بازشناسی جایگاه مناره در معماری مساجد از نگاه فقه شیعه
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامیامیر صادقی نژاد 1 , عباس مسعودی 2 *
1 - دانشجوی دکتری معماری، دانشکده هنر، معماری و شهرسازی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران
2 - استادیار گروه معماری، دانشکده هنر، معماری و شهرسازی، واحد کرمان، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمان، ایران
کلید واژه: مناره, معماری مسجد, فقه شیعه دوازده امامی, قرآن, اجماع,
چکیده مقاله :
تعداد چشمگیری از عناصر و اجزاء مسجد مانند مناره را می توان مشاهده نمود كه طی ادوار مختلف تاریخی، در مساجد با ظواهر و کالبدی متفاوت، نمایان و به كار گرفته شده است و به نظر می رسد با گذشت زمان به عنصر جدایی ناپذیر مسجد تبدیل گردیده است. مجموعه ای از تحلیل ها، نظریه پردازی ها و تفسیرهای گوناگون با نگرش های متفاوت پیرامون جایگاه مناره در معماری مساجد، از سوی معماران، پژوهشگران و محققان بیان شده است، اما در مورد نگرش فقه شیعه دوازده امامی به جایگاه مناره در معماری مساجد سخنی به میان نیامده است و این موضوع کماکان با نقاط مبهمی روبه روست. در حالی که قرن های متمادی است که مناره در مساجد به کار گرفته می شود، برخی از محققان تک مناره بودن را نماد مساجد اهل سنت و دو مناره بودن را نماد مساجد مذهب شیعه می پندارند. این پژوهش بر آن است که به بررسی ضرورت مناره در معماری مساجد از دیدگاه فقه شیعه دوازده امامی بپردازد. احکام فقه شیعه دوازده امامی از طریق تحقیق در قرآن، سنت، اجماع و عقل به دست می آید. از آنجا که بررسی همه منابع یاد شده در این پژوهش نمی گنجد به بررسی دو بخشِ قرآن و اجماع بسنده شده است. تحقیق حاضر از حیث موضوع تحقیق، بنیادی است و از دیدگاه روش تحقیق، کیفی محسوب می گردد. روش گردآوری اطلاعات پژوهش، کتابخانه ای است و شیوه آنالیز داده ها از نوع تحلیل محتوایی است. نتایج حاصل از این پژوهش نمایانگر وجوه اشتراک و افتراق در نگرش قرآن و اجماع به ضرورت ایجاب مناره در مساجد است. با توجه به تحلیل، تشریح و تفسیر آیات 17 و 18 سوره توبه (قرآن) و تحلیل محتوای نگرش مراجع و فقهای معاصر و غیر معاصر(منظور؛ فقهایی است که هم دوره با فقهای معاصر نیستند) مذهب تشیع (اجماع)، در مورد وجوب مناره در معماری مساجد، به طور کلی می توان گفت: از دیدگاه قرآن و فقهای غیر معاصر، مناره همخوانی لازم را با معماری مساجد ندارد. از دیدگاه فقهای معاصر، وجوب مناره در مساجد، مانعی ندارد؛ اما وجوب مناره و یا مناره های بلند و مرتفع در مساجد، مکروه دانسته شده است.
During different historical periods, a significant number of elements and components of the mosque, such as the minaret with different appearances and bodies, have been displayed and used in mosques and it seems that it has become an integral part of the mosque over time. Architects, researchers and scholars have expressed a variety of analyzes, theories and interpretations with different views on the position of the minaret in the architecture of mosques. However, there is no mention of the attitude of the Twelver Shiite jurisprudence regarding the position of the minaret in the architecture of mosques, and this issue is still facing ambiguous points. While the minaret has been used in mosques for centuries, some scholars consider single-minaret mosques as a symbol of Sunnis and mosques with two minarets as a symbol of the Shiite religion. This research tries to study the necessity of the minaret in the architecture of mosques in the attitude of Shiite jurisprudence. The rules of Shiite jurisprudence of the Twelve Imams are obtained through research in the Qur’an, Sunnah, consensus and reasoning. Since it is not possible to study all the sources mentioned in this research, studying the Qur’an and the consensus will be sufficient. The present research is fundamental in terms of subject matter and is considered qualitative from the perspective of research method. The data collection method of the research is through library and data analysis method is of content analysis type. The results of this study show the commonalities and differences in the attitude of the Qur’an and consensus on the necessity of requiring a minaret in mosques. According to the analysis, interpretation and elaboration of verses 17 and 18 of Surah Tawbah (Quran) and analyzing the content of the attitude of contemporary and non-contemporary (i.e. who are not at the same time as contemporary) authorities and jurists of the Shiite religion (consensus) regarding the necessity of minaret in the architecture of mosques, In general, it can be said that from the viewpoint of the Qur’an and non-contemporary jurists, the minaret does not have the necessary harmony with the architecture of mosques. In contemporary jurists’ attitude, there is nothing wrong with the minaret in mosques; but the minarets or tall minarets in the mosques are considered disapproved.
ابن منظور، محمد بن مكرم (1375) لسان العرب. بیروت: دار صادر.
ابن نجار، محمد بن محمود (1427ق). الدرة الثمینة فی اخبار المدینه. بیروت: شرکة دار الأرقم بن أبیالأرقم.
ابوزهره، محمد (1384). تاریخ المذاهب الاسلامیه. ترجمه علیرضا ایمانی، قم: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، الگ (1396). هنر و معماری اسلامی. ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات سمت.
احمدیان کیسمی، علی؛ گندمی، ناهیده؛ آیتی، حمید؛ ملایی، کامبیز و بزرگی، محمدرضا (1396). «بررسی مقایسه ای مساجد عربی- اسلامی با مساجد ایرانی- اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شماره بیست و نهم، صفحه 64- 51.
استفتاء از دفاتر آیات عظام (1394). سیستانی، شبیری زنجانی، صافی گلپایگانی، مکارم شیرازی و نوری همدانی، «ضرورت ساخت مناره»، توسط سایت اسلام کوئست:https://www.islamquest.net/fa/archive/question/fa57022
اسحاق، محمد (1356). السیر و المغازی. قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
ام. بلوم، جاناتان (1381). «مبنای پیدایش مناره از دیدگاه کرسول»، نشریه علمی پژوهشی صفه. ترجمه محمدرضا بذل جو، سال دوازدهم، شماره سی و پنجم، صفحه 128- 123.
بطوطه، محمد بن عبدالله (1361). سفرنامه ابن بطوطه. ترجمه محمدعلی موحد، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
بهجت، محمدتقی (1393). استفتائات. پایگاه تخصصی مسجد. http://www.masjed.ir/fa/article/1215
بیهقی، احمد بن حسین (1387). السنن الکبری. جلد دوم، تحقیق: عطا، محمد عبد القادر. قم: موسسه فرهنگی تبیان.
بیهقی، احمد بن حسین (1361). دلائل النبوه. جلد دوم، ترجمه محمود مهدوی دامغانی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
پاپادوپولو، الکساندر ( 1368). معماری اسلامی. ترجمه حشمت جزنی. تهران: مرکز نشرفرهنگی رجاء.
جعفریان، رسول (1382). آثار اسلامی مکه و مدینه. تهران: انتشارات مشعر.
جناتی، محمد ابراهیم (1370). منابع اجتهاد. تهران: انتشارات کیهان.
جناتی، محمد ابراهیم (1386). المساجد و احکامها فی التشریع الاسلامی. نجف: بی ناشر.
حتی، فیلیپ (1380). تاریخ عرب. ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
حجت، مهدی (1386). «سنت در معماری: هم اصیل، هم به روز»، فصلنامه آبادی. مصاحبه توسط نرگس مروجی، شماره 54، صفحه .133- 128.
حسینی میلانی، علی (1393). پیشوایان معصوم علیه السلام. قم: مرکز الحقایق الاسلامیه.
حمزه نژاد، مهدی و عربی، مائده (1393). «بررسی اصالت اسلامی ایرانی در مساجد نوگرای معاصر»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شماره پانزدهم، صفحه 61-47.
خامنه ای، سید علی (1393). نهایی شدن استفتائات: http://www.hamandishi.ir/news/176790/
داعی الاسلام، سید محمد علی (1365). فرهنگ نظام. جلد پنجم، تهران: کتابخانه دانش.
رامپوری، محمد غیاث الدین بن جلال الدین (1393). غیاث اللّغات. ترجمه منصور ثروت، تهران: نشر امیر کبیر.
زنجی سجزی، محمودبن عمربن محمود (1364). مهذب الاسماء فی مراتب الاشیاء. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
سجستانی، ابی داود (1380). سنن ابی داود. کویت: مؤسسة غراس للنشر والتوزیع.
سمهودى، نورالدین (1376). خلاصة الوفاء بأخبار دار المصطفى. ترجمه سید كمال حاج سیدجوادى، جلد اول و سوم، تهران: مشعر.
سیستانی، سید علی (1393). استفتائات:https://www.isna.ir/news/91060703664/
سیفیان، محمد کاظم (1379). «نصوص دینی و نقش انسان در معماری مسجد»، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی. شماره 8، صفحه 107-100.
شرتونی، سعید (1385). اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد. تهران: نشر اسوه.
شریف قرشی، باقر (1380). حیاة الامام الحسین. ترجمه سیدحسین محفوظی، قم: بنیاد معارف اسلامی.
شوازی، اگوست (1395). تاریخ معماری. ترجمه لطیف ابوالقاسمی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
صفی پوری شیرازی، عبدالرحیم بن عبدالکریم (1390). منتهی الارب فی لغة العرب. تصحیح و تعلیق: محمدحسن فؤادیان و علیرضا حاجیان نژاد، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
طبرسى، فضل بن حسن (1390). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ترجمه حسین نوری همدانی و ضیاء الدین نجفی، جلد دوم، تهران: فراهانی.
طریحى، فخرالدین (1375). مجمع البحرین. ترجمه میرزا اسماعیل بن زین العابدین تهرانی، جلد سوم، تهران: نشر مرتضوی.
طوسی، محمد بن الحسن (1364). تهذیب الاحکام. ترجمه حسن موسوی، تهران: دارالكتب الاسلامیه.
طوسی، محمد بن الحسن (1387). الغیبه. ترجمه مجتبی عزیزی، قم: جمكران.
علام، نعمت اسماعیل (1382). هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی. ترجمه عباس تفضلی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
غفاری، علی اکبر (1386). تعلیقات بر تهذیب الاحکام شیخ طوسی. تهران: دارالکتب الاسلامیه تهران.
فتال نیشابوری، محمد بن احمد (1375). روضة الواعظین و بصیرة المتعظین. ترجمه محمود مهدوى دامغانى، جلد اول، قم: انتشارات رضی.
فریشلر، کورت (1369). امام حسین و ایران. ترجمه ذبیح الله منصوری. تهران: انتشارات جاویدان.
قرائتی، محسن (1383). تفسیر نور. جلد سوم، تهران: مركز فرهنگى درس هایى از قرآن.
کاتب واقدى، محمد بن سعد (1374). الطبقات الکبری. ترجمه محمود مهدوى دامغانى، جلد اول، تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه.
کاظمی، سید محمد و کلانتری خلیل آباد، حسین (1390). «ابزارهای پیام رسانی معنوی در معماری مسجد با تأکید بر نقش ایدئولوژی اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی. شماره ششم، صفحه 46-41.
کرسول، کی.ای.سی. (1393). گذری بر معماری متقدم مسلمانان. ترجمه مهدی گلچین، تهران: انتشارات متن.
کلینی، محمد بن یعقوب (1350). فروع کافی. جلد دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
کونل، ارنست (1368). هنر اسلامی. ترجمه هوشنگ طاهری، تهران: انتشارات توس.
مجلسی، محمدباقربن محمدتقی (1363). بحارالانوار. جلد شانزدهم و پنجاه هفتم. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
مصطفی، صالح (1372). مدینه منوره. ترجمه صدیق وسمقی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مطهری، مرتضی (1388). آشنایی با علوم اسلامی. جلد سوم، تهران: انتشارات صدرا.
مظفر، محمدرضا (1386). اصول الفقه. جلد دوم، قم: انتشارات سید عبدالله اصغری.
مغربی، نعمان بن محمد (1387). شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام. قم: جامعه مدرسین.
مقریزی تقی الدین (1338). الخطط المقریزیه، المساة بالمواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار. لبنان: منشورات دارالعرفاء لبنان.
مکارم شیرازی، ناصر (1373). ترجمه قرآن کریم. قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر(1387). برگزیده تفسیر نمونه. جلد هفتم، تهران: دارالکتب اسلامیه.
نجفی، علی (1381). «تحقیقی پیرامون مناره 1و 2»، نشریه علمی پژوهشی درس هایی از مکتب اسلام. شماره پنجم و هفتم، صفحه 68-62 و 67-60.
النعیمی الدمشقی، عبدالقادربن محمد (1988ق). الدراس فی تاریخ المدارس. دمشق: مکتبه الثقافه الدینیه.
نوبهار، رحیم (1378). «معماری مسجد از دیدگاه متون دینی». مجموعه مقالات همایش معماری مسجد: گذشته، حال، آینده. جلد دوم، شماره2، صفحه 286- 241.
هشام، ابومحمد عبدالملک (1392). السیرة النبویة. ترجمه مسعود انصاری، تهران: انتشارات مولی.
هیکل، محمد حسین (1358). فی منزل الوحی. قاهره: دارالمعارف.
هیلن برند، روبرت (1393). معماری اسلامی، شکل، کارکرد و معنی. ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی. تهران: انتشارات روزنه.