ارزیابی پایداری اجتماعی محلات نوسازی شده‌ی شهر تهران (نمونه محلات شبیری-جی و شمشیری)
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
1 - استادیار پژوهش گروه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی
کلید واژه: ارزیابی, پایداری اجتماعی, تهران, بازآفرینی شهری,
چکیده مقاله :
نوسازی بافتهای فرسوده ، از سال 1388 در شهر تهران با تهیه بسته‌های حمایتی شامل اعطاء تسهیلات ارزان قیمت و بدون سپرده و بخشودگي هاي عوارض، در کنار مجموعه‌ای از اقدامات هم راستا، از طریق دولت و شهرداری به صورت نسبتاً منسجمی پیگیری شده است. این برنامه موجب افزایش در ساخت و سازها در محدوده‌های بافت فرسوده شد اما آیا به پایداری اجتماعی بیشتر محلات شهری نیز منجر گردید؟ هدف این مطالعه ، تعیین نتایج مستقیم و پیامدهای بلندمدت‌تر سیاست گذاری و برنامه ریزی بازآفرینی شهری در حوزه‌های اصلی پایداری اجتماعی در محلات نوسازی شده است. روش تحقیق از نوع ارزیابی به شیوه کمی و کیفی و با استفاده از ابزارهای پرسشنامه ، مصاحبه ، مشاهده و بررسی اسناد بوده است. حوزه زماني ارزيابي از سال 1386 تا سال 1394 و حوزه مکانی آن محلات شمشیری و شبیری-جی شهر تهران است.از مجموع 101 متغیر سنجش پایداری اجتماعی تعداد 46 متغیر از طریق پرسشنامه ( حجم نمونه 377 نفر در محله شمشیری و 375 در محله شبیری-جی از سرپرستان یا همسران ایشان)، 14 متغیر از طریق مشاهده و 37 متغیر از طریق مصاحبه و اسناد مورد بررسی قرار گرفته اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که در برخی از حوزه ها برنامه بازآفرینی، به پایداری بیشتر محلات و در اغلب حوزه‌ها به ناپایداری و یا عدم تاثیر در وضعیت اجتماعی محلات منجر شده است. همچنین با توجه به پیش بینی روندها ، نتیجه‌گیری شد که در صورت تداوم نوسازی به شکل کنونی ، تداوم ناپایداری ساخت اجتماعی محلات فرسوده قابل پیش بینی است.
The national regeneration program of urban fabrics has been promoted Since 2009 by advocacy measures including granting cheap construction credits and no permit fees in an annual encouraging package that with other neighborhood base promotion increased housing construction in determinate areas. However this question has been mentioned that whether this kind of regeneration will lead to more sustainable neighborhoods and communities, especially in term of social sustainability?The main goal was evaluation of direct result and long-run impacts of regeneration program on main aspects of social sustainability in two selected neighborhood of Tehran, Shamshiry and Shobiry-Ja. Following a relatively comprehensive discussion on literature review and theoretical issues, assessment framework of social sustainability fixed on 9 main aspects and more then hundred criteria which classified in 3 levels, based on Maslow’s hierarchy of needs. Data of each criterion gathered by questionnaire (716 sample, 46 criteria), observation (14 criteria), interview and documents (37 criteria) and evaluated based on national urban standards and analytical thresholds which are prevalent in social impact assessment studies. Overall results show in a few aspects, regeneration program has made both neighborhoods more sustainable. However in many areas the program has leaded to unsustainable outcomes for communities. Foreseeable trends shows, if the current direction insist to continue without improvements, will jeopardize all achievements of program and will make the social structure of neighborhoods unsustainable.
روستا، مریم (1391) بازتعریف شاخص‌های فضایی مؤثر بر ارتقاء پایداری اجتماعی در فرآیند بازآفرینی بافتهای فرسوده شهری، پایانامه دکتری با راهنمایی دکتر عبدالهادی دانشپور و دکتر اسماعیل شیعه، دانشگاه علم و صنعت.
نبید، علیرضا (1393) معاون سازمان نوسازی شهر تهران از تغییر رویکرد نوسازی در بافت فرسوده از شاخص، http://nosazi.tehran.ir/default.aspxیtabid=705&ArticleId=2812.
Ancell, S., & Thompson-Fawcett, M. (2008). The social sustainability of medium density housing: A conceptual model and Christchurch case study. Housing Studies, 23(3), 423-442 http://dx.doi.org/10.1080/02673030802029990.
Bramley, G., Dempsey, N., Power, S., Brown, C., & Watkins, D. (2009). Social sustainability and urban form: evidence from five British cities. Environment and Planning A, 41(9), 2125-2142. http://dx.doi.org/10.1068/a4184.
Chan, E., & Lee, G. K. L. (2008). Critical factors for improving social sustainability of urban renewal projects. Social Indicators Research, 85(2), 243-256. http://dx.doi.org/10.1007/s11205-007-9089-3.
Chiu, R.L.H. (2003) Social sustainability, sustainable development and and housing development:The experience of Hong Kong. In: Housing and Social Change: East–West perspectives (eds, R. Forrest & J. Lee), pp. 221–239. Routledge, London.
Colantonio Andrea and Dixon Tim.(2011) Urban Regeneration & Social Sustainability: Best Practice from European Cities, A John Wiley & Sons, Ltd., Publication.
Colantonio Andrea (2009) Social Sustainability Assessment Framework Oxford Institute for Sustainable Development (OISD), Workshop on Social Sustainability and Urban Regeneration ,Oxford 19-20 February 2009.
Elkington, J.(1994) Towards the sustainable corporation: Win-win-win business strategies for sustainable development. Calif. Manage. Rev. 1994, 36, 90-100.
Hodgson , Nicole (2013) Social Sustainability Assessment Framework, Institute for sustainability and Technology Policy Murdoch University, presentation.
Holden, M. (2012). Urban Policy Engagement with Social Sustainability in Metro Vancouver. Urban Studies, 49(3), 527-542. http://dx.doi.org/10.1177/0042098011403015.
Golubchikov leg and Anna Badyina (2012) SUSTAINABLE HOUSING FOR SUSTAINABLE CITIES: A POLICY FRAMEWORK FOR DEVELOPING COUNTRIES, First published in Nairobi in 2012 by UN-Habitat.
Kuhlman Tom,& John Farrington (2010) What is Sustainability, Sustainability 2010, 2, 3436-3448; doi:10.3390/su2113436 , mdpi.com/journal/sustainability.
Leeming Karen (2010) An Outline of Post-War Dutch Urban Regeneration Policy in Urban Regeneration Management International Perspectives Edited by John Diamond, Joyce Liddle, Alan Southern and Philip Osei, Routledge 270 Madison Ave, New York, NY 10016.
Litting B, Grieβler E. Social Sustainability :a catchword between political ragmatism and social theory, Sustainable Development, 2005, Nos. 1-2, Vol. 8.
MAK Michael Y and Clinton J PEACOCK (2011) Social Sustainability: A Comparison of Case Studies in UK, USA and Australia, 17th Pacific Rim Real Estate Society Conference, Gold Coast, 16-19 Jan 2011.
Manzi Tony, Karen Lucas, Tony Lloyd Jones and Judith Allen(2010) ,Social Sustainability in Urban Areas ,Earthscan publications.
McKenzie, S. (2004). Social sustainability: towards some definitions. Hawke Research Institute, Working Paper Series No. 27, University of South Australia, Magill, South Australia.
Rafieian, M., M. Mirzakhalili (2014) Evaluation of social sustainability in urban neighbourhoods of Karaj city, International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning, Vol. 24, No. 2, December 2014.
Rashidfarokhi A , L. Yrjänä, M. Wallenius, S. Toivonen, A. Ekroos & K. Viitanen (2018): Social sustainability tool for assessing land use planning processes, European Planning Studies, DOI: 10.1080/09654313.2018.1461811.
Shruti Hemani, A. K. Das and Anirban Chowdhury (2016) Influence of urban forms on social sustainability: A case of Guwahati, Assam, URBAN DESIGN International (2016). doi:10.1057/s41289-016-0012-x.
Spangenberg, J. H., & Omann, I. (2006). Assessing social sustainability: social sustainability and its multicriteria assessment in a sustainability scenario for Germany. International Journal of Innovation and Sustainable Development, 1(4), 318-348. http://dx.doi.org/10.1504/IJISD.2006.013734.
The Bijlmermeer Renovation Planning Office (2008) The Bijlmermeer Renovation, the Municipality of Amsterdam, the City District of Amsterdam-Zuidoost, and Rochdale Housing Organisation.
WCED (1987) Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, Transmitted to the General Assembly as an Annex to document A/42/427 - Development and International Cooperation:Environment.
Yiftachel, O., & Hedgcock, D. (1993). Urban social sustainability: the planning of an Australian city. Cities 10(2), 139-157. http://dx.doi.org/10.1016/0264-2751(93)90045-K.
ارزیابی پایداری اجتماعی محلات نوسازی شده‌ی شهر تهران
(نمونه محلات شبیری-جی و شمشیری)*
نقی عسگری
استادیار پژوهش گروه مدیریت و برنامه‌ریزی شهری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی asgarilajayer@yahoo.com
چکیده:
نوسازی بافتهای فرسوده، از سال 1388 در شهر تهران با تهیه بسته‌های حمایتی شامل اعطاء تسهیلات ارزان قیمت و بدون سپرده و بخشودگی‌های عوارض، در کنار مجموعه‌ای از اقدامات هم راستا، از طریق دولت و شهرداری به صورت نسبتاً منسجمی پیگیری شده است. این برنامه موجب افزایش در ساخت و سازها در محدوده‌های بافت فرسوده شد اما آیا به پایداری اجتماعی بیشتر محلات شهری نیز منجر گردید؟ هدف این مطالعه، تعیین نتایج مستقیم و پیامدهای بلندمدت‌تر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی بازآفرینی شهری در حوزه‌های اصلی پایداری اجتماعی در محلات نوسازی شده است. روش تحقیق از نوع ارزیابی به شیوه کمی و کیفی و با استفاده از ابزارهای پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده و بررسی اسناد بوده است. حوزه زمانی ارزیابی از سال 1386 تا سال 1394 و حوزه مکانی آن محلات شمشیری و شبیری-جی شهر تهران است. از مجموع 101 متغیر سنجش پایداری اجتماعی تعداد 46 متغیر از طریق پرسشنامه (حجم نمونه 377 نفر در محله شمشیری و 375 در محله شبیری-جی از سرپرستان یا همسران ایشان)، 14 متغیر از طریق مشاهده و 37 متغیر از طریق مصاحبه و اسناد مورد بررسی قرار گرفته‌اند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که در برخی از حوزه‌ها برنامه بازآفرینی، به پایداری بیشتر محلات و در اغلب حوزه‌ها به ناپایداری و یا عدم تاثیر در وضعیت اجتماعی محلات منجر شده است. همچنین با توجه به پیش‌بینی روندها، نتیجه‌گیری شد که در صورت تداوم نوسازی به شکل کنونی، تداوم ناپایداری ساخت اجتماعی محلات فرسوده قابل پیش‌بینی است.
واژگان کلیدی: ارزیابی، پایداری اجتماعی، تهران، بازآفرینی شهری.
این مقاله از طرح پژوهشی «ارزیابی پایداری اجتماعی بازآفرینی شهری– نمونه تهران (محله شمشیری و شبیری-جی)» استخراج شده که با حمایت سازمانی مرکزی جهاد دانشگاهی در سال 1395 در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی توسط نقی عسگری انجام شده است.
Social Sustainability Assessment of Tehran City Renovated Neighborhoods
Case Study: Shamshiry and Shobiry-Ja Neighborhoods
Naghi Asgari1
Abstract: The national regeneration program of urban fabrics has been promoted Since 2009 by advocacy measures including granting cheap construction credits and no permit fees in an annual encouraging package that with other neighborhood base promotion increased housing construction in determinate areas. However this question has been mentioned that whether this kind of regeneration will lead to more sustainable neighborhoods and communities, especially in term of social sustainability?The main goal was evaluation of direct result and long-run impacts of regeneration program on main aspects of social sustainability in two selected neighborhood of Tehran, Shamshiry and Shobiry-Ja. Following a relatively comprehensive discussion on literature review and theoretical issues, assessment framework of social sustainability fixed on 9 main aspects and more then hundred criteria which classified in 3 levels, based on Maslow’s hierarchy of needs. Data of each criterion gathered by questionnaire (716 sample, 46 criteria), observation (14 criteria), interview and documents (37 criteria) and evaluated based on national urban standards and analytical thresholds which are prevalent in social impact assessment studies. Overall results show in a few aspects, regeneration program has made both neighborhoods more sustainable. However in many areas the program has leaded to unsustainable outcomes for communities. Foreseeable trends shows, if the current direction insist to continue without improvements, will jeopardize all achievements of program and will make the social structure of neighborhoods unsustainable.
Key words: Assessment, Social Sustainability, Tehran, Urban Regeneration
بیان مسئله
برای نوسازی بافتهای فرسوده، از سال 1384 با شناسایی این بافت‌ها و از سال‌های بعد با حمایت‌های عملی و به طور مشخص از سال 1388 در شهر تهران با تهیه بسته‌های تشویقی و مجموعه‌ای از اقدامات هم راستا، دولت و شهرداری سیاست و برنامه نسبتاً منسجمی را پیگیری کرده است.
بسته‌های تشویقی در شهر تهران عموماً در ابتدا، به سه صورت 1-پرداخت تسهیلات بدون سپرده و یارانه‌دار برای نوسازی و خرید واحدهای مسکونی و غیرمسكونی در بافتهای فرسوده 2- تخفیف 50 تا 100 درصدی در اخذ عوارض نوسازی و 3-تراكم تشویقی به قطعات تجمیعی تحقق یافته است که در سال‌های بعد، تخفیف پارکینگ (کسر یک واحد و پذیرش پارکینگ مزاحم) و کمک هزینه طراحی و اجرای نما نیز افزوده شده است.
تاسیس شورایاری‌ها از سال 1379، دفاتر تسهیل‌گری یا نوسازی و ایجاد سرای محلات هر دو از سال 1388، اقدامات هم‌راستا در جهت نوسازی بافتهای فرسوده محسوب می‌شود.
این حمایت‌ها و اقدامات، بطور کاملاً ملموس موجب افزایش در ساخت و سازها در محدوده‌های بافت فرسوده شده است (نبید، 1393). اما این سوال مطرح بوده است که آیا نوسازی محلات شهری تهران به پایداری بیشتر و ارتقاء کیفیت زندگی ساکنین در آن‌ها، منجر شده است؟ حال که بخش قابل توجهی از منابع محدود کشور به نوسازی بافتهای فرسوده اختصاص یافته، آیا می‌توان امیدوار بود که محلات فرسوده دیروز، به محلات سرزنده، خلاق و پایدار تبدیل شوند و سطح قابل قبولی از کیفیت زندگی را برای ساکنان تدارک دیده و بستر مناسبی برای پرورش نسل آتی فراهم کنند؟ یا برعکس ممکن است با مداخلات صورت گرفته و بدون توجه به واقعیتهای بافتهای فرسوده (فرسودگی اجتماعی و اقتصادی در کنار فرسودگی کالبدی) و کم توجهی به تجارب جهانی نوسازی، بافتهای فرسوده، وضعیت بدتری پیدا کنند.
با ملاحظه پیشینه مطالعات و ادبیات جهانی نوسازی و بررسی اجمالی محلات بافت فرسوده، مسائل کالبدی، محیطی، اجتماعی و اقتصادی قابل شناسایی است. با تمرکز بر مباحث اجتماعی، نبود و یا کم‌توجهی به مسائلی همچون آموزش و توانمندسازی ،ارتقاء سرمایه اجتماعی، اختلاط اجتماعی2، مشارکت، امنیت و هویت3 در برنامه حمایتی، آشکار می‌شود که می‌تواند طلیعه مسائل و مشکلاتی باشد که تهدیدی برای آینده بخش‌های مهمی از شهرها خواهد بود.
به رغم محدود کردن مطالعه به ابعاد اجتماعی، همچنان مسائل، از گستردگی قابل توجهی بر خوردار بوده و بررسی تمامی آن‌ها در یک مطالعه، نیازمند پالایش و اتخاذ چارچوب مناسبی است. در این مقاله پس از بررسی جامع در ادبیات نوسازی و بازآفرینی شهری و مطالعات اکتشافی، ابتدا پایداری اجتماعی4 بعنوان چارچوب نظری مطالعه انتخات و معیارهای سنجش آن متناسب با شرایط بافتهای فرسوده کلانشهر تهران به شیوه کارشناسی تدقیق شد، سپس با توجه به معیار زمان در سنجش پایداری اجتماعی از یک طرف و قابلیت بررسی پیش فرض‌های پایداری اجتماعی، به شیوه ارزیابی عوارض (اثرات5)، سطح پایداری اجتماعی در دو محله از محلات منتخب بافت فرسوده تهران و وضعیت قبل و بعد نوسازی در برخی از متغیرهای در این دو محله، مورد سنجش قرار گرفته است.
برنامه تشویقی و حمایتی شهرداری تهران همچنان در سه دسته حمایت‌های مذکور و اعطاء کمک هزینه‌های طراحی و مهندسی در حال اجرا است بی آنکه مطالعات جامعی در خصوص اثرات مختلف این مدخلات (بجز انعکاس آمار افزایش کمی ساخت و سازها در این محدوده‌ها) صورت گرفته باشد.6 برنامه تشویقی شهر تهران با تغییرات جزئی در 542 شهر دیگر دارای بافت فرسوده کشور نیز در حال اجراست. مطالعه اثرات برنامه نوسازی بر وضعیت اجتماعی محلات، بعنوان یکی از ابعاد اصلی پایداری محلات و ارائه نتایج آن به جامعه حرفه‌ای، سیاستگذاران و مدیران اجرایی، می‌تواند در تعمیق تجربه و دانش در زمینه پیامدهای مداخلات، موثر بوده و زمینه اصلاح برنامه و اثربخشی آن‌ها را در احیاء و پایداری اجتماعی محلات فراهم کند.
مفاهیم و مبانی نظری تحقیق
پایداری
توسعه پایدار7 یا پایداری8 در اثر فعالیت‌های طرفداران جنبش محیطی از 30 سال پیش به یكی از مفاهیم عمده در مباحث توسعه تبدیل شده است. ایده پایداری9 كه برای اولین بار در مباحث مرتبط با جنگل‌داری در سال 1713 به معنی عدم قطع درختان بیش از میزانی كه رشد می‌كنند مطرح بوده است (Kuhlman& Farrington, 2010: 3437 ). از سال 1987 با گزارش كمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه10 ماهیت رسمی و بین‌المللی یافت.
در تعریف ساده ارائه شده توسط كمیسیون مذكور كه در گزارش آینده مشترك ما11 (معرف به گزارش براندلند12) در سال 1987 آمده، توسعه پایدار چنین تعریف شده است: دستیابی به نیازهای موجود، بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آتی در تامین نیازهای خودشان (WCED,1987: 16).
از زمان انتشار گزارش براندلند ابعاد مختلف توسعه پایدار و میزان اهمیت آن و پایداری قوی یا پایداری ضعیف13 دو موضوع اصلی در توسعه مفهوم توسعه پایدار بوده است Kuhlman& Farrington, 2010: 3438)).
ابعاد سه گانه توسعه پایدار از ایده سه خط اصلی14 یا سه پی15 الكینتون ( Elkington,1994: 97) در حوزه مدیریت و حسابداری الهام گرفته است. او بدین وسیله در صدد اجرایی كردن پاسخگویی اجتماعی شركتی16 است كه در آن سود17، با ملاحظه محیط زیست (زمین18) و مفید بودن برای مردم19 محاسبه می‌شود Kuhlman& Farrington,2010: 3438) ). بعبارت دیگر محاسبه عملكرد سود و زیان شركت‌ها با ملاحظه هزینه‌های محیطی و اجتماعی هر شركتی محاسبه می‌شود.
تاكید اصلی توسعه پایدار تا اواخر دهه 1990 بر مباحث زیست‌محیطی و اقتصادی بود اما از این سالها به بعد، توجه به جنبه‌های اجتماعی توسعه نیز به صورت جدی مد نظر قرار گرفت. با این وجود ابعاد اجتماعی ایده توسعه پایدار همچنان دارای ابهام است (Manzi el al, 2010، Shruti el al 2016 (Rashidfarokhi el al 2018,.
پایداری اجتماعی
با وجود تاکید بر ارتباط متقابل ابعاد مختلف پایداری، رهیافت مختلف حوزه‌های سه‌گانه، منجر به استقلال نسبی و تدریجی حوزه‌ها از همدیگر شده است. با این حال مطالعات محدودی با تمرکز بر پایداری اجتماعی صورت گرفته است و اغلب مطالعات بر ابعاد اجتماعی پایداری تمرکز دارند. (Hodgson,2013; Spangenberg & Omann, 2006) با وجود اینكه در طی سال‌های گذشته برحجم ادبیات در این حوزه افزوده شده است اما هنوز رهیافت‌های متفاوت پایداری اجتماعی به اندازه كافی توسعه نیافته‌است. ابهام ساچسز در خصوص مشحص نبوده پایداری اجتماعی به معنی پیش شرط‌های اجتماعی برای توسعه پایدار یا نیاز به پایدار کردن ساختارها و سنت‌های خاص در اجتماعات و جوامع (2011, Colantonio & Dixon) در مطالعه چیو با تفصیل بیشتر تاكید شده است (نمودار 1) (Chiu, 2003) .در مطالعه لیتگ و گریبلر در كنار عوامل دیگر كه منجر به ابهام در مفهوم پایداری اجتماعی می‌شود از عدم تمایز در جنبه‌های تحلیلی، هنجاری و سیاسی پایداری اجتماعی یاد شده,2005) Littig,& Grielber) و در مطالعه اسپنگینبرگ و اومان از سه رهیافت عملكردی20، سرمایه‌ای و سیستمی21 و عدم تمایز روشن بین رهیافتها در تعریف پایداری اجتماعی سخن رفته است. (نمودار 2)( Spangenberg & Omann,2006:3)
نمودار1- دسته‌بندی دیده‌گاه‌ها از ابعاد اجتماعی پایداری از نظر چیو
ماخذ: بازتولید برمبنای Chiu, 2003
نمودار 2- رهیافت‌های غالب در پایداری اجتماعی
ماخذ: باز تولید از Spangenberg & Omann,2006
پایداری اجتماعی با الهام از تعریف گزارش براندلند، می‌تواند به حفظ و اصلاح کیفیت زندگی نسل حاضر و نسل‌های آتی تعبیر شود .(Chiu, 2003) اما با نگاه عملیاتی‌تر لازم است تعریف مذکور با تفصیل بیشتر بیان شود. در اینجا با ملاحظه توسعه ادواری مباحث، سه تعریف ارائه شده است.
توانایی مداوم شهر، به عمل همچون مکان سرزنده برای تعامل انسانی، ارتباطات و توسعه فرهنگی (Yiftachel and Hedgcock,1993).
پایداری اجتماعی وضعیت مطلوبی در درون اجتماع محلی است و فرایندی در درون آن اجتماع است که قادر است آن وضعیت را تامین کند (McKenzie,2004: 23).
پایداری اجتماعی یک فرایند توسعه شهری است که در آن سیاست‌ها و نهادهای موجود، روابط موزون اجتماعی، ارتقاء همبستگی اجتماعی و اصلاح شرایط زندگی همه گروهها را تصمین کرده است (Holden,2012).
از بررسی در ادبیات پایداری و پایداری اجتماعی، چنین نتیجه شد که:
· پایه‌های نظری پایداری اجتماعی هنوز به اندازه کافی متکی بر مطالعات و نظرات تثبیت شده، مخصوصاً در شرایط کشورهای درحال توسعه، نیست.
· به رغم کمبود فوق، سیر تکامل نظریه پایداری و توسعه‌ی نظری در حوزه‌های همچون ارزیابی اثرات زیست‌محیطی EIA، ارزیابی اثرات اجتماعی SIA و ارزیابی پایداری SA، در کنار مقبولیت در حوزه سیاست‌گذاری (از سازمان‌های بین‌المللی تا حکومت‌های محلی)، شرایط کافی برای شکل‌گیری ایده پایداری اجتماعی را فراهم کرده است.
· ایده پایداری قوی و پایداری ضعیف به نحوی که در حوزه پایداری زیست‌محیطی توسعه یافته است در پایداری اجتماعی نیز کاربرد دارد بدین نحوه که در پایداری قوی با تعیین آستانه‌ها و در پایداری ضعیف با تعیین نرخ تنزیل اجتماعی و محاسبه برآورد سرمایه‌ایِ اقدام، پایداری اجتماعی قابل سنجش است در این زمینه در کنار ترجیح سیاسی ادبیات موجود برنامه‌ریزی شهری (استاندارها)، ارزیابی اثرات زیست‌محیطی EIA و ارزیابی اثرات اجتماعی SIA بسیار مفید خواهد بود.
· نگاه مردم محور در تحلیل چیو از پایداری اجتماعی که تاكید بر حفظ و بهبود شرایط زندگی نسل حاضر و نسل‌های آتی دارد با قبول ایده پایداری اجتماعی ضعیف و پایداری اجتماعی قوی، پذیرش هر سه دسته‌بندی اسپنگینبرگ و اومان از پایداری اجتماعی (عملکردی و هنجاری، سرمایه‌ای، سیستمی) (نمودار2) را امکان‌پذیر می‌کند. چرا که در بخشهایی از تغییرات، با نگاه سرمایه‌ای و با سیاست‌ها و برنامه‌های عملی (پایداری ضعیف)، حفظ یا افزایش سرمایه (انسان ساخت و طبیعی) به پایداری اجتماعی تعبیر شده و در بخشهایی از تغییرات، با تعیین خطوط قرمز و آستانه‌ها (پایداری قوی)، توان بازتولید و پویایی سیستم به پایداری اجتماعی تعبیر خواهد شد.
· پیروی آنسل و تامسون در مطالعه خود از طبقه‌بندی نیازهای مازلو در تعیین اهمیت حوزه‌های موثر بر پایداری اجتماعی که در تجارب عملی نیز مورد تاکید بوده است در شرایط کشور ایران و مطالعه حاضر می‌تواند مفید باشد.
· در کنار الگوی دسته‌بندی بر اساس سطح نیازها، استفاده از روش کارشناسی همانند الگوی کال‌آنتونیو (2009) در تعیین وزن و اهمیت حوزه‌ها به شیوه دلفی و با نظر به ویژگیهای جامعه مورد مطالعه. استفاده از این الگو در مراحل نهایی تحلیل و به منظور جمع‌بندی نهایی در شناخت بهتر وضعیت جامعه از نظر پایداری اجتماعی مفید خواهد بود.
· با پذیرش واقعیت‌ها و اصول فوق و با نظر به الگوی تواتر و نگاه کارشناسی (به موضوع مطالعه و محدوده مطالعه) در انتخاب حوزه‌ها و متغیرها، با بررسی در شاخصها و متغیرهای مطالعات نمونه، امکان انتخاب مجموعه‌‌ی جامعی از حوزه‌ها و متغیرهای سنجش وجود دارد که چارچوب نظری سنجش پایداری اجتماعی در این مطالعه را شکل می‌دهد.
· با ملاحظه مباحث فوق پایداری اجتماعی در این مطالعه عبارت‌است از :
"حفظ و ارتقاء موزون جامعه محلی با رعایت آستانه‌ها و توازن سرمایه‌ای و تامین برابری میان‌نسلی و بین‌نسلی"
با نظر به تعریف فوق که همزمان هر سه نگاه عملکردی یا هنجاری، سرمایه‌ای و سیستمی از پایداری اجتماعی را در کنار برابری در دسترسی نسل حاضر و آتی را مد نظر دارد، هر اقدام توسعه‌ای در شهر، منطقه یا محلات شهری، اگر با رعایت ابعاد فوق باشد می‌تواند انتظار پایداری اجتماعی و هر آنچه با عدم رعایت آن ابعاد همراه باشد منجر به زوال پایداری اجتماعی خواهد شد.
با قبول تعریف و ابعاد فوق نیاز به تدقیق آن‌ها بود. برای این منظور، از منابع و ادبیات نسبتاً گسترده ی پایداری اجتماعی که بخشی از آن‌ها در پیشینه آمده است، با توجه به رویکرد، روش، میزان ارجاعات و شرایط مطالعه حاضر 10 اثر انتخاب شد22.
حوزه‌ها و متغیرها در 10 اثر فوق، شامل 204 متغیر در قالب 9 حوزه بود که ابتدا به شیوه کارشناسی، با توجه به تكرار و تشابه متغیرها به 115 متغیر تقلیل داده شد و مطابق الگوی آنسل و تامسون (2008) بر اساس طبقه‌بندی نیازهای انسان دسته‌بندی شد (نمودار3). سپس به روش دلفی در چند مرحله از کارشناسان نظر‌خواهی شد. با توجه به نو بودن بحث پایداری اجتماعی و عدم امکان دسترسی به کارشناسان خبره، ناگزیر از تقسیم حوزه‌ها به دو بخش کالبدی و حوزه اجتماعی-اقتصادی شدیم نظرات خبرگان در بخش کالبدی در دو مرحله و در بخش اجتماعی و اقتصادی در سه مرحله اخذ شد. بر مبنای نظرات خبرگان، فهرست اولیه متغیرها با افزودن دو متغیر (وجود سیستم جمع آوری آبهای سطحی، وجود سیستم مناسب جمع‌آوری و دفع زباله) و افزودن توضیحات و تعریف 14 متغیر در قالب 117 متغیر در 9 حوزه تدقیق شد که چارچوب و متغیرهای نهایی ارزیابی در محلات بازسازی شده را شکل داد.
نمودار3-دسته‌بندی و تعیین اولویت حوزه‌های سنجش پایداری اجتماعی
پیشینه پژوهش
در بررسی پیشینه موضوع، با توجه به هدف این مطالعه، تمرکز اصلی بر پایداری اجتماعی و نوسازی بافتهای شهری بوده است.
تجارب خارجی مورد اشاره در این مطالعه اغلب بر اساس چارچوب پایداری اجتماعی به بررسی اجمالی و مقایسه‌ای محدوده‌های از شهرها پرداخته اند و تقریباً در تمامی آن‌ها تلاش برای تمایز متغیرهای اصلی سنجش پایداری اجتماعی صورت گرفته است. در جدول زیر روش مطالعه، حوزه‌ها و متغیرهای اصلی و نتایج مهم برخی از مطالعات بررسی شده، خلاصه شده است.
عنوان مطالعه | روش | حوزه‌ها و متغیرهای اصلی | نتایج مهم |
|---|---|---|---|
پایداری اجتماعی و فرم شهر، شواهدی از پنج شهر بریتانیا (Bramley et al.2009) | کمی- پرسشنامه پستی 4381 با تمرکز بر 15 محله در پنج شهر برای سنجش 64 متغیر | برابری در دسترسی به: خدمات پایه محلی، فرصتهای تفریحی و فضاهای باز، حمل و نقل عمومی، فرصت اشتغال، مسکن متناسب با استطاعت پایداری اجتماع شامل: افتخار به تعلق به محله، تعامل اجتماعی درون محله، ایمنی و امنیت، کیفیت ادراکی از محیط زیست محلی، رضایت از مسکن، دیرپایی اسکان، مشارکت در گروههای جمعی و مدنی -64متغیر | -رابطه مثبت تراکم کم با افتخار به محله و میزان تعلق، محیط زیست، رضایت از مسکن و دیرپایی -رابطه مثبت تراکم متوسط با تعامل و مشارکت اجتماعی -رابطه مثبت تراکم زیاد با دسترسی و میزان استفاده از خدمات محلی -گریزناپذیری از تصمیم و ترجیح سیاست‌گزاری برای توسعه شهری و یا نوسازی شهرها و ایجاد توازن بین ابعاد |
پایداری اجتماعی مساکن با تراکم متوسط - مدل مفهومی و نمونه موردی شهر کریس چرچ نیوزیلند (Ancell & Thompson,2008)
| کیفی- مصاحبه عمیق با 21 نفر از ساکنین و 7 مصاحبه نیمه ساخت یافته با افراد مطلع | پایداری اجتماعی کلی، استطاعت مسکن، کیفیت مسکن، حمل و نقل، دسترسی به امکانات، کیفیت محله، روابط بین اجتماع -23 متغیر | - عیان‌سازی در اثر سیاست افزایش تراکم و دشواری ساکنین قدیمی در تامین مسکن -دسترس به گزینه‌های مختلف حمل ونقل در اثر افزایش تراکم و نقش موثری آن بر کیفیت زندگی - افزایش آلودگی صوتی و حس بد نسبت به افزایش ساخت و ساز در محل و رفتارهای ضداجتماعی - کیفیت ساخت مسکن به رغم رعایت ضوابط منجر به کیفیت پایین و زشت مساکن شده - تاخیر در تامین خدمات اثرات نامطلوب داشته است -کمبود و ضعف آشکار در مدیریت وضعیت محله و ایجاد زمینه افزایش روابط اجتماعی |
پایداری اجتماعی، مقایسه نمونه‌هایی از بریتانیا، ایالات متحده و استرالیا (Mak & Peacock,2011) | کیفی- اسنادی | تامین زیرساخت‌های اجتماعی، فرصتهای شغلی دسترسی، طراحی چشم‌انداز شهری ،حفاظت از ویژگیهای محلی، تامین نیازهای روانشناختی | -تجربه تیمز گیت وی لندن از جامعیت بشتری برخوردار بوده و الگوی مناسبی از نوسازی با نگاه پایداری اجتماعی است -تجربه استرالیا (نیو رویز هیل) کمبودهای در زمینه ابعاد کمک به اجتماع محلی و اهداف پایداری اجتماعی داشته است |
پایداری اجتماعی، توسعه پایدار و توسعه مسکونی، تجربه هنگ‌کنگ (Chiu,2003) | کمی - داده‌های ثانویه رسمی و پیماش از سه محله با 200 پرسشنامه | توزیع و مصرف برابر مسکن (کیفیت مسکن، استانداردهای مسکن، استطاعت ،نقش دولت، سیاست‌های یارانه مسکن) کیفیت مسکن و محیط زندگی (شرایط داخلی مسکن، محیط بلافصل شامل روابط همسایگی) -20 متغیر | توسعه الگوی ارزیابی پایداری اجتماعی کمی و کیفی بر اساس چهار حوزه پیش‌شرط‌های اجتماعی برای پایداری اکولوژیک، توزیع و مصرف برابر مسکن، روابط اجتماعی موزون،کیفیت مسکن و محیط زندگی |
عوامل حیاتی در بهبود پایداری اجتماعی طرحهای نوسازی شهری (Chan & Lee,2008) | کمی -120 پرسشنامه خبرگان و 127 پرسشنامه شهروندان | رضایت از الزامات رفاهی، حفاظت از منابع و محیط، خلق محیط زیست موزون و سازگار، تامین امکانات زندگی روزمره، شکل توسعه، در دسترس بودن فضای باز -31 متغیر | -تعیین عوامل موثر در پایداری اجتماعی طرحهای نوسازی شهری با استفاده از تحلیل عامل نتایج پیمایش در 4 محله شهری |
ارزیابی پایداری اجتماعی در محلات شهر کرج (Rafieian, & Mirzakhalili,2014) | کمی- 320 پرسشنامه از خانوار و 30 خبره | شاد بودن و کیفیت زندگی، همبستگی اجتماعی، حس مکان، مشارکت اجتماعی و سلامت -26 متغیر | تایید رابطه (مستقیم و غیر مستقیم) بین پایداری اجتماعی و چهار شاخص شاد بودن و کیفیت زندگی، همبستگی اجتماعی، حس مکان و سلامت عدم تایید رابطه معنی دار بین پایداری اجتماعی و مشارکت اجتماعی |
بازتعریف شاخص‌های فضایی مؤثر بر ارتقاء پایداری اجتماعی در فرآیند بازآفرینی بافتهای فرسوده شهری (روستا، 1391) | کمی۱۷۶ پرسشنامه ساکنین و 90 پرسشنامه کارشناسان سازمان نوسازی | امنیت، تنوع فعالیتی و تسهیلات و زیرساخت‌ها، فشردگی بافت، تراکم طبقاتی و یکپارچگی کالبدی، وجود مسجد محلی، حریم، محله‌محوری، حفظ ویژگیهای بومی ومحلی و حس تعلق به مکان | -تاثیر موثر شاخص‌های امنیت، تنوع فعالیتی و تسهیلات و زیرساخت‌ها بر پایداری اجتماعی -تاثیر کمتر شاخص‌های فشردگی بافت، تراکم طبقاتی و یکپارچگی کالبدی بر پایداری اجتماعی -وجود تفاوت دیدگاه در بین مردم و کارشناسان در زمینه تاثیر متغیرهای وجود مسجد محلی، حریم، محله‌محوری، حفظ ویژگیهای بومی ومحلی و حس تعلق به مکان بر ارتقاء پایداری اجتماعی در بافتهای فرسوده، |
بازآفرینی شهری و پایداری اجتماعی بهترین تجارب از شهرهای اروپایی (Colantonio & Dixon,2011) | کیفی و کمی | مسکن و سلامت محیطی، آموزش و مهارت، اشتغال، سلامت و ایمنی، تغییرات جمعیتی ،اختلاط اجتماعی و دربرگیری ،هویت، تصویر ذهنی و فرهنگ ،توانمندسازی، مشارکت و دسترسی ،سرمایه اجتماعی، خوب زیستن، شادی و کیفیت زندگی -117 متغیر | -ارائه مدل یکپارچه ارزیابی پایداری اجتماعی در طرحهای نوسازی بافتهای شهری متناسب با شرایط کشورهای توسعه یافته
|
تجربه ناحیه بلمرمیر شهر آمستردام (Leeming,2010) | کمی و کیفی | مدیریتی نهادی ،مسکن ارزان و متناسب با استطاعت ،اقتصادی، توانمند سازی، امکانات و زیرساخت‌های اجتماعی و محلی، مشارکت، اقدامات اجتماعی-فرهنگی -26 متغیر |
|
در مطالعات داخلی با وجود اشتراک در مبانی نظری و روش مطالعات، هیچ یک به بررسی محلات هدف برنامه نوسازی و تاثیرات مداخلات (بسته حمایتی دولت و شهرداری‌ها)، نپرداخته‌اند. در مطالعات خارجی نیز با وجود وجه اشتراک بیشتر در مبانی نظری و روش ارزیابی، وضعیت کشور از نظر سطح توسعه، شرایط ویژه بافتهای فرسوده در کشور ما و اهداف بسته حمایتی و اقدامات هم‌راستا با نوسازی محلات وجه اختلاف اصلی این مطالعه با مطالعات فوق بوده است.
روش تحقیق
این مطالعه از نوع ارزیابی حین اجرای اثرات یا عوارض23 (نتایج و پیامدها) سیاست و برنامه است و مدل ارزیابی از نوع تحلیل وضعیت بر اساس آستانه‌ها و استاندارها است. حوزه زمانی ارزیابی از سال 1386 تا سال 1394 و حوزه مکانی آن محلات شمشیری منطقه 9 و شبیری-جی منطقه 10 تهران است.
روش تحقیق با توجه به مدل ارزیابی از نوع کمی و کیفی با استفاده از ابزارهای پرسشنامه، مشاهده، مصاحبه و تحلیل اسناد است. همچنین در مرحله انطباق متغیرهای پایداری اجتماعی با شرایط بومی کشور و شهر تهران روش، از نوع کیفی و دلفی چندمرحله ای است.
جامعه آماری این مطالعه، کلیه خانوارهای ساکن در محله شمشیری و محله شبیری-جی شهرداری (بناهای نوسازی شده و نشده) بوده است (جدول 2). همچنین مسئولین و کارشناسان محلی (اعضاء شورایاری محله، مسئولین و مدیران ودستاندکاران محله و ناحیه و منطقه شهرداری، کارشناسان دفاتر خدمات نوسازی) در مرحله جمع آوری داده‌ها و مصاحبه‌ها و صاحب‌نظران در زمینه نوسازی بافتهای فرسوده و توسعه پایدار (داشتن دو اثر علمی مرتبط) جامعه آماری مطالعه در مرحله تعیین اولویت و اعتبار شاخصها بوده اند.
جدول2-مشخصات محلات مورد بررسی
عنوان | محله شبیری - جی | محله شمشیری | |
موقعیت | جنوب غربی منطقه 10 تهران | جنوب شرقی منطقه 9 تهران | |
وسعت کل-وسعت بافت فرسوده (هکتار) | 21-94 | 23-94 | |
میزان نوسازی مسکن (از کل واحدهای فرسوده) | 36.3% | 54.2% | |
جمعیت 1385 | 34844 | 22885
| |
جمعیت 1395 | 36297 | 27290
| |
بعد خانوار | 3.05 | 3.13 | |
تعداد خانوار در واحد مسکونی | 1.01 | 1.01 | |
تراکم جمعیتی خالص-1395 (نفر در هکتار) | 386 | 291 | |
ترکیب سنی | 14-0 سال | 18% | 18% |
64-15 سال | 73.2% | 73.2% | |
65 سال و بیشتر | 9% | 8.8% | |
نسبت باسوادی | 91.5% | 93.6% | |
حجم نمونه در محله شمشیری با استفاده از روش کوکران با سطح خطای 5 درصد، 377 نفر و در محله شبیری 375 نفر از سرپرستان یا همسران خانوارها بوده است. با این حال مجموعا 716 پرسشنامه معتبر در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفت.
9 حوزه و 117 متغیر استخراج شده بر اساس چارچوب منتخب، به شیوه دلفی از طریق 16 خبره در حوزه متغیرهای اجتماعی و 11 خبره در حوزه متغیرهای کالبدی به ترتیب طی سه و دو مرحله مورد نظر سنجی و تعیین اعتبار و اولویت شده‌اند. كه مقرر بود همگی آن‌ها مورد بررسی قرار گیرد. اما با توجه به عدم دسترسی به داده‌های قابل استناد در نهایت 101 متغیر مورد سنجش قرار گرفت که 46 مورد از آن‌ها كاملا از طریق پرسشنامه، 14 مورد از آن‌ها از طریق مشاهده و اسناد و 37 مورد از آن‌ها از طریق مصاحبه و اسناد تكمیل شد. (جدول3 و جدول پیوست1)
جدول3-حوزه‌های 9گانه و متغیرهای منتخب و متغیرهای نهایی سنجیده شده
حوزه‌ها و متغیرها | تعداد متغیر منتخب | تعداد متغیرهای ارزیابی شده |
|---|---|---|
حرکات جمعیت | 8 | 7 |
آموزش | 9 | 7 |
اشتغال و وضعیت اقتصادی | 9 | 8 |
مشارکت | 5 | 5 |
کیفیت محله | 25 | 23 |
مسکن | 17 | 13 |
هویت و حس مکان | 12 | 11 |
سرمایه و اختلاط اجتماعی | 17 | 12 |
زیرساخت‌های اجتماعی | 15 | 15 |
جمع | 117 | 101 |
نحوه سنجش اثرات (نتایج یا پیامدها) در متغیرهای مختلف متفاوت بوده است بدین معنی که مثلاً در حالی که سنجش متغیرهایی همچون حس امنیت، آلودگی صوتی، تصور ساکنین از وضعیت رفاه محله، تراکم و نظافت محله از متغیرهای کیفیت محله، برمبنای ادارک ساکنین و با استفاده از طیف لیکرت صورت گرفته، تعداد رفتارهای ضد اجتماعی، تعداد خانوارهای کم درآمد از متغیرهای همین حوزه با پرسش از خانوارهای نمونه سنچیده شده و متغیرهایی همچون طراحی ایمن، وجود کاربرهای مختلط، ایمنی پیاده، وجود پیاده‌راه از متغیرهای کیفیت محله با مشاهده و سنجش بر مبنای استانداردهای شهری صورت گرفته است.
تجزیه و تحلیل متغیرها و حوزه‌ها بر مبنای آستانه‌ها یا استانداردهای رایج در برنامه‌ریزی شهری و آستانه‌های تحلیلی رایج در ارزیابی اثرات اجتماعی SIA و عمدتاً با استفاده از آماره‌های توصیفی مرکزی میانگین و آماره‌های استنباطی تی تست برای معنی داری میانگین‌ها و آلفای کرنباخ و تست کی ام او و بارتلت برای روایی و پایایی شاخصها صورت گرفته است.
جدول4-الگوی تفسیر نتایج ارزیابی
شرح | امتیاز |
خیلی ضعیف | 1.49-0 |
ضعیف | 2.49-1.5 |
به سختی قابل قبول | 3.49-2.5 |
خوب | 4.49-3.5 |
خیلی خوب | 5-4.5 |
روش سنجش پایداری اجتماعی بر اساس چک لیست و با جمع جبری و محاسبه متوسط هر معیار در یک طیف 5 گانه صورت گرفته که از کاملاً منفی با امتیاز یک آغاز و به کاملا مثبت با امتیاز 5 ختم می‌شود (جدول4). تمامی داده‌ها در طیف 5 گانه امتیازدهی شده است که بخشی، با استفاده از پرسشنامه و نظرات مستقیم ساکنین بوده و بخشی نیز با بررسی اسناد،مشاهده و مصاحبه ،توسط تیم تحقیق به صورت کارشناسی مشخص شده است. سپس بر اساس وزن هر یک از حوزه‌های 9 گانه و متغیرهای سنجش که پیشتر توسط خبرگان به روش دلفی تعیین شده، نتایج تفسیر شده است.
یافته‌های پژوهش
مهمترین یافته‌های تحقیق به تفکیک حوزه‌های 9 گانه به ترتیب زیر است:
مسکن: در زمینه متغیرهای کیفیت مصالح و کیفیت ساخت، تبادل صوتی، رعایت استاندارهای محیطی، مناسبت برای معلولان جسمی، تراکم نفر در واحد مسکونی و رضایت کلی از مسکن، شرایط هر دو محله نسبت به قبل از نوسازی بهتر شده است. همچنین نرخ کفایت تسهیلات24 (نرخ کفایت 2.22) و نسبت قیمت مسکن به درآمد خانوار25( نسبت متوسط 11 در بافت‌ها) در محلات مورد نظر نسبت به ارقام متناظر شهر تهران (نسبت متوسط 15 تا 20 در شهر تهران) وضعیت بهتری داشته است. اما بی‌توجهی به بهسازی و نوسازی (تعمیر و نگهداری) و تمرکز صرف بر بازسازی در برنامه بازآفرینی و قیمت بالای اجاره مسکن در مقایسه با درآمد سالانه اهالی در محلات مورد مطالعه از نقاط ضعف موجود دراین حوزه است. نتایج کلی این حوزه، وضعیت به سختی قابل قبول یا بینابین در هر دو محله مورد بررسی، را نشان می‌دهد.
آموزش: در محله شبیری-جی و نواحی مجاور (تا شعاع 100 متر) 13 مرکز و در محله شمشیری 18 مرکز، تحت نظارت آموزش و پرورش وجود دارد که آموزش‌های رسمی از طریق آن‌ها ارائه می‌شود. سرانه کمتر از نیم مترمربع فضاهای آموزشی (استاندارد ملی 2 تا 7 مترمربع) در هر دو محله، در کنار نرخ بی‌سوادی نسبتاً بالا (8 درصد در مقابل 8/6 استان) و سطح پایین تحصیلات دانشگاهی ساکنان (حدود 20 درصد در مقابل 30 درصد استان) وضعیت نامناسبی از شرایط آموزش در محلات مورد مطالعه ترسیم می‌کند اما از نظر ساکنان، شاخص کیفیت آموزش (تعداد دانش آموز در کلاس، کیفیت فیزیکی و تجهیزاتی مدارس و ارزیابی از کیفیت آموزشی مدارس با ضریب آلفای کرنباخ 0.69، ضریب کی ام او 0.52 و ضریب سازگاری بارتلت زیر 0.05) در وضعیت متوسط (محله شبیری-جی 3.13 و محله شمشیری 3.28) قرار داشته و در هفت سال گذشته نیز بهتر شده است. آموزش‌های غیر رسمی که از طریق چند موسسه خصوصی و عمومی (سرای محلات، فرهنگسراها و مساجد) صورت می‌گیرد از نظر فراگیر بودن، رضایت از کیفیت آموزش و آموزش‌های رایگان و ارتباط با مباحث توسعه پایدار از وضعیت نامناسب بر خوردار بوده است. عدم ارتباط برنامه‌های آموزشی غیررسمی با برنامه نوسازی محله، مهمترین مسئله در این زمینه است.
اشتغال و وضعیت اقتصادی: بیکاری در هر دو محله مورد بررسی، بسیار بالا (شبیری-جی 32 درصد وشمشیری 34 درصد)، شاخص فقر درآمدی (تعداد شاغل در هر خانواده، هزینه و پس انداز هر خانواده، داشتن وسیله نقلیه با ضریب آلفای کرنباخ 0.401، ضریب کی ام او 0.604 و ضریب سازگاری بارتلت زیر 0.05) نشان از فقر گسترده با حدود 77 درصد و فقر نسبی یا قابلیتی (فقر درآمدی + رفتن به رستوران با اعضای خانواده در طول یک ماه، رفتن به آزمایشگاه برای چکاپ سلامتی در طول یک سال گذشته، سطح سواد سرپرست خانوار با ضریب آلفای کرنباخ 0.525، ضریب کی ام او 0.732 و ضریب سازگاری بارتلت زیر 0.05) حتی وضعیت بحرانی‌تر (حدود 90 درصد) دارد. تعداد پروانه‌های صادره در دو محله نشان دهنده موفقیت نسبی در نوسازی بناهای مسکونی (شبیری-جی36 درصد و شمشیری 54 درصد) است. اما میزان اشتغال مستقیم ایجاد شده از برنامه نوسازی برای اهالی دو محله در سطح بسیار نازل (شبیری-جی1.9 درصد و شمشیری 0.3 درصد) است. در عین حال در محلات مورد مطالعه هیچگونه برنامه‌ای برای ایجاد اشتغال، نهادسازی برای ایجاد اشتغال و یا تامین فضا برای کسب و کارها صورت نگرفته است.
وضعیت این حوزه با توجه به شرایط نامناسب موجود و نبود راهکارهایی برای احیاء اقتصادی محلات در برنامه نوسازی، در هر دو محله نامناسب (شبیری-جی1.56 و شمشیری 1.58) است و با توجه به اهمیت آن (نیازهای پایه) از جمله ضعف‌های اصلی برنامه نوسازی است که ممکن است در صورت تدوام به صورت جاری، کل برنامه نوسازی را با ریسک عدم موفقیت مواجه کنند.
زیرساخت‌های اجتماعی: مراکز آموزشی و امکانات گذران اوقات فراغت در مفهوم جامع آن بعنوان زیرساخت‌های اجتماعی در محلات مورد مطالعه، بررسی شده است. نتایج نشان می‌دهد که علاوه بر کمبودهای جدی در زمینه مراکز آموزشی که پیشتر عنوان شد در زمینه فضاهای ورزشی (سرانه زیر 0.35 مترمربع در مقابل استاندارد1.2 تا 2 مترمربع)، خدمات ورزشی متناسب با استطاعت اهالی، فضاهای بازی کودکان، کتابخانه و حتی امکانات مذهبی (سرانه زیر 0.12 مترمربع در مقابل استاندارد 0.5 تا 0.75 مترمربع) در وضع موجود کمبودهای جدی وجود دارد که با افزایش تراکم جمعتی ناشی از نوسازی، انتظار وخیم‌تر شدن شرایط نیز قابل پیش‌بینی است. با این حال محلات مورد نظر در زمینه بازارهای محلی و امکانات پذیرایی از وضعیت مناسب برخوردار و با عملیاتی شدن ایده‌هایی همچون خانه اسباب‌بازی در سرای محلات، به حداقلی از خدمات مراقبتی یارانه‌ای از کودکان دست یافته‌اند.
کیفیت محله: تراکم جمعیتی محلات مورد مطالعه (386 و 291 نفر در هکتار) از نظر حدود 75 درصد از ساکنان زیاد و یا خیلی زیاد است. از نظر 90 درصد ایشان در طی هفت سال گذشته تراکم جمعیتی زیادتر نیز شده است. با توجه به ادراک ساکنان از میزان تراکم و پیش‌بینی افزایش تا حدود 500 نفر در هکتار با اتمام نوسازی و اثرات این موضوع بر بدنامی محلات و افزایش رفتارهای ضد اجتماعی و جرم که در تجارب جهانی نوسازی به تواتر تجربه شده است این موضوع از مسائل کلیدی در برنامه نوسازی بافتهای فرسوده است که موفقیت و عدم موفقیت برنامه، تا حدود زیادی تحت تاثیر نحوه مدیریت آن است. در وضع موجود برنامه نوسازی با افرایش تراکم و اعطاء تراکم‌های تشویقی، در واقع درصدد ایجاد انگیزه اقتصادی با استفاده از منابع نداشته‌ی محلات (ظرفیت افزایش تراکم) است که پیش‌بینی اثرات منفی آن بر شهرت محله و افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی دشوار نیست.
با این حال در زمینه رفتارهای خشونت‌آمیز و وقوع جرم، وضعیت محلات در شرایط موجود مناسب و حتی از نظر ساکنان در طی 7 سال گذشته بهتر نیز شده است.در عین حال از نظر حس امنیت، زیرساخت‌های امنیت، تعدد رفتارهای ضد اجتماعی و تعداد بزهکاران وضعیت هر دو محله به سختی قابل قبول است. کیفیت محلات از نظر فضای باز شامل فضای سبز (سرانه 25 و 73 سانتی‌مترمربع در مقابل استاندارد 8 مترمربع) و معابر (حدود 7 مترمربع در مقابل 20 مترمربع استاندارد ایران)، تامین ایمنی پیاده، آلودگی صوتی و امکانات ویژه گروههای خاص و زنان بسیار نامناسب بوده است.
اختلاط اجتماعی: در بحث از سرمایه اجتماعی، یافته‌های پژوهش سطح متوسط اعتماد به همسایگان (شبیری-جی 3.16، شمشیری 3.4 )، اعتماد عمومی (راستگویی ساکنان محله، شبیری-جی با میانگین 3.19 و شمشیری 3.18) و ارتباط با بستگان (شبیری-جی 2.66، شمشیری 2.83) و سطح پایین ارتباط با همسایگان (شبیری-جی 2.35، شمشیری 2.43) و اعتماد به شهرداری (شبیری-جی 2.62، شمشیری 2.48) را نشان می‌دهد. سطح اعتماد به همسایگان و اعتماد به شهرداری در هفت سال گذشته کاهش نیز یافته است.
در وضع موجود طبقه شغلی حدود 80 درصد ساکنان محلات مورد بررسی، کارگر و کارگران ماهر است، این نسبت در بین تازه‌واردان (سابقه سکونت 5 سال و کمتر) به کمتر از 70 و حدود 50 درصد کاهش می‌یابد یعنی در بین تازه‌واردان کارمندان، مدیران و صاحبان مشاغل و حرفه‌مندان از بخش خدمات سهم بیشتری دارند. سطح تحصیلات و شاخص مصرف فرهنگی (تلفن هوشمند، رفتن به رستوران، چکاپ سلامت و خواندن روزنامه و مراجعه به سایت خبری با ضریب آلفای کرنباخ 0.520، ضریب کی ام او 0.626 و ضریب سازگاری بارتلت زیر 0.05) تازه‌واردان نیز نسبت به ساکنان قدیمی محلات بیشتر بوده است اما دارائی ایشان نسبت به قدیمی‌ها کمتر است. تحلیل طبقاتی ساکنان محلات نشان داد که در محله شمشیری طبقه متوسط در وضعیت مناسب از نظر سهم از کل جمعیت محله و در شبیری-جی وضعیت نامناسب (با حدود 20 درصد) و مخصوصاً در بخش فرسوده آن بسیار نامناسب (با حدود 12 درصد) است. با این حال سهم بیشتری از تازه‌واردان به محلات (30 و 41 درصد) متعلق به طبقه متوسط با سرمایه فرهنگی هستند که بطور بالقوه بعنوان عاملی در افزایش تحول اجتماعی، توانمندسازی و ارتقاء دربرگیری و همبستگی اجتماعی ارزیابی می‌شود.
هویت و حس مکان: برای سنجش حس تعلق به محله میزان موافقت یا مخالفت ساکنان در زمینه دو عبارت، "محله ما جای خوبی برای زندگی کردن است" و "وقتی در محله هستم فکر می‌کنم در خانه خودم هستم" پرسیده شد. بر اساس شاخص مرکب از دوسوال فوق (با ضریب آلفای کرنباخ 0.849، ضریب کی ام او 0.500) حس تعلق در محله شمشیری مناسب و در محله شبیری-جی در حد متوسط است. 15 درصد اهالی شبیری جی و 11 درصد شمشیری نیز تمایل به ترک محله دارند. در برنامه نوسازی هیچگونه تمهیدی برای ترغیب ساکنان به ماندن در محله پیش‌بینی نشده است همچنین به صورت برنامه ای تلاشی برای بازسازی تدریجی نشده است برای مثال هیچ حمایتی از تعمیر و بهسازی در بسته تشویقی پیش‌بینی نشده و حتی ساز و کار بسته‌های تشویقی به گونه‌ای است که مالکان بناهای با کیفیت قابل قبول و متمایل به حفظ و نگهداری را نیز تحت فشار برای تخریب و بازسازی قرار می‌دهد. این در حالی است که براساس تجارب نوسازی برای حفظ و تداوم هویت در بافت، احیاء تدریجی بافت با حمایت از تعمیر و نگهداری بناها، مد نظر قرار می‌گیرد. فرض بر این است که در هر بافت شهری (حتی تخریب شده بر اثر جنگ) عناصری وجود دارد که با حداقل مداخله (بهسازی) و یا مداخله با حفظ ساختار و هویت اثر (نوسازی) قابل احیاء است. حمایت از تعمیر و نگهداری علاوه بر اثرات مشخص بر حفظ هویت به منظور جلوگیری از جابجایی جدی جمعیت در بافت‌ها (در اثر اعیان‌سازی) نیز توصیه می‌شود.
در برنامه نوسازی به رغم وجود حمایت از طراحی و اجرای نما مطابق با الگوهای ایرانی و اسلامی، به دلیل عدم پیش‌بینی مکانیزمهایی برای شناسایی نگاره‌های26 محلی یا منطقه شهری و طراحی و معماری متمایزکننده‌ی محلی، در بهترین شرایط با روند کنونی، یکسان‌سازی در طراحی و معماری شهر با بی توجهی به هویت‌های محلی کلانشهر تهران خواهد بود.
حرکات جمعیت: متوسط سابقه سکونت در محلات مورد بررسی22 سال است که در محدوده فرسوده محلات تا 26 سال نیز افزایش می‌یابد. سهم ساکنان تازه‌وارد و با سابقه سکونت کم (کمتر از 7 سال) اندکی بیش از 40 درصد است. نرخ سالانه خروج از محله در محله شبیری-جی زیاد (14 درصد) ولی در بخش فرسوده آن کم و در محله شمشیری نیز نرخ خروج از محله کم (3 درصد) است از این نظر وضعیت محله مناسب ارزیابی شده است. نسبت مسکن ملکی در هر دو محله در حدود 68 درصد و مسکن پدری حدود 5 درصد است که مناسب ارزیابی شده است.جمعیت هر دو محله با توجه به سهم کم افراد زیر 15 سال و سهم بیشتر افراد بالای 65 سال، نسبت به جمعیت تهران، نسبتاً پیر است اما با نظر به جوانی جمعیت تازه‌وارد به محلات، روند موجود مناسب است.
مشارکت: با وجود تعداد قابل ملاحظه تشکلهای مردم نهاد (مخصوصاً هیئت‌ها و خیریه‌ها) و سهم بالای مشارکت در انتخابات (حداقل در محله شبیری-جی با 67 درصد)، عدم شناسایی حق مشارکت و نبود یا ضعف مکانیزم‌های مشارکتی موجود، وضعیت کلی این حوزه را نامناسب کرده است. استفاده از عبارتهایی از قبیل کارراه‌‌بنداز، مخبر و گزارش‌گر از طرف شورایارهای محلات در مصاحبه ها، نشان‌دهنده ضعف آشکار در فرایندهای موجود مشارکتی است.
بحث و نتیجه گیری
نتایج کلی ارزیابی پایداری اجتماعی که در جدول 5 منعکس شده است بر اساس سطح نیازها و برمبنای امتیاز کسب شده ی هر حوزه در کل محله، محدوده بافت فرسوده و محدوده غیرفرسوده ی هر دو محله به یکی از رنگهای خاکستری کم رنگ و پررنگ، سفید، نک‌مداری کمرنگ و پررنگ درآمده است.
در نگاه اجمالی به یافته‌های به دست آمده می‌توان نتیجه گرفت که در برخی از حوزه‌ها برنامه نوسازی به پایداری بیشتر محلات و در اغلب حوزه‌ها به ناپایداری و یا حداقل عدم تاثیر در وضعیت اجتماعی محلات منجر شده است که بر اساس الگوی تحلیلی مذکور در این مطالعه، به ترتیب زیر قابل ارائه است.
خیلی خوب و خوب: امیتاز کل کسب شده ی هیچ یک از حوزه‌های 9 گانه پایداری اجتماعی، در محلات مورد بررسی، نشان دهنده ی وضعیت خیلی خوب و خوب نیست هر چند برخی از متغیرهای درون حوزه‌ها، شرایط خیلی خوب و خوب را نشان می‌دهد. برای مثال از 13 متغیر حوزه مسکن، متغیر نرخ کفایت تسهیلات در هر دو محله با 5 امتیاز وضعیت خیلی خوب و مناسب بودن بنا برای معلولان با امتیاز 4.15، تراکم جمعیت در واحد مسکونی با امتیاز 4.04، تعداد خانه‌های خالی با امتیاز 4.01، و متغیرهای کیفیت ساخت و مصالح، نسبت مسکن ملکی، قیمت مسکن و سطح رضایت از مسکن، کم و بیش در هر دو محله از وضعیت نسبی خوب برخوردار بوده اند.
به سختی قابل قبول: از 9 حوزه مورد بررسی، بر اساس امتیاز کل کسب شده، 5 حوزه مسکن، آموزش، سرمایه و اختلاط اجتماعی، هویت و حس مکان و حرکات جمعیت در هر دو محله از وضعیت به سختی قابل قبول (امیتاز 2.5 تا 3.5 از 5) برخوردار بوده‌اند. حوزه زیرساخت‌های اجتماعی در هر دو بخش فرسوده و غیر فرسودة محله شبیری-جی و بخش فرسوده محله شمشیری و حوزه کیفیت محله در کل و بخش غیرفرسوده شمشیری از وضعیت به سختی قابل قبول برخودار بوده است.
وضعیت ضعیف و خیلی ضعیف: حوزه اشتغال و وضعیت اقتصادی در هر دو محله از وضعیت ضعیف، حوزه مشارکت در محله شبیری-جی ضعیف و شمشیری بسیار ضعیف و کیفیت محله در شبیری-جی و زیرساخت‌های اجتماعی در محله شمشیری از وضعیت ضیعف و نامناسب برخوردرا بوده است. ضمن اینکه وضعیت ضیف و بسیار ضعیف در خصوص برخی از متغیرهای سایر حوزه‌ها نیز مصداق داشته است.
جدول5-ارزیابی حوزه‌های پایداری اجتماعی در محلات مورد مطالعه | |||||||
سطح نیازها | حوزه ها | شبیری-جی | شمشیری | ||||
کل | محدوده فرسوده | محدوده غیرفرسوده | کل | محدوده فرسوده | محدوده غیرفرسوده | ||
نیازهای پایه | مسکن | 3.24 | 3.19 | 3.22 | 3.44 | 3.44 | 3.43 |
آموزش | 2.55 | 2.52 | 2.56 | 2.69 | 2.68 | 2.71 | |
اشتغال و وضعیت اقتصادی | 1.56 | 1.45 | 1.58 | 1.58 | 1.58 | 1.59 | |
نیازها ی میانی | زیرساخت‌های اجتماعی | 2.62 | 2.57 | 2.58 | 2.48 | 2.52 | 2.45 |
کیفیت محله | 2.43 | 2.29 | 2.49 | 2.56 | 2.47 | 2.6 | |
نیازهای غائی | سرمایه و اختلاط اجتماعی | 2.83 | 2.68 | 2.95 | 3.02 | 2.93 | 3.04 |
هویت و حس مکان | 2.87 | 3.02 | 2.84 | 2.98 | 3.03 | 2.9 | |
حرکات جمعیت | 2.81 | 3.01 | 2.7 | 3.12 | 3.11 | 3.06 | |
مشارکت | 2.44 | 2.49 | 2.41 | 1.48 | 1.52 | 1.43 | |
نتایج ارزیابی حوزه اشتغال و وضعیت اقتصادی بعنوان یکی از حوزه‌های بحرانی، نشان می‌دهد در هر دو محله در کل و متغیرهای نرخ اشتغال پایین، فقر گسترده، توجه به نهادسازی، تامین فضاهای کسب و کار و برنامه برای اشتغالزایی و ایجاد ارتباط بین ساخت و سازهای حمایت شده و تولید شغل برای ساکنان این محلات از وضعیت بسیار نامناسب برخوردارند که به رغم تحرک نسبی در ساخت و ساز و صدور پروانه‌های ساخت، در شرایط محلات از نظر اشتغال و وضعیت اقتصادی تغییری ایجاد نکرده است.
بر اساس نتایج این مطالعه مشارکت نیز از حوزه هایی بحرانی برنامه نوسازی است که در محله شمشیری از وضعیت بسیار نامناسب و در محله شبیری-جی از وضعیت نامناسب برخوردار بوده است. عدم ارائه اطلاعات کافی از برنامه‌های در دست اجرا و آتی به صورتی که ساکنین از آن مطلع باشند (عدم نمایش عمومی طرح‌ها و پروژه‌ها در مراحل مختلف پیش و حین برنامه‌ریزی و اجرا)، عدم شناسایی جایگاه افراد و ساکنین در مراحل مختلف برنامه‌ریزی و اجرای طرح با عدم پیش‌بینی و دعوت عمومی از افراد ذی نفع در مراحل مختلف تصمیم گیری و عدم تعریف مکانیزمی برای اعتراض و امکان توقف و یا اصلاح پروژه‌ها در شهرداری و دستگاه‌های اجرایی دیگر به جز اقدام از طریق دستگاه قضایی در کنار سطح پایینی از مسئولیت و مشارکت نمایندگان محلی (شورایارها) و عدم ملاحظه نقش و ظرفیتهای تشکلهای مردم نهاد، انجمن‌ها و هیئت‌ها که در محلات فوق به تعداد قابل توجه وجود دارد، حوزه مشارکت در برنامه نوسازی و احیاء بافتهای فرسوده را با شرایط بسیار نامناسب مواجه کرده است.
وضعیت نامناسب اقتصادی و اشتغال و وضعیت به سختی قابل قبول مسکن و آموزش از نیازهای پایه در محلات نوسازی شده، وضعیت نامناسب هر دو محله در زمینه کیفیت محله از نیازهای میانی و مشارکت از نیازهای غائی و اثرات محدود برنامه بازآفرینی در سایر حوزه و پیش‌بینی روندها (مثل افزایش تراکم جمعیت و روند بسیار کند در تامین زیرساخت‌های اجتماعی) نشان می‌دهد که برنامه بازآفرینی به جامعیت برنامه و اثرات اجتماعی و اقتصادی آن بر محلات شهری توجه کافی نداشته است. برمبنای اصول توسعه پایداری اجتماعی که حفظ و ارتقاء موزون جامعه محلی را با رعایت آستانه‌ها و توازن سرمایه ای مد نظر دارد برنامه بازآفرینی با عملکرد خود در این دو محله، به توسعه ناموزون و ناپایداری از نظر اجتماعی، حتی در تامین نیازهای پایه منجر شده است. در صورت تداوم نوسازی به شکل کنونی، ناپایداری اجتماعی محلات در مفهومی که در اینجا توسعه یافت، یعنی توسعه ناموزون جامعه محلی با عدم رعایت آستانه‌ها و توازن سرمایه‌ای و عدم تامین برابری میان‌نسلی و بین‌نسلی، قابل پیش‌بینی است. با ناپایداری اجتماعی محلات، افزایش ناهنجاری‌های اجتماعی و جرم، افزایش بی‌هویتی وکاهش حس تعلق و سطح اعتماد عمومی و با تمرکز بیشتر طبقات فقیر در این مناطق، احتمال آسیب به حسن شهرت محلات و بدنام شدن آن‌ها افزایش خواهد یافت و یا با عدم پیش‌بینی روشهایی برای ترغیب ساکنان قدیمی به تداوم سکونت در محله، فرایند نوسازی به اعیان‌سازی برخی از محلات منجر خواهد شد که با انتقال طبقات فقیر و ساکنان قدیمی متمول‌تر از این نواحی به نواحی دیگر، نتیجه، حل پایدار مسئله نخواهد بود.
نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که برنامه بازآفرینی در این دو محله به رغم افزایش نوسازی و بهبود وضعیت مسکن و برخی از شاخص ها، با کم توجهی و بی توجهی به اغلب حوزه‌های اصلی پایداری اجتماعی، توسعه موزون و پایداری برای این دو محله را نوید نمی‌دهد. اما به استناد تجارب داخلی و جهانی موجود، امکان اصلاح برنامه بازآفرینی ممکن است که در اینجا پیشنهادات مطالعه برای حوزه‌های بحرانی تر اشتغال و وضعیت اقتصادی و مشارکت به صورت خلاصه ارائه شده است.
برمبنای شناخت بدست آمده و تجارب موفق جهانی، برای رفع نقاط ضعف و ارتقاء پایداری اجتماعی و زندگی پذیر کردن محلات شهری راهکارهایی در زمینه اشتغال و وضعیت اقتصادی پیشنهاد شده است. تخصیص سهم نیروی کار محلی در پروژه‌ها ی نوسازی با ابزارهای تشویقی شهرداری، حمایت از پیمانکاران محلی (ساکن محله)، ایجاد مراکز کارآفرینی، ایجاد مراکز خود اشتغالی و مراکز موقت عرضه کالاهای خانگی و نهادسازی برای تشویق به ایجاد اشتغال (از جمله معافیت چندساله از مالیات و بیمه) از جمله راهکارهای پیشنهادی در این حوزه بوده است.
برای ارتقاء سطح مشارکت محلات، پیشنهاد شده است تا با تامین دسترسی آزاد به اطلاعات پروژه‌ها برای تمامی ساکنان و ذی نفع ها، تعریف حق مشارکت در مراحل مختلف اجرای پروژه ها، تهیه پیوست‌های فرهنگی و اجتماعی (اتاف) و تامین زیرساخت حقوقی و فنی دادخواست عمومی (Petition) اقدام به اصلاح برنامه نوسازی بافتهای فرسوده در جهت ارتقاء پایداری اجتماعی گردد.
روستا، مریم (1391) بازتعریف شاخص‌های فضایی مؤثر بر ارتقاء پایداری اجتماعی در فرآیند بازآفرینی بافتهای فرسوده شهری، پایانامه دکتری با راهنمایی دکتر عبدالهادی دانشپور و دکتر اسماعیل شیعه، دانشگاه علم و صنعت
نبید، علیرضا (1393) معاون سازمان نوسازی شهر تهران از تغییر رویکرد نوسازی در بافت فرسوده از شاخص، http://nosazi.tehran.ir/default.aspxیtabid=705&ArticleId=2812
· Ancell, S., & Thompson-Fawcett, M. (2008). The social sustainability of medium density housing: A conceptual model and Christchurch case study. Housing Studies, 23(3), 423-442 http://dx.doi.org/10.1080/02673030802029990
· Bramley, G., Dempsey, N., Power, S., Brown, C., & Watkins, D. (2009). Social sustainability and urban form: evidence from five British cities. Environment and Planning A, 41(9), 2125-2142. http://dx.doi.org/10.1068/a4184
· Chan, E., & Lee, G. K. L. (2008). Critical factors for improving social sustainability of urban renewal projects. Social Indicators Research, 85(2), 243-256. http://dx.doi.org/10.1007/s11205-007-9089-3
· Chiu, R.L.H. (2003) Social sustainability, sustainable development and and housing development:The experience of Hong Kong. In: Housing and Social Change: East–West perspectives (eds, R. Forrest & J. Lee), pp. 221–239. Routledge, London.
· Colantonio Andrea and Dixon Tim.(2011) Urban Regeneration & Social Sustainability: Best Practice from European Cities, A John Wiley & Sons, Ltd., Publication
· Colantonio Andrea (2009) Social Sustainability Assessment Framework Oxford Institute for Sustainable Development (OISD), Workshop on Social Sustainability and Urban Regeneration ,Oxford 19-20 February 2009
· Elkington, J.(1994) Towards the sustainable corporation: Win-win-win business strategies for sustainable development. Calif. Manage. Rev. 1994, 36, 90-100.
· Hodgson , Nicole (2013) Social Sustainability Assessment Framework, Institute for sustainability and Technology Policy Murdoch University, presentation
· Holden, M. (2012). Urban Policy Engagement with Social Sustainability in Metro Vancouver. Urban Studies, 49(3), 527-542. http://dx.doi.org/10.1177/0042098011403015
· Golubchikov leg and Anna Badyina (2012) SUSTAINABLE HOUSING FOR SUSTAINABLE CITIES: A POLICY FRAMEWORK FOR DEVELOPING COUNTRIES, First published in Nairobi in 2012 by UN-Habitat
· Kuhlman Tom,& John Farrington (2010) What is Sustainabilityی Sustainability 2010, 2, 3436-3448; doi:10.3390/su2113436 , mdpi.com/journal/sustainability
· Leeming Karen (2010) An Outline of Post-War Dutch Urban Regeneration Policy in Urban Regeneration Management International Perspectives Edited by John Diamond, Joyce Liddle, Alan Southern and Philip Osei, Routledge 270 Madison Ave, New York, NY 10016
· Litting B, Grieβler E. Social Sustainability :a catchword between political ragmatism and social theory, Sustainable Development, 2005, Nos. 1-2, Vol. 8.
· MAK Michael Y and Clinton J PEACOCK (2011) Social Sustainability: A Comparison of Case Studies in UK, USA and Australia, 17th Pacific Rim Real Estate Society Conference, Gold Coast, 16-19 Jan 2011
· Manzi Tony, Karen Lucas, Tony Lloyd Jones and Judith Allen(2010) ,Social Sustainability in Urban Areas ,Earthscan publications
· McKenzie, S. (2004). Social sustainability: towards some definitions. Hawke Research Institute, Working Paper Series No. 27, University of South Australia, Magill, South Australia.
· Rafieian, M., M. Mirzakhalili (2014) Evaluation of social sustainability in urban neighbourhoods of Karaj city, International Journal of Architectural Engineering & Urban Planning, Vol. 24, No. 2, December 2014
· Rashidfarokhi A , L. Yrjänä, M. Wallenius, S. Toivonen, A. Ekroos & K. Viitanen (2018): Social sustainability tool for assessing land use planning processes, European Planning Studies, DOI: 10.1080/09654313.2018.1461811
· Shruti Hemani, A. K. Das and Anirban Chowdhury (2016) Influence of urban forms on social sustainability: A case of Guwahati, Assam, URBAN DESIGN International (2016). doi:10.1057/s41289-016-0012-x
· Spangenberg, J. H., & Omann, I. (2006). Assessing social sustainability: social sustainability and its multicriteria assessment in a sustainability scenario for Germany. International Journal of Innovation and Sustainable Development, 1(4), 318-348. http://dx.doi.org/10.1504/IJISD.2006.013734
· The Bijlmermeer Renovation Planning Office (2008) The Bijlmermeer Renovation, the Municipality of Amsterdam, the City District of Amsterdam-Zuidoost, and Rochdale Housing Organisation
· WCED (1987) Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, Transmitted to the General Assembly as an Annex to document A/42/427 - Development and International Cooperation:Environment
· Yiftachel, O., & Hedgcock, D. (1993). Urban social sustainability: the planning of an Australian city. Cities 10(2), 139-157. http://dx.doi.org/10.1016/0264-2751(93)90045-K
پیوست 1
جدول حوزه‌ها و متغیرهای نهایی به تفكیك ابزار تحقیق و نوع تحلیل (متغیرهای مشخص شده با رنگ قرمز از تحلیل نهایی حذف شده است)
حوزه‌ها و متغیرها | اامتیاز | متوسط | ابزار تحقیق | نوع تحلیل (پایداری قوی، پایداری ضعیف) |
|---|---|---|---|---|
حرکات جمعیت |
|
|
|
|
نسبت ساکنین قدیمی محله (اهمیت سهم ساکنان با دوره سکونت بیش از 15 سال در محله) | 140 | 8.8 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
تعداد مالکان و مستاجران (اهمیت نسبت) | 116 | 7.3 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
میزان مهاجرت از محله | 101 | 6.3 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
جابجایی جمعیت | 99 | 6.2 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
درصد جمعیت بالای 65 سال (به دلیل نیازهای خاص این گروههای سنی) | 92 | 5.7 | پرسشنامه | - |
درصد جمعیت زیر 15 سال (به دلیل نیازهای خاص این گروههای سنی و نقش شان در واندالیزم) | 91 | 5.7 | پرسشنامه | - |
نسبت ساکنین تازه وارد (اهمیت سهم ساکنان با دوره سکونت کمتر از 5 سال در محله) | 87 | 5.4 | پرسشنامه | - |
تعداد جمعیت | 85 | 5.3 | پرسشنامه | آستانه/ ادراک |
آموزش |
|
|
|
|
سطح تحصیلات ساکنین | 113 | 7.5 | پرسشنامه | - |
برنامه‌های آموزشی خاص | 90 | 6.0 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
آموزش رایگان | 86 | 5.7 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
رضایت از آموزش | 83 | 5.5 | پرسشنامه | ادراک |
آموزش توسعه پایدار (صرفه‌جویی در انرژی، ....) | 82 | 5.5 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
کیفیت آموزش رسمی | 81 | 5.4 | پرسشنامه & مصاحبه و اسناد | ادراک |
مراکز آموزشی خاص (اموزش حرفه‌ای مثل کامپیوتر، جوشکاری و...) | 76 | 5.1 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
نسبت دانش‌آموز به معلم | 74 | 4.9 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
اندازه کلاس‌های درس | 60 | 4.0 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
اشتغال و وضعیت اقتصادی |
|
|
|
|
وضعیت اشتغال محل (میزان شاغل و بیکار) | 112 | 7.4 | پرسشنامه | - |
تامین فضا برای کسب و کار (با اولویت واگذاری به ساکنین محله) | 106 | 7.0 | مصاحبه و اسناد | جبران /آستانه و استاندارد |
وضعیت فقر در محله (تعداد کمیته‌ای ها، .....) | 104 | 6.9 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد/ادراک |
تعداد ورشکستگی ساکنان | 101 | 6.7 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
نهادسازی برای ایجاد اشتغال (وجود موسسات و مراکز کاریابی و...) | 97 | 6.5 | مصاحبه و اسناد | جبران /آستانه و استاندارد |
برنامه‌های کلان برای ایجاد اشتغال مرتبط با پروژه‌های نوسازی | 97 | 6.5 | مصاحبه و اسناد | جبران /آستانه و استاندارد |
تعداد ورشکستگی اصناف | 95 | 6.3 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
اشتغال ایجاد شده در اثر نوسازی محله (اشتغال مستقیم ) | 93 | 6.2 | پرسشنامه | جبران /آستانه و استاندارد |
تعداد پروانه صادر شده برای ساخت | 92 | 6.1 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
مشارکت |
|
|
|
|
مشارکت در پروژه‌ها (در تمامی سطوح طراحی، اجرا و نظارت) | 113 | 7.0 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد سازمانها و انجمنهای محلی (ان جی او ها، هیئت‌ها و...) | 108 | 6.7 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
میزان مشارکت (شورایاری) | 103 | 6.4 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
حق مشارکت (تعریف عملی مشارکت در پروژه‌ها و اداره محله و ....) | 99 | 6.2 | مصاحبه و اسناد | ادراک |
شرکت در انتخابات (ملی، استانی، شهری) | 79 | 4.9 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
کیفیت محله |
|
|
|
|
وجود حس امنیت | 96 | 8.7 | پرسشنامه | ادارک |
وجود کاربری مختلط | 88 | 8.0 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
تامین ایمنی پیاده | 87 | 7.9 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد بزهکاران جوان | 87 | 7.9 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد جرائم خشونت‌آمیز | 87 | 7.9 | پرسشنامه | ادراک |
تعداد وقوع جرم | 85 | 7.7 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد وقوع رفتارهای ضد اجتماعی | 84.5 | 7.7 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
تراکم مناسب جمعیت | 83 | 7.5 | پرسشنامه | ادراک |
طراحی ایمن | 82 | 7.5 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد کودکان که در فقر زندگی می‌کنند | 81.5 | 7.4 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
وضعیت مناسب حمل و نقل در محله (اعم از دسترسی به انواع حمل و نقل عمومی، آلاینده بودن وسایل نقلیه و...) | 80.5 | 7.3 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
وجود سیستم مناسب جمع‌اوری و دفع زباله | 80.5 | 7.3 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
وجود زیرساخت‌های امنیت (دوربین، نور معابر و...) | 78 | 7.1 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
وجود کافی فضای باز | 78 | 7.1 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
وجود سیستم جمع‌اوری آبهای سطحی | 77.5 | 7.0 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
وجود امکانات ویژه زنان | 74 | 6.7 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
وجود پیاده‌راه | 73.5 | 6.7 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد خانواده‌های کم درآمد | 70 | 6.4 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
نبود آلودگی صوتی | 66 | 6.0 | پرسشنامه | ادراک |
وجود سیستم تصفیه فاضلاب | 64 | 5.8 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
رعایت اصول فرمالیستی طراحی شهری | 63.5 | 5.8 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد فوت‌های زودرس | 57 | 5.2 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
میزان مرگ و میر نوزادان | 57 | 5.2 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد خانوارهای تک‌نفره | 54 | 4.9 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
وجود تجهیزات کنترل آلودگی هوا و صدا (تابلوهای سنجش و نمایش آلودگی در محل یا نواحی مجاور) | 49 | 4.5 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
مسکن |
|
|
|
|
سطح رضایت از مسکن | 88 | 8.0 | پرسشنامه | ادراک |
مسکن متناسب با استطاعت کم درآمدها | 87 | 7.9 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
کیفیت ساخت و مصالح | 86 | 7.8 | پرسشنامه | ادراک |
قیمت اجاره مسکن (برای محاسبه نرخ اجاره به درآمد خانوار) | 85 | 7.7 | مصاحبه و اسناد | - |
قیمت مسکن (برا ی محاسبه نرخ قیمت به درآمد خانوار) | 83 | 7.5 | مصاحبه و اسناد | - |
مناسب برای معلولان | 83 | 7.5 | مصاحبه و اسناد & مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
نسبت مساکن بهسازی شده | 82.5 | 7.5 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
نوسازی بناهای با استاندارد محیطی (ایزولاسیون حرارتی، استفاده از انرژیهای نو، آب گرمکن‌خورشیدی و ....) | 82 | 7.5 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
نرخ کفایت تسهیلات (نسبت بین اندازه وام یارانه ای به پیش پرداخت اجاره یک واحد مسکونی کوچک) | 82 | 7.5 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
تراکم جمعیت درواحد مسکونی | 80 | 7.3 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
نسبت مسکن ملکی | 77.5 | 7.0 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
سهم بناهای نامناسب | 75 | 6.8 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
مدیریت ساختمانها و فضاها | 73.5 | 6.7 | مصاحبه و اسناد | ادراک |
حداقل قیمت اجاره (به منظور ارزیابی امکان تامین مسکن برای کم‌آمدترین ساکنان محله) | 66.5 | 6.7 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد خانوارها با هزینه مسکن بیش از30 درصد درآمد خانوار | 70 | 6.4 | مصاحبه و اسناد& پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
ایزولاسیون مسکن نسبت به صدا | 66 | 6.0 | پرسشنامه | ادراک |
تعداد خانه‌های خالی | 64 | 5.8 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
هویت و حس مکان |
|
|
|
|
سهم ساکنین قدیمی | 129 | 8.1 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
سهم افراد دارای تعلق به محله | 123 | 7.7 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
پیش‌بینی روشهایی برای جلوگیری از ترک و جایگزینی (مثلا اولویت سکونت به مستاجران پیش از نوسازی) | 120 | 7.5 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
سهم مالکان مسکن | 120 | 7.5 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
سطح مشارکت | 114 | 7.1 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
بازسازی تدریجی | 108 | 6.7 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
درصد افراد کوچ کرده | 105 | 6.5 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
تعداد فضاهای عمومی | 105 | 6.5 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
انتظار ترک محل | 101 | 6.3 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
عمر اجتماعات و تشکلها | 99 | 6.2 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
سهم مستجران مسکن | 96 | 6.0 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
وجود معماری و طراحی متمایز کننده | 84 | 5.3 | مشاهده و اسناد | جبران /آستانه و استاندارد |
سرمایه و اختلاط اجتماعی |
|
|
|
|
سطح اعتماد به همسایگان | 130 | 8.1 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
وجود گروههای همسایگی | 123 | 7.7 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
سطح اعتماد عمومی | 121 | 7.6 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
سطح ارتباط با همسایه | 120 | 7.5 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
میزان شرکت در فعالیت‌های گروهی | 117 | 7.3 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
تنوع فرهنگی و قومی | 108 | 6.7 | پرسشنامه | - |
سطح ارتباط با بستگان | 107 | 6.7 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
میزان کارهای داوطلبانه | 107 | 6.7 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
تعداد سازمان‌های داوطلبانه در محل | 105 | 6.5 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد گروهها و انجمنهای فعال در محدوده (هیئت‌ها ،.....) | 103 | 6.4 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد شبکه‌های اجتماعی | 98 | 6.1 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
اختلاط طبقات اجتماعی | 96 | 6.0 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد جلسات و اجتماعات عمومی | 94 | 5.8 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد فضاهای پربازدید گروههای مختلف در محله | 92 | 5.8 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
تعداد موسسات مرتبط با گروههای خاص (زنان، معلولان و....) | 90 | 5.6 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
برنامه‌های فرهنگی | 88 | 5.5 | مصاحبه و اسناد | آستانه و استاندارد |
میزان صدقات | 66 | 4.1 | پرسشنامه | آستانه و استاندارد |
زیرساخت‌های اجتماعی |
|
|
|
|
دسترسی به حمل و نقل عمومی | 92 | 8.4 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
وجود مراکز آموزشی | 90 | 8.2 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
بازار محلی | 86 | 7.8 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
امکانات اوقات فراغت | 82.5 | 7.5 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
زمین بازی | 82 | 7.5 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
وجود خرده فروشی | 81.5 | 7.4 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
وجود امکانات تفریحی | 77 | 7.0 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
زمین ورزش | 77 | 7.0 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
امکانات ورزشی متناسب با اسطاعت ساکنین | 76.5 | 7.0 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
فضای باز عمومی | 75 | 6.8 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
وجود امکانات مذهبی | 72 | 6.5 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
کتابخانه | 68 | 6.2 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
میزان فضاهای مراقبت از کودکان با برخورداری از یارانه | 63 | 5.7 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
فضاهای پذیرایی (رستوران، ....) | 56.5 | 5.1 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
قهوه خانه | 56.5 | 5.1 | مشاهده و اسناد | آستانه و استاندارد |
[1] - Assistant Professor, Development Science Center, Institute of Humanities and Social Studies, Tehran, Iran
[2] -Social-Mixing
[3] -Identity
[4] -Social Sustainability
[5] -Impact
[6] -مراجعه به بسته های تشویقی جاری سازمان ونسازی تهران و فهرست پژوهشها و مقالات نشریات سازمان https://nosazi.tehran.ir
[7] -Sustainable Development
[8] -Sustainability
[9] - Nachhaltigkeit the German term for sustainability
[10] - World Commission on Environment and Development
[11] -Our Common Future
[12] - Brundtland Commission
[13] - ‘strong’ and ‘weak’ sustainability
[14] - Triple Bottom Line
[15] -3P –Profit-Planet-People
[16] - corporate social responsibility
[17] -Profit
[18] -Planet
[19] -people
[20] -functional
[21] - capital
[22] - کال‌آنتونیو و دیکسون (2011)، برملی و همکاران (2009)، آنسل و تامسون (2008)، گالیپچیکوف و بدینا (2012)، اداره برنامه‌ریزی نوسازی بلمرمر(2008)، مک و پیکاک (2011)، چیو (2003)، چان و لی (2008)، رفیعیان و میرزاخانلی (2014)، کال‌آنتونیو و دیکسون (2009)
[23] - عوارض یا اثرات به نتایج مستقیم و پیامدهای بلندمدت‌تر برنامه و سیاست بازآفرینی شهری (شامل بسته تشویقی و سایر اقدامات هم‌راستا با بازآفرینی محلات ) در حوزه‌های اصلی پایداری اجتماعی (نه حوزه) در محلات شمشیری و شبیری-جی تعبیر شده است.
[24] - نسبت بین اندازه وام یارانه‌ای به پیش پرداخت اجاره یک واحد مسکونی کوچک در یک محدوده جغرافیایی مشخص
[25] - نسبت قیمت مسکن به در آمد سالانه خانوار (هزینه بعلاوه پس انداز) که به قدرت خرید مسکن تعبیر می‌شود
[26] -Motif