تحلیل روابط فرهنگی در پیکره‌بندی فضایی مسکن سنتی کردها؛ مطالعه موردی: خانه‌های سنتی شهری منطقه موکریان (شهر سردشت)
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامیالهام رشیدزاده 1 * , فؤاد حبیبی 2
1 - استادیار گروه معماری، واحد سردشت، دانشگاه آزاد اسلامی، سردشت، ایران
2 - استادیار گروه علوم اجتماعی، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران
کلید واژه: فضا, فرهنگ کردها, مسکن, خانه‌های سنتی(شهری), سردشت,
چکیده مقاله :
فضا، یکی از مهم‌ترین مباحث معماری است که فرم، ساختار و سازماندهی آن به طور مستقیم با فرهنگ در ارتباط می‌باشد، درواقع وجوه و مؤلفه‌های فرهنگ در محیط ساخته‌شده، در قالب فضا متبلور می‌شوند. می‌توان گفت، معماری به واسطه‌ی زبان کالبد و فضا، قانونمندی‌های اجتماعی و فرهنگی نهفته در رسوم و عادات را سازماندهی می‌کند. بنابراین نحوه‌ی سازماندهی، انتظام و نوع فضاها و فرم ظاهری آن‌ها، علاوه براینکه معرف پیشینه‌ی فرهنگی و هویت ساکنان است، بر ساختار اجتماعی کاربر فضا نیز مؤثر می‌باشد. هدف اصلی این پژوهش، بررسی ماهیت معماری مسکونی منطقه کردستان مکری(موکریان)، با تأکید بر خصوصیات و ویژگی‌های فضای معماری و نحوه‌ی سازماندهی و انتظام آن، از منظر فرهنگ می‌باشد. براي دستيابي به اين هدف، با استفاده از روش كيفي قوم نگاري، کلیت فرهنگ کردهای مکری بر اساس متغیرهای ملموس‌تری که در شکل‌گیری فضای معماری مؤثرند(سبک زندگی، ساختار خانواده، نقش جنسیت‌ها(جا و مقام زن)، محرمیت و فرایند روابط اجتماعی) در ارتباط با شکل خانه‌ها بررسی شده‌است. عمليات گردآوري داده‌های معماری(برداشت، تهیه پلان، کروکی و عکاسی) نیز با استفاده از روش میدانی در رابطه با شکل خانه‌های سنتی(خانه‌های شهری) شهر سردشت، واقع در شمالغرب ایران، به عنوان نمونه عمومی و مطالعاتی از مساکن شهری و معماری بومی منطقه کردنشین موکریان، انجام شده است. بنابراین به منظور تحلیل ساختار فضایی، الگوی چیدمان فضا و نمودار توجیهی آن ها با استفاده از نرم‌افزار Agraph ترسیم شد. سپس شاخص‌های هم‌پیوندی، عمق نسبی واتصال(کنترل) فضاها با استفاده از روابط ریاضی نحوفضا برای هر نمونه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج کلی پژوهش نشان می‌دهد، معماری سنتی منطقه موکریان، تلفیقی از معماری درونگرا و برونگرا است. در خانه‌های شهری این منطقه مسئله محرمیت، به واسطه فرهنگ خاص کردها، ساختار پیچیده‌ای دارد و اکثر فضاها بعدی عمومی دارند. جایگاه زن در خانه و سیستم خانواده از نظر تعداد همسر، اهمیت زیادی در شیوه‌ی سازماندهی فضا دارد که منعکس‌کننده رفتارهای برگرفته از فرهنگ، آدب و رسوم بومی و ساختار اجتماعی‌شان می‌باشند.
Space is one of the most important architectural issue whose form, structure and organization are directly related to culture. In fact, the aspects and components of culture in the built environment are appear in the form of space. It can be said that architecture organizes the social and cultural laws inherent in customs and habits through the language of physical appearance and space. Therefore, the way of organization, order and type of spaces, in addition to representing the cultural background and identity of residents, also affects the social structure of the user of the space. The main purpose of this study is investigateting the nature of residential architecture in the region of Kurdistan Makri (Mokrian), with emphasis on the characteristics and features of the architectural space and how it is organized and arranged from the perspective of culture. To achieve this goal, using a qualitative method of ethnography, the totality of Kurdish culture is based on more tangible variables that affect the architectural space (lifestyle, family structure, gender role (status of women), privacy and the process of social relations) in the relationship with the shape of houses has been investigated. Architectural data collection (planning, sketching and photography) using the field method in relation to the shape of traditional houses (urban houses) in Sardasht, located in northwestern Iran, as a general example and studies of urban housing and verancular architecture The Kurdish region of Mokrian has been done. Therefore, in order to analyze the spatial structure, the space layout pattern and their diagram were drawn using Agraph software. Then, the correlation indices, Relative Asymmetry, Mean depth Cv (control) of the spaces were analyzed using mathematical relationships of spacetime for each sample. The general results of the research show that the traditional architecture of Mokrian region is a combination of introverted and extroverted architecture. In the urban houses of this region, the issue of privacy has a complex structure due to the specific culture of the Kurds, and most of the spaces have a public dimension. The status and position of women in the house and family system in terms of the number of spouses is very important in the way of space organization that reflects behaviors derived from their culture, local customs and social structure.
استراوس، اَنسِلم و کُربین، جولیت (1392)، مبانی پژوهش کیفی- فنون و مراحل تولید نظریه زمینه‌ای، ترجمه ابراهیم افشار، چاپ سوم، تهران: نشر نی.
بنیانیان، حسن. (1386)، فرهنگ توسعه در ایران، خط مشی گذاری برای تقویت فرهنگ توسعه در ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
پور جعفر، محمد رضا؛ رفیعیان، مجتبی و ارباب زادگان هاشمی، سید علیرضا. (1394)، «کندوکاوی در انگاره‌های فرهنگی قوم کرد جهت طراحی فضاهای شهری مطلوب»، فصلنامه معماری و شهرسازی آرمان شهر، شماره 15، سال هشتم، 193-181.
تقوایی، مسعود و آکوچکیان، مهدی (1393)، «تحلیلی بر سیستم شهری استان آذربایجان غربی، طی سال های 1335تا 1385»، پژوهش‌های بوم‌شناسی شهری، شماره10، سال پنجم، 66-45.
حمه‌جانی یوسف؛ بایزیدی، قادر و سحابی، جلیل (1396)، «مطالعة کیفی دلالت‌های معنایی معماری هورامان‌تخت از منظر نشانه‌شناسی»، باغ نظر، شماره57، 62-45.
حیدری، علی اکبر؛ پیوسته‌گر، یعقوب؛ کیانی، مریم. (1395)، «سنجش ميزان راندمان عملكردي فضا در انواع سازمان فضايي بناهاي درماني با استفاده از تكنيك نحو فضا»، نشريه انجمن علمي معماري و شهرسازي ايران، شماره 149، 12-162.
خدادادی، محمد رضا؛ گرگانی، سید امیر حسین وکریمیان، اقبال. (1394)، گونه شناسی مسکن روستایی استان کردستان، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، تهران.
راپاپورت، آموس (1390)، فرهنگ، معماری و طراحی، ترجمه ماریا برزگر و مجید یوسف نیاپاشا، شلفین، تهران.
راپاپورت، آموس (1392)، انسان‌شناسی مسکن، ترجمه خسرو افضلیان، مشهد: کتابکده کسری.
راپاپورت، آموس. (1392)، معنی محیط ساخته شده، رویکردی در ارتباط غیر کلامی، ترجمه فرح حبیب، چاپ سوم، تهران: انتشارات سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
رضایی، مسعود و کهزادیان، وحید. (1395)، «جستاری بر عوامل شکل‌دهنده معماری بومی منازل روستایی مطالعه موردی: روستاهای کوهستانی استان‌های ایلام، کرمانشاه و کردستان»، مطالعات هنر و علوم انسانی، شماره 10، سال دوم، 64-51.
سالم، محمد دانا؛ حسن‌پور، فرامرز، دژدار، امید (1398)، «گونه‌شناسی کالبدی- ذهنی مسکن بومی مناطق غرب کردستان بر بنیاد نگره تاریخی-تکاملی (مدرسه موراتوری)»، مسکن و محیط روستا، شماره 165، 48-33.
شصتی، شیما؛ فلامکی، محمد منصور و جواهری‌پور، مهرداد. (1396)، «معماری مسکونی امروز شهر تهران و پروبلماتیک فرهنگ از منظر جامعه شناختی»، فصلنامه مطالعات میان رشته‌ای در علوم انسانی، شماره 9 (2)، 106-85.
صمدی، سید محمد (1385)، مهاباد در گذر زمان، مهاباد: رهرو مهاباد.
کمالی‌پور، حسام؛ معماریان، غلامحسین؛ فیضی، محسن و موسویان، محمدفرید (1391)، «ترکیب شکلی و پیکره‌بندی فضایی در مسکن بومی: مقایسه تطبیقی عرصه‌بندی فضای مهمان در خانه‌های سنتی کرمان»، فصلنامه مسکن و محیط روستا، دوره31، شماره 138، 16-3.
کیائی، مهدخت؛ سلطان زاده، حسین و حیدری، علی‌اکبر (1398)، «سنجش انعطاف‌پذیری نظام فضایی با استفاده از تکنیک چیدمان فضا (مطالعۀ موردی: خانه‌های شهر قزوین)»، باغ نظر، شماره16.
گروتر، یورگ (1386)، زیبایی شناسی در معماری، ترجمه جهانشاه پاکزاد و علیرضا همایون، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
گلابی، بایزید؛ بایزیدی، قادر؛ طهماسبی، ارسلان و سحابی، جلیل. (1397)، «کاوش عمیق معنای خانه بومی به روش پدیدارشناسی(مورد مطالعه: خانه روستایی منطقه موکریان ایران)»، پژوهش‌های روستایی، شماره 4، 661-646.
لنگ، جان (1381)، آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمه علیرضا عینی‌فر، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
عزیزی، شادی؛ دلپذیر، علیرضا و مقدم ، سارا (1391)، «انسان‌شناسی فرهنگی، وسیله‌ای برای بررسی عوامل شکل‌دهنده معماری»، هویت شهر، شماره 12، سال ششم، 70 -61.
قرنجیک، عبدالمجید و بدري، سیدعلی (1393)، «بررسی ارتباط میان ویژگی هاي قومی- فرهنگی و شاخص هاي ذهنی کیفیت زندگی در نواحی روستایی مطالعه موردي: دهستان جعفرباي جنوبی شهرستان ترکمن»، نشریه مسکن و محیط روستا، شماره 146، سال سی و سوم، 58-43.
مدنی‌پور، علی (1389)، فضاهای عمومی و خصوصی شهر، مترجم نوریان فرشاد، انتشارات سازمان فناوریی اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
معماریان، غلامحسین (1381)، «نحو فضای معماری»، نشریه صفه، دوره12، شماره 35، 83-75.
مظاهری، مجتبی؛ دژاژ، امید؛ موسوی، جلال (1397)، «تحلیل نقش حیاط در ساختار فضایی خانه های ایرانی با بهره گیری از روش نحو فضا»، هویت شهر، شماره 34، سال 12، 97-108.
مولانایی، صلاح‌الدین و سلیمانی، سارا (1395)، «بازشناخت مولفه‌هاي هويت اصيل معماري بومي ايراني در غرب کشور، نمونه موردي: اورامان کردستان»، آرمان‌شهر، شماره17، 127-115.
نجار نجفي، الناز (1394)، ساختن و ساخته‌شدن؛ بازنگري در مفهوم فرهنگ و نسبت آن با معماري، رساله دکتری، دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی.
ویسی، صلاح‌الدین (1387)، «جستجوی معیارهایی برای تهیه الگوی مسکن روستایی استان کردستان (میدان مطالعه: شهرستان های دیواندره - بیجار)»، مسکن و محیط روستا، شماره 124، 39 -26.
هاشم نژاد، هاشم؛ مولانایی، صلاح‌الدین (1387)، «معماري بانگاهی به آسمان، سکونتگاه‌هاي روستایی-ساختاري ویژه درمعماري روستایی زاگرس (منطقه کردستان)»، نشریه هنرهاي زیبا، شماره 36، 26-17.
یزدانفر، عباس، حسینی، باقر و زرودی، مصطفی (1392)، «فرهنگ و شکل خانه، مطالعه موردی: خانه‌های سنتی شهرستان - تنکابن و رامسر»، مسکن و محیط روستا، شماره 144، سال سی و دوم، 32-17.
Adeokun, C. (2013). The Orowa House: A Typology Of Traditional Yoruba Architecture In Ileife, Nigeria.Waber 2013 Conference, Accra, Ghana: 1131-1146.
Alexander, C. (1964). Notes on a Synthesis of form. Cambridge: MA, Harvard University press.
Allwood, J. (1990). On the Role of Cultural Content and Cultural Context. In Language Instruction. Gothenburg Papers in Theoretical Linguistics, 5(17), Germany: University of Göteborg.
Bella, T.(2013), Gender and Zones of Users in Traditional Berber M’zab Houses. International Journal of Humanities and Social Science, Vol. 3 No. 19.
Clarissa, A & Lorenzo, M. (2016). Filipino culture of filling up space in a gated community. Social and Behavioral Sciences, Volume 216: 545 – 551.
Eriksen, T. H. (2001). Small Places, Large Issues: An Introduction to Social Anthropology. London: Pluto Press.
Fladd, S. (2017). Social syntax: An approach to spatial modification through the reworking of space syntax for archaeological applications. Journal of Anthropological Archaeology, 47, 127-138. doi: 10.1016/j.jaa.2017.05.002.
Hillier, B. (2007). Space is the machine: A configurational theory of architecture, Space syntax. London, UK.
Hollway, W. and Jefferson, T. (2002). Doing Qualitative Research Differently. London: Sage Publications.
Kwon. S. & Sailer, K. (2015). Seeing and being seen inside a museum and a department store, A comparison study in visibility and co-presence patterns. In Proceedings of the 10th International Space syntax Symposium, London.
Miller, B. D. (2004). Cultural Anthropology, Second Edition. New York: Allyn & Bacon.
Mustafa, F. (2010). Using space syntax analysis in detecting privacy: a comparative study of traditional and modern house layouts in Erbil city, Iraq. Asian Social Science, 6(8). doi: 10.5539/ass.v6n8p157.
Oliver, P .(1975). shelter sign and symbol. London: Barrie & Redcliff.
Nilufar, F., & Eshika, P. (2015). Searching the genotypes Architectural morphology of urban houses in the ancient city of Panam. Paper presented at the SSS10 Proceedings of the 10th International Space Syntax Symposium, London.
Omar, E., Endut, E., & Saruwono, M. (2012). Before and After: Comparative Analysis of Modified Terrace House. Procedia - Social And Behavioral Sciences, 36, 158-165. doi: 10.1016/j.sbspro.2012.03.018.
Rapoport, A. (1969). House Form and Culture (Foundations of Cultural Geography Series). Englewood Cliffs: Prentice Hal.
Rapoport, A. (1982). Housing and identity: cross-culture perspectives. New York: Holmes and Meier.
Rapoport, A. (1998). Using Culture in Housing Design. University of Wisconsin. USA: Milwaukee.
Rapoport, A. (2000). Theory, Culture and Housing. Housing, Theory and Society. Volume 17(4): 145-165.
Rapoport, A. (2005). Culture architecture and design. Locke science publishing company, Inc.
Ruonavaara, H. (2018).Theory Of Housing, From Housing, About Housing. Housing, Theory and Society, Volume 35(2): 178-192.
Soaita, A. M., & Dewilde, C. (2019). A Critical-Realist View Of Housing Quality within The Post Communist EU States: Progressing Towards A Middle-Range Explanation. Housing, Theory and Society, Volume 36(1): 44-75.
Summers, A, (2015), Cultural cognitive differences in the spatial design of three-dimensional game environments, Proceedings of the 10th International Space Syntax Symposium. London. p 126.1-126.11.
Yu, R., & Ostwald, M. (2018). Spatio-visual experience of movement through the Yuyuan Garden: A computational analysis based on isovists and visibility graphs. Frontiers of Architectural Research, -7(4), 497-509.doi: 10.1016/j.foar.2018.08.0.
Werner, C.M, Altman, I. & Oxley, D. (1986). Temporal aspects of homes: A transactional perspective In Home Environments. New York and London: Plenum press.