فضاهای مذهبی در کالبد شهر زرتشتی؛ مطالعه موردی: یزد
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامیحسن کریمیان 1 , فاطمه کریمی 2 *
1 - دانشیار گروه باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران
2 - دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی دانشگاه تهران
کلید واژه: بافت تاریخی یزد, محله دستوران, فضاهای مذهبی زرتشتیان, فضای شهری,
چکیده مقاله :
بی تردید می توان فضاهای شهرهای تاریخی را به آینه ای تشبیه کرد که عقاید و فرهنگ سازندگان و ساکنان را منعکس می نمایند. شهر تاریخی یزد یکی از معدود شهرهای ایران است که بافت کهن و محلات تاریخی آن نسبتا سالم باقی مانده است. با استناد به منابع تاریخی، به روزگار قاجار، نُه محله از 77 محله بافت تاریخی این شهر سکونتگاه زرتشتیان بوده است. از آنجا که سلامت فضاهای این محله ها، مطالعه فضاهای آنها را آسان می کند، در پژوهش حاضر تلاش گردیده تا میزان اثربخشی دستورات دین زرتشت بر شکل گیری فضاهای مذهبی محله های زرتشتیان مورد سنجش قرار گیرد. اصلی ترین پرسشی که در پژوهش حاضر تلاش می گردد تا بدان پاسخ داده شود، این است که کدامیک از عناصر معماری در کالبد یک شهر زرتشتی نشین تحت تأثیر دستورات دین زرتشت احداث می شوند و چه دستورات مذهبی بر شکل گیری این فضاها اثرگذارند؟ بدین منظور، یکی از محلات زرتشتی نشین یزد که بیشتر از سایر محله ها سلامت و رونق گذشته خود را حفظ نموده انتخاب شد و با استفاده از مکتوبات تاریخی و یافته های میدانی، آن دسته از فضاهای شهری که با دستورات دین زرتشت ایجاد شده و فضای کالبدی شهر یزد را فرم بخشیده اند، شناسایی و معرفی گردیدند و مشخص شد که فضاهای مذهبی نقشی کلیدی در فرم یابی و توسعه کالبد شهرهای زرتشتیان ایفا می نماید.
The layout and fabric of a city reflect the influence of beliefs and cultures of their inhabitants. Amongst Iranian ancient cities, the historical city of Yazd, thanks to its intact and less-affected old fabric, is an excellent arena for investigating such impact. According to the historical sources, Zoroastrians lived in nine (out of seventy seven) districts of Yazd in the Qajar era. Since Zoroastrians continue to live in these urban spaces to date, it has been tried in the present research to investigate the extent of influence of Zoroastrian’s religion on the formation of such spaces.This research, therefore, investigates the architectural elements with religious function in one of the main Zoroastrian districts in Yazd City, and the religious commandments that have influenced the formation of its space. To this end, a relatively well-preserved area i.e. the Dasturān district, is selected and its religious buildings were identified. The results of fieldworks combined with the findings of historical and religious texts, confirm that the religious spaces had a pivotal role in the formation of the fabric of Zoroastrian city.
اشیدری، جهانگیر (2535شاهنشاهی)، تاریخ پهلوی و زرتشتیان، جلد1، نشر هوخت، تهران.
اصطخری، ابراهیم بن محمد(1368)، مسالک و ممالک، به اهتمام ایرج افشار، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
افشار، ایرج (1354)، یادگارهای یزد. جلد دوم، انجمن آثار ملی، تهران.
افشار، ایرج (1374)، یادگارهای یزد. جلد دوم، چاپ دوم، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و خانه کتاب یزد.
بشارت، حسین، (1385)، یزد شهر من، تهران، انتشارات طلائیه.
بلوکی، سجاد و هانیه اخوت (1394)، «بررسی تطبیقی تشابهات و تمایزات خانه های مسلمانان و زرتشتیان در یزد»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. تهران: پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی، دوره ششم، شماره 22، صفحه 51-66.
بویس، مری (1374)، تاریخ کیش زرتشت (اوائل کار). ترجمه همایون صنعتی زاده، توس، تهران.
بویس، مری (1381)، زرتشتیان (باورها و آداب دینی). ترجمه عسکر بهرامی، ویراست دوم، ققنوس، تهران.
پورداوود، ابراهیم (1312)، یسنا. جلد اول، انتشارات انجمن زرتشتیان ایرانی بمبئی و ایران، بمبئی.
پورداوود، ابراهیم (1377)، یشت ها. جلد دوم، انتشارات طهوری، تهران.
پیوسته گر، یعقوب؛ حیدری، علی اکبر و اسلامی، مطهره (1396). «بازشناسی اصول پنج گانه استاد پیرنیا در معماری خانه های سنّتی ایران و تحلیل آن با استناد به منابع اعتقادی اسلامی؛ مطالعة موردی: خانه های شهر یزد»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. تهران: پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی، دوره هفتم، شماره 27، صفحه 51-66.
تشکری بافقی، علی اکبر، 1393، «روابط پارسیان هند با زرتشتیان یزد در عهد ناصری»، مجله پژوهش های تاریخی ایران و اسلام، شماره 14، ص: 66-37، بهار و تابستان: 1393.
تفضلی، احمد (1354)، مینوی خرد، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران.
توسلی، محمود (1360)، ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک ایران. چاپ چهارم، انتشارات پیام، تهران.
توسلی، محمود؛ منصوری، محمود؛ بنیادی، ناصر و مومنی، محمد حسن (1368). طراحی شهری در بافت قدیم شهر یزد، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی، تهران.
جعفری، جعفر بن محمد بن حسن (1343). تاریخ یزد ( قرن نهم هجری). به کوشش ایرج افشار، چاپ ایرج افشار.
جکسن، والنتاین آبراهام ویلیامز (1363). سفرنامه جکسن (ایران در گذشته و حال)، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره ای، خوارزمی، چاپ اول: 1907، تهران.
حسینی رحمت آبادی، هاجر (1390). «تاثیر فقه و قوانین اسلامی بر فرم یابی عناصر معماری سازمان فضایی شهرهای ایران؛ مطالعه موردی: بافت قدیم شهر یزد»، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
خادم زاده، محمد حسن (1388)، محلات تاریخی شهر یزد. نشر سبحان نور، پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد.
خورشیدیان، اردشیر (1387)، پاسخ به پرسش های دینی زرتشتیان. نشر فروهر، چاپ اول: 1386، تهران.
دارمستتر، جیمس (1384)، وندیداد (مجموعه قوانین زرتشت). ترجمه موسی جوان، نشر دنیای کتاب. چاپ اول: 1382.
رئیسی، میترا (1375)، «بررسی خانه های زرتشتیان یزد»، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی تهران.
رشیدیه، سعدالدین، بی تا، شهرسازی و طراحی شهر در ایران، انتشارات اتحادیه شهرداری های تهران.
رضی، هاشم (1394)، تاریخ زرتشتیان ایران (مانکجی لیمجی هاتریا، اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان در دوران قاجار)، انتشارات بهجت، تهران.
رضی، هاشم (1363). اوستا، نشر سازمان انتشارات فروهر، تهران.
زارعی، محمد ابراهیم و میردهقان، سید فضل الله (1395). «نقش الگوی حیاط مرکزی در تعدیل شرایط سخت اقلیم گرم و خشک، منطقه یزد»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. تهران: پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی، دوره ششم، شماره 23، صفحه 5-18.
رمضانخانی، صدیقه (1387)، فرهنگ زرتشتیان یزد. نشر سبحان، پایگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری شهر تاریخی یزد.
ستوده، منوچهر (1362)، حدودالعالم من المشرق الی المغرب، انتشارات طهوری، تهران.
سرائی، محمد حسین (1389)، «تحولات بازارهای ایرانی-اسلامی؛ مطالعه موردی: بازار یزد»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. تهران: پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری جهاد دانشگاهی، دوره اول، شماره 2، صفحه 25-37.
سلطان زاده، حسین (1370)، فضاهای شهری در بافت های تاریخی ایران، دفتر پژوهش های فرهنگی با همکاری شهرداری تهران.
شهزادی، رستم (1380)، مجموعه سخنرانی های موبد موبدان رستم شهزادی، نشر مهرانگیز شهزادی، تهران.
شهمردان، رشید (1372)، خرده اوستا، انتشارات فروهر، تهران.
شهمردان، رشید (1336 یزدگردی)، پرستشگاه زرتشتیان. هشتمین نشریه سازمان جوانان زرتشتی بمبئی، بمبئی.
شهمردان، رشید (1360)، تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان. جلد یک و دو، چاپ راستی، تهران.
شیشه بری، طاهره، سید علیزاده، احمد ( 1392)، تجلی باورها درخانه های زرتشتیان یزد، انتشارات سید علیزاده، یزد.
عریان، سعید (1391)، مادیان هزار دادستان (هزار رای حقوقی مرد بهرامان، فرخ ( 651-226م)). ترجمه سعید عریان، نشر علمی، تهران.
کریمی، فاطمه (1395)، «بررسی نقش مذهب در فرم یابی عناصر شهری و معماری شهر یزد در دوره قاجار (مطلعه موردی محله مسلمان نشین و زرتشتی نشین) »، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران.
عزیزی بندرآبادی، حمید (1394)، «ساختار و عملكرد فضاهای شهر یزد در دوران قاجار با اتکاء به شواهد باستان شناسانه»، رساله دکتری. گروه باستان شناسی، دانشگاه تهران.
کاتب، احمد بن حسین بن علی (1345)، تاریخ جدید یزد (826 هجری)، به کوشش ایرج افشار، انتشارات فرهنگ ایران زمین، تهران.
کریمیان، حسن و عزیزی، حمید (1394)، «نقش بازرگانان در بافت تاریخی شهر یزد در عصر قاجار»، فصلنامه تاریخ اسلام. 16، 1 صفحه 261-231.
کریمیان، حسن و عزیزی، حمید (1397)، «مطالعه میزان تاثیر فقه و قوانین اسلامی بر ساختار محله ها و سازه های مسکونی بافت تاریخی شهر یزد؛ نمونه موردی: محله گلچینان»، فصلنامه مطالعات باستان شناسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، سال 10، شماره 2، صفحه 205-220.
کیانی، محمدیوسف (1374)، شهرهای ایران، جهاد دانشگاهی، تهران.
لطیف پور، صبا (1390)، «یزشن، آیینی کهن از دوران هند و ایرانی»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شاختی، س 7، ش22، بهار 1390.
مودی، ارواد جی، بامانجی ناساروانجی دهبهار (1909)، صد در نثر و صد در بندهش، ترجمه ملافیروز مدرسا.
مزداپور، کتایون (1378)، داستان گرشاسب، تهمورس و جمشید، گلشاه و متن های دیگر، نشر آگه، تهران.
مسرت، حسین (1376)، یزد یادگار تاریخ. یزد: انجمن کتابخانه های عمومی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان یزد و انتشارات یزد.
معماریان، غلام حسین (1386)، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی؛ گونه شناسی درون گرا. چاپ چهارم، انتشارات سروش دانش، تهران.
مهندسین مشاور آرمان شهر (1386)، طرح تفصیلی یزد، شهرداری یزد.
میرفخرایی، مهشید (1367)، روایت پهلوی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران.
نقره کار، عبدالحمید و دیگران (1387)، درآمدی بر هویت سلامی در معماری و شهرسازی، دفتر معماری و طراحی شهری وزارت مسکن و شهرسازی، تهران.
نقصان محمدی، محمدرضا و حج فروش، جلال (1372)، «تاثیرات طرح جامع یزد در سازمان فضایی شهر»، پایان نامه کارشناسی ارشد شهرسازی. دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
نقی زاده، محمد نقی (1385)، معماری و شهرسازی اسلامی مبانی نظری، راهیان، اصفهان.
نوابی، ماهیار و جاماسپ اسا، کیخسرو (2535شاهنشاهی)، نیرنگستان (دست نویس ت 58)، انتشارات موسسه آسیایی دانشگاه پهلوی شیراز.
هوف، دیتریش (1974)، چهار طاق های ساسانی در فارس. ترجمه احسان طهماسبی، مجله بین المللی.
هیربد، شهریار (1393)، خاطرات رستم شاپور مهر. جلد 1و 2و 3، انتشارات پاپلی.
یاسمی، رشید (1314)، «ارداویراف نامه (یا بهشت و دوزخ در آیین مزدیسنی)». مجله مهر، شماره 1 تا 5.
Modi, Jivanji Jamshedji, (1922). The Religious Ceremonies and Customs of the Parsees. Bombay.