بازخوانی مفهوم مکان- زمان در آرمان‌شهر جهانشناختی اسلام برای هدایت جریانات فکری شهر معاصر ایرانی (خاستگاه اندیشه: تأملی بر مکتب اصفهان)
محورهای موضوعی : شاخص‌های شهر ایرانی اسلامی
1 - استادیار گروه شهرسازی، دانشکده جامعه و رسانه، واحد اصفهان (خواسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران
کلید واژه: آرمان‌شهر, حکمت متعالیه, مکان- زمان, جریانات اندیشه¬ای, شهر معاصر ایرانی,
چکیده مقاله :
آرمان‌شهر در تمدن اسلامی برخاسته از آیات قرآن است. آرمان‌شهرگرایی برای تشکیل جامعهای آرمانی به‌دنبال تعارض وضع موجود و ایدهآلهای بشری شکل میگیرد. زمان- مکان به عنوان بستر شکلدهنده به ساختار فرمی و محتوی آرمان‌شهر نقش مهمی در این زمینه دارد. هدف این پژوهش بازخوانی بنیانهای اندیشهای در شکلگیری فرم و محتوی زمان و مکان در آرمان‌شهر اسلامی با وامداری از اندیشۀ اجتماعی فضا است که با روش کیفی و با وامداری از پارادایم تفسیری و رویکرد بنیادی به دو مفهوم زمان و مکان از طریق استدلال استقرایی پرداخته است تا به تحلیل نوینی از مباحث نظری- فلسفی شهر دست یابد. مباحث نظری منتخب، با تأکید و تأملی بر آرای دوران طلایی از اندیشه جهان اسلام؛ یعنی حکمت متعالیه و مکتب اصفهان؛ و با تأکید بر مولفۀ فلسفۀ اجتماعی شهر است. برای تحلیل دادههای کتابخانهای و اسنادی از روش تحلیل موضوعی محتوی منابع کلیدی و توصیف مفهوم زمان و مکان و ارتباط با دیگر مفاهیم سازندۀ آنها استفاده میشود. نتایج تحلیل موضوعی حاکی از آن است که بنیانهای اندیشه در آرمان‌شهر اسلامی برای کاربست در جریانات اندیشهای شهر معاصر ایرانی ناشی از سه امر قدسی، ساختاری، تجربی (کنشی) است که در ظرف امر فضایی- زمانی شکل میگیرد. این بنیانها در خاستگاه ایدئولوژی خاص جامعۀ پذیرنده، سنت خاصی را مبتنی بر خاستگاه جغرافیایی ترسیم میکند که برای کاربست در جامعۀ معاصر ریشه در سه اصل وحدت (مبتنی بر ساختار)؛ تجلی (مبتنی بر کنش فاعلی) و سلوک (مبتنی بر عقلانیت و نظام بومی) دارد. فضا و زمان باید به‌عنوان میانجیگر در شکلدهی به شبکۀ ارتباطی این سه اصل در یک الگوی چند‌وجهی به اقتضای شرایط معاصر ایران خصلتی سازشی (ناشی از فرهنگ پرستاری)؛ آستانهای (بهدلیل شرایط بینابینی جامعه)؛ خودتنظیمی (به‌واسطۀ شرایط تهاجمی در تاریخ جغرافیا) و خیالانگیزی (به واسطۀ هنر و خلاقیت) ساختار یابد. نتایج پژوهش با توجه به نقش آینده‌نگاری آرمان‌شهرها در حل تعارضات مکانی- زمانی و برای کاربست در شهر معاصر ایرانی از 4 راهبرد برای رهایی از این تناقض میان وضع موجود و آرمان بهره میگیرد که این چهار راهبرد عبارتند از: راهبرد اقتضایی همزمانی- همزیستی؛ انطباقی پیوستگی- انسجام؛ تدافعی ریتم- تداوم و تهاجمی نمایشی- خلاقانه.
Re-reading the Concept of Place-Time in the Cosmological Islamic
Utopia for Guiding Contemporary Iranian Urban Thought
(Origin of Idea: A Reflection on the Isfahan School)
Mojdeh Jamshidi*
This study employs a qualitative and foundational approach, investigates the intellectual foundations of the utopian ideal in Islamic civilization, focusing on the constitutive roles of time and space as the ontological and structural bases of urban form and meaning. By engaging the philosophical contributions of Transcendent Theosophy and the Isfahan School during a seminal phase of Islamic intellectual history, the research aims to articulate a deeper theoretical understanding of the social philosophy of space and provide conceptual resources for contemporary Iranian urbanism and planning.
Keywords: Utopia, Transcendental Theosophy, Place-Time, Streams of Thought, Contemporary Iranian City.
Methodology
The research is situated within an interpretive paradigm and grounded in a fundamental approach. Data were gathered through library and documentary sources and analyzed by inductive reasoning and thematic content analysis. Within this framework, the notions of time and space are precisely delineated, and their interrelations with other key urban-philosophical concepts are examined.
Main Findings
The analysis demonstrates that the utopian foundations of Islamic thought, when recontextualized for contemporary Iranian cities, rest on three essential domains:
- The Sacred: derived from religious teachings and Qur’anic epistemes.
- The Structural: addressing social and spatial systems of urban life.
- The Experiential (Practical): embedded in everyday practices and lived urban experience.
These domains operate within spatio-temporal matrices that, informed by local geography and ideological frameworks, generate an indigenous urban tradition. This tradition, in turn, is structured around three normative principles:
- Unity (structure-based): signifying social and spatial cohesion.
- Manifestation (action-based): denoting the creative and performative expression of individual and collective agency.
- Wayfaring (Sulūk) (rationality and local epistemology-based): representing the dynamic progression of society toward perfection.
Furthermore, the findings highlight that time and space mediate these principles and, in the context of contemporary Iran, assume four distinctive qualities: adaptive (arising from cultural patterns of care), threshold-oriented (reflecting liminal and transitional conditions), self-regulating (linked to the historical-geopolitical pressures of place), and imaginative (nurtured by art and creativity).
Conclusion and Strategies:
Given the role of utopian models in reconciling spatial-temporal contradictions, the study proposes four strategic orientations for contemporary Iranian cities:
- Contingent Strategy (synchrony–coexistence): emphasizing adaptability and coexistence with present conditions.
- Adaptive Strategy (continuity–cohesion): preserving social and spatial integrity amid change.
- Defensive Strategy (rhythm–endurance): safeguarding the rhythm and continuity of urban life against disruptions.
- Transformative Strategy (performative–creative): fostering progressive change through creativity and innovation.
References
Ardalan, N., & Bakhtiar, L. (2012) The sense of unity: The Sufi tradition in Persian architecture (Jalili, Trans.). Tehran: Royal Institute of Architectural Science. [In Persian]
Asil, H. (2014) Utopia in Iranian thought. Tehran: Ney Publishing. [In Persian]
Akoochakian, A. (2009) From utopia to the city of development (Unpublished manuscript). Isfahan: Isfahan University of Art, Research Deputy. [In Persian]
Ahari, Z. (2006) The Isfahan school in urban planning: Grammar of urban foundation design. Tehran: Academy of Arts. [In Persian]
Olearius, A. (2000) Adam Olearius travelogue (The bloody Isfahan of Sheikh Safi) (H. Kordbacheh, Trans.). Tehran: Hirmand. [In Persian]
Olearius, A. (2006) Adam Olearius travelogue: Safavid Iran through the eyes of a German (Behpoor, Trans.). Tehran: Ebtekar-e-No. [In Persian]
Balkhari Ghehi, H. (2009) Mystical foundations of Islamic art and architecture. Tehran: Soore Mehr, Islamic Propagation Organization. [In Persian]
Benani, A., Duran, D., Dobruyn, & Savory, R. (2011) The Safavids (Azhand, Trans.). Tehran: Mola. [In Persian]
Burckhardt, T. (2009) Sacred art: Principles and methods (Sattari, Trans.). Tehran: Soroush. [In Persian]
Tajbakhsh, K. (2007) Utopia: Space, identity, and power in contemporary social thought (Khakbaz, Trans.). Tehran: Ney Publishing. [In Persian]
Tavernier, J. B. (1984) Tavernier’s travelogue (Erbab Shirani, Trans.). Tehran: Niloufar. [In Persian]
Tavasoli, M. (1990) The city in Islamic lands. In Y. Mahdavi & I. Afshar (Eds.), Seventy essays: A cultural tribute to Dr. Gholamhossein Sediqi. Tehran: Asatir. [In Persian]
Jamshidi, M. (2021) An inquiry into urban public space through the rhythm of actions contrary to official discourse (Case study: Khaju Bridge, Isfahan) (Unpublished doctoral dissertation). University of Art of Iran, Farabi International Campus, Department of Urban Planning. [In Persian]
Jahanbegloo, R., & Nasr, S. H. (2006) In search of the sacred: A dialogue between Ramin Jahanbegloo and Seyyed Hossein Nasr (Shahrayini, Trans.). Tehran: Ney Publishing. [In Persian]
Habibi, S. M. (2007) From shahr to shahr: A historical analysis of the city and its physical form. Tehran: University of Tehran Press. [In Persian]
Hassanzadeh Amoli, H. (1984) Unity of the intellect and the intelligible. Islamic Computer Research Center. [In Persian]
Hosseini, S. M., Rezaei, M., & Bandarabad, A. R. (2024) The conceptual model of ontological hermeneutics of symbolic centers in Islamic-Iranian cities. Studies on Iranian-Islamic City, 15(55), 83–99. [In Persian]
Haghighi Boroujeni, S., Aghayezdanfar, S. A., & Behzadhfar, M. (2020) Reading space based on Foucault’s space-power theory: A case study of Naqsh-e Jahan Square in the Safavid era. Studies on Iranian-Islamic City, 11(39), 43–54. https: //doi.org/20.1001.1.2228639.1399.10.39.4.6 [In Persian]
Khademipour, A., Jalali, I., & Rahimi Sadegh, A. (2022) A historical study of the role and structure of bureaucracy in Iran from the advent of Islam to the end of the Safavid period. Iranian Studies, 41, 102–132. [In Persian]
Damadhosseini, M. (1988) Al-Qabasat (Moqahegh & others, Trans.). Tehran: University of Tehran Press. [In Persian]
Rouvillois, F. (2006) Utopia in the history of Western thought (Baqeri, Trans.). Tehran: Ney Publishing. [In Persian]
Jonas, O. (2015) The dream of the city: A journey into utopian cities. (Ghalee Noei, Trans.). Tehran: University of Tehran Press. [In Persian]
Soltanzadeh, H. (2021) Iranian architecture in the Islamic era. Rasht: Ta’ati Publications. [In Persian]
Savory, R. (1993) Iran under the Safavids (Azizi, Trans.). Tehran: Nashr Markaz. [In Persian]
Shayegan, D. (2001) New enchantment: Patchwork identity and nomadic thought (Valiani, Trans.). Tehran: Farzan Rooz. [In Persian]
Sheikh al-Islami, A. (2004) Imagination, image, and beauty in Islamic mysticism. Tehran: Academy of Arts. [In Persian]
Sabri, H., & Avani, G. (2019) Traditional foundations of Islamic arts. Javidan Kherad, 16(35), 121–138. https: //sid.ir/paper/368072/fa [In Persian]
Alizadeh Moghaddam, B. S. (2019) Social life in the Safavid era through the lens of Nasr Abadi’s memoir. History and Culture, 103, 135–151. [In Persian]
Fakouhi, N. (2004) Urban anthropology. Tehran: Ney Publishing. [In Persian]
Flamaki, M. (2002) Roots and theoretical tendencies in architecture. Tehran: Fazā Institute. [In Persian]
Flamaki, M. (2014) Roots and theoretical tendencies in architecture. Tehran: Fazā Institute. [In Persian]
Cahoone, L. (2024) From modernism to postmodernism (A. R. Mohedd, Trans., 19th ed.). Tehran: Ney Publishing. [In Persian]
Mohammadi, H. (2018) Urban planning thought in the works of Iranian and Muslim thinkers: From utopia to reality. Yazd: Yazd Publications. [In Persian]
Motahhari, M. (2011) Collected works. Tehran: Sadra Publications. [In Persian]
Memarian, G. (2005) An overview of theoretical foundations in architecture. Tehran: Soroush Danesh & Memar Publishing. [In Persian]
Moein, M. (1984) Moein dictionary. Tehran: Zarrin. [In Persian]
Nasr, S. H., & Leaman, O. (2014) History of Islamic philosophy (Translated by a group of translators). Tehran: Kimiya-ye Hozour. [In Persian]
Noghrehkar, A. (2015) An interpretation of Islamic wisdom in art and architecture. Tehran: Fekr-e-No. [In Persian]
Noghrehkar, A. (2018) Explanation of architecture and urbanism based on Islamic-Iranian identity (with M. Hamzehnejad & A. M. Ranjbar Kermani). Qazvin: Jahad Daneshgahi. [In Persian]
Noghrehkar, A. (2021) Islamic wisdom in creating architectural and urban works (2nd ed.). Tehran: Soroush. [In Persian]
Naghi Zadeh, M. (2006) Islamic architecture and urbanism. Tehran: Rahiyan Publishing. [In Persian]
Corbin, H. (2009) History of Islamic philosophy (Tabatabai, Trans.). Tehran: Kavir. [In Persian]
Hillenbrand, R. (2004) Islamic architecture (Ayatollahzadeh Shirazi, Trans.). Tehran: Rozaneh. [In Persian]
Vahid Dastjerdi, A. H., Bina Motlagh, S., & Shaqool, Y. (2019) Symbolism from the perspective of traditionalism. Javidan Kherad, 35, 207–232. [In Persian]
Carmona, M., et al. (2009) Public places – urban spaces: The dimensions of urban design (F. Gharaei & colleagues, Trans.). Tehran: University of Art. [In Persian]
Gordin, M., Tilley, H., & Prakash, G. (2011) Introduction. In M. Gordin, H. Tilley & G. Prakash (Eds.), Utopia/Dystopia: Conditions of historical possibility (pp. 1–18). Princeton: Princeton University Press. https: //doi.org/10.1515/9781400834952.1
Li, W. (2021) Time-space utopian model as a critical method of sociology: A book review of Utopia Method Vision. Open Journal of Social Sciences, 9(12), 65–73. https: //doi.org/10.4236/jss.2021.912005
Scholar, R. (2023) Utopias and temporo-spatial invention: Reading More with Marin. Early Modern French Studies, 45(1), 22–29. https: //doi.org/10.1080/20563035.2023.2200410
Hayes, K. E. (2025) Imagined utopias: Brasília and the Valley of the Dawn. Religion, 55(2), 448–464. https: //doi.org/10.1080/0048721X.2024.2444127
Levitas, R. (2013) Utopia as method: The imaginary reconstitution of society. Palgrave Macmillan.
mojdeh.jamshidi@iau.ac.ir
اردلان، نادر و ژاله بختیار (1391) حس وحدت: نقش سنت در معماری ایرانی، ترجمه جلیلی، تهران، موسسه علم معمار رویال.
اصیل، حجت‌الله (1393) آرمان‌شهر در اندیشه ایرانی، تهران، نشرنی .
آکوچکیان، احمد (1388) از آرمان‌شهر تا شهر توسعه (جزوه چاپ نشده)، اصفهان، دانشگاه هنر اصفهان، معاونت پژوهشی.
اهری، زهرا (1385) مکتب اصفهان در شهرسازی: دستور زبان طراحی شالودۀ شهری، تهران، فرهنگستان هنر .
اولئاریوس، آدام (1379) سفرنامه آدام اولئاریوس (اصفهان خونین شیخ صفی)، ترجمه حسین کردبچه، تهران، هیرمند.
اولئاریوس، آدام (1385) سفرنامه آدام الئاریوس: ایران عصر صفوی از نگاه یک آلمانی، ترجمه بهپور، تهران، ابتکار نو.
بلخاری قهی، حسن (1388) مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری سوره مهر .
بنانی، امین و دران، دارلی، دوبروین و سيوري (1390) راجرمروین صفویان، ترجمه آژند، تهران، مولی.
بورکهارت، تیتوس (1388) هنر مقدس: اصول و روش‌ها، ترجمه ستاری، تهران، سروش.
تاجبخش، کیان (1386) آرمان‌شهر: فضا، هویت و قدرت در اندیشۀ اجتماعی معاصر، ترجمه خاکباز، تهران، نشرنی.
تاورنیه، ژان باتیست (1363) سفرنامه تاورنیه ترجمه ارباب شیرانی، تهران، نیلوفر.
توسلی، محمود (1369) شهر در سرزمین‌های دوره اسلامی، هفتاد مقاله، ارمغان فرهنگی به دکتر غلامحسین صدیقی، به کوشش یحیی مهدوی و ایرج افشار، تهران، اساطیر.
جمشیدی، مژده (1400) واکاوی فضای عمومی شهری از منظر خوانش ضربآهنگ کنش¬های مغایر با گفتمان رسمی (موردپژوهی: پل خواجوی اصفهان)، رسالۀ منتشر نشده دکتری، دانشگاه هنر ایران، پردیس بین‌المللی فارابی، گروه شهرسازی.
جهانبگلو، رامین و سیدحسین نصر (1385) در جست‌وجوی امر قدسی: گفت‌و‌گوی رامین جهانبگلو با سیدحسین نصر ترجمه شهرآیینی، تهران، نشرنی.
حبیبی، سید محسن (1386) از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن تفکر و تأثر، تهران، دانشگاه تهران.
حسن¬زاده آملی، حسن (1363) اتحاد عاقل و معقول، نرم‌افزار مجموعه آثار علامه حسن‌زاده آملی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
حسینی، سیدمجتبی و محمود رضایی و علیرضا بندرآباد (1403) الگوی مفهومی تأویل هستی‌شناسانه مراکز نمادین تاریخی شهر اسلامی- ایرانی، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، 15(55)، صص 83- 99.
حقیقی بروجنی، سمر و سیدعباس آقایزدانفر و مصطفی بهزادفر (1399) خوانش فضا بر مبنای نظریات فضا- قدرت فوکو؛ مطالعه موردی: میدان نقش جهان در عصر صفوی، مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، ۱۱(39)، صص 43- 54.
https://doi.
org/20.
1001.
1.
2228639.
1399.
10.
39.
4.
6 خادمی‌پور، علی و ایرج جلالی و علی رحیمی‌صادق (1401) بررسی تاریخی جایگاه و ساختار دیوان‌سالاری ایران بعد از اسلام تا پایان دوره صفویه.
مطالعات ایرانی، بهار و تابستان، (41)، صص 102- 132.
دامادحسینی، محمد (1367) القبسات، ترجمه محقق و دیگران، تهران، دانشگاه تهران.
روویون، فردریک (1385) آرمان‌شهر در تاریخ اندیشۀ غرب، ترجمه باقری، تهران، نشرنی.
ژوناس، اولویه (1394) رویای شهر: (سفر به دنیای شهرهای رویایی: شهر اوهام و.
.
.
)، ترجمه قلعه‌نویی، تهران، دانشگاه تهران.
سلطان‌زاده، حسین (1400) معماري ايران در دوره اسلامي، رشت، طاعتی.
سیوری، راجر (1372) ایران عصرصفوی، ترجمه عزیزی، تهران، مرکز.
شایگان، داریوش(1380) افسون‌زدگی جدید: هویت چهل‌تیکه و تفکر سیار، ترجمه ولیانی، تهران، فرزان روز.
شیخ‌الاسلامی، علی (1383) خیال و مثال و جمال در عرفان اسلامی، تهران، فرهنگستان هنر .
صبری، حسین، و غلامرضا اعوانی (1398) مبانی سنتی هنرهای اسلامی، جاویدان خرد، 16(35 )، صص 121- 138.
SID.
https://sid.
ir/paper/368072/fa علیزاده‌مقدم، بدر‌السادات (1398) حیات اجتماعی دورۀ صفویه از منظر تذکرۀ نصرآبادی، تاریخ و فرهنگ، (103)، صص 135- 151.
فکوهی، ناصر (1383) انسان‌شناسی شهری، تهران، نشرنی.
فلامکی، محمدمنصور (1393) ریشه‌ها و گرایش‌های نظری در معماری، تهران، فضا (وابسته به مؤسسه علمی و فرهنگی فضا).
فلامکی، محمد منصور (1381) ریشه‌ها و گرایش‌های نظری معماری، تهران، فضا.
کهون، لارنس ای (1403) از مدرنیسم تا پست‌مدرنیسم، مترجم عبدالکریم رشیدیان موحد، چاپ 19، تهران، نشرنی.
محمدی، حمید (1397) اندیشه‌های شهرسازی در آثار متفکران ایرانی و مسلمانان (از آرمان تا واقعیت)، یزد، یزد.
مطهری، مرتضی (1390) مجموعه آثار، تهران، صدرا.
معماریان، غلامحسین (1384) سیری در مبانی نظری معماری، تهران، سروش دانش با همکاری معمار .
معین، محمد (1363) فرهنگ معین، تهران، زرین.
نصر، سیدحسین و الیور لیمن (1393) تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جمعی از مترجمان، تهران، کیمیای حضور.
نقرهکار، عبدالحمید (1400) حکمت اسلامی در خلق آثار هنری معماری و شهرسازی (چاپ دوم)، تهران، سروش.
نقره کار، عبدالحمید (1394) برداشتی از حکمت اسلامی در هنر و معماری، تهران، فکر نو.
نقرهکار، عبدالحمید و مهدی حمزه‌نژاد و علی‌محمد رنجبرکرمانی (1397) تبیین معماری و شهرسازی مبتنی بر هویت اسلامی- ایرانی، قزوین، جهاددانشگاهی.
نقی‌زاده، محمد (1385) معماری و شهرسازی اسلامی، تهران، راهیان.
هانری، کربن (1388) تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه طباطبایی، تهران، کویر.
هیلند براند، رابرت (1383) معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت‌الله زاده شیرازی، تهران، روزنه.
وحید دستجردی، امیرحسین و سعید بینای‌مطلق و یوسف شاقول (1398) بهار و تابستان، 35، سمبولیسم از منظر سنت‌گرایی، جاویدان خرد، صص 207- 232.
کرمونا، متیو و همکاران (1388) مکان¬های عمومی فضاهای شهری ابعاد گوناگون طراحی شهری، ترجمه فریبا قرائی و همکاران، تهران، دانشگاه هنر.
Gordin, M., Tilley, H. & Prakash, G. (2011) Introduction. Utopia and Dystopia beyond Space and Time. In M. Gordin, H. Tilley & G. Prakash (Ed.), Utopia/Dystopia: Conditions of Historical Possibility (pp. 1- 18). Princeton: Princeton University Press. https://doi.org/10.1515/9781400834952.1.
Li, W. (2021) Time- Space Utopian Model as a Critical Method of Sociology: A Book Review of Utopia Method Vision. Open Journal of Social Sciences, 9, 65- 73. doi: 10.4236/jss.2021.912005.
Scholar, R. (2023) Utopias and temporo- spatial invention: reading More with Marin. Early Modern French Studies, 45(1), 22–29. https://doi.org/10.1080/20563035.2023.2200410.
Hayes, K. E. (2025) Imagined utopias: Brasília and the Valley of the Dawn. Religion, 55(2), 448–464. https://doi.org/10.1080/0048721X.2024.2444127.
Levitas, R. (2013) Utopia as method: The imaginary reconstitution of society. Palgrave Macmillan.