معماری اسلامی»، پژوهش‌های معماری اسلامی، شماره 5.
موسوی، سیده مهسا و مهدی حمزه‌نژاد (1398)، «گونه‌شناسی مساجد سنتی خراسان (شمالی- رضوی- جنوبی) بر مبنای فضای باز و نیمه باز»، پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره 36.
هریس، سیریل (1390)، فرهنگ تشریحی معماری و ساختمان، ترجمه محمد رضا افضلی؛ مهرداد هاشم‌زاده همایونی و بیژن شادپی، انتشارات نشر دانشیار، تهران.
وكيلي‌نژاد، رزا؛ فاطمه مهدي‌زاده سراج و سيدمجيد مفيدي شميراني (1392)، «اصول سامانه‌هاي سرمايش ايستا در عناصر معماري سنتي ايران»، نشريه‌ی علمي پژوهشي انجمن علمي معماري و شهرسازي ايران، شماره 5.
Leite Viana,David, Malekabbasi, Ali )2018 (. Lessons from Yazd’s nature-friendly architecture to contemporary naturebased solutions, Conference: IASTE 2018 Conference, At: University of Coimbra, Portugal.
Abdrahman ,Shahran, Darko ,Reba, Milena ,Krklješ)2017 (, THERMAL COMFORT, ADAPTABILITY AND SUSTAINABILITY OF VERNACULAR SINGLE FAMILY HOUSES IN LIBYA, Toplotna udobnost, prilagodljivost i održivost vernakularnih obiteljskih kuća u Libiji.
El-Dweb, a (1995). Study of Traditional Houses in Libya, unpublished MSc Thesis, University of Al-Khartoum, Sudan.
Sanaan Bensi, Negar (2020), The Qanat System: A Reflection on the Heritage of the Extraction of Hidden Waters,”Adaptive Strategies for Water Heritage, Past, Present and Future”,Editor: Carola Hein, Faculty of Architecture and the Built Environment, Technical University Delft ,Delft, Zuid-Holland, The Netherlands.
Majidi, Fatemeh Alsadat, Abdi Abyaneh, Hoorieh, Shamshiri, Faezeh, Hashemishahraki, Mohammad, Doodman, Ahmadreza (2014), Function Analysis of Gowdal-Baghche (Sunken Garden), in Traditional- Vernacular Houses of Iran, Journal of Applied Environmental and Biological Sciences.
URL1: https://aoapedia.ir/پروژه-مسکونی-مهدوی/
URL2: http://www.caoi.ir/fa/projects/item/1644-خانه-گودال-باغچه-یزد-آتلیه-معماری-۱۳-درجه.html
URL3: https://socks-studio.com/2021/06/21/living-inside-the-earth-the-yaodong-cave-buildings-in-china
URL4:https://www.google.com/imgres?imgurl=https%3A%2F%2Fundergrounddwellings.files.wordpress.com%2F2012%2F05%2Fsection1.jpg&imgrefurl=https%3A%2F%2Fundergrounddwellings.wordpress.com%2Fproject-proposal%2F&tbnid=gBvaGCYvboITrM&vet=12ahUKEwiG36KTvKb1AhVT8IUKHQW1AJQQMygQegUIARDcAQ..i&docid=0sLHhtDpJhDivM&w=630&h=183&itg=1&q=section%20of%20underground%20courtyard%20in%20china&ved=2ahUKEwiG36KTvKb1AhVT8IUKHQW1AJQQMygQegUIARDcAQ
URL5: https://www.pinterest.com/pin/754353006312051668/
URL6: https://www.court-yard.com/en/travel-tunisia.html
URL7: https://www.witpress.com/Secure/elibrary/papers/ARC06/ARC06010FU1.pdf
URL8:https://i.pinimg.com/originals/ee/0d/1c/ee0d1c782ba000418674e915211f7d44.jpg
URL9: https://seeiran.ir/معبد-آناهیتا-2/