تدوین اصول طراحی عناصر کالبدی مسجد با تأکید بر سلسله¬مراتب شکلی به منظور افزایش حضور (مطالعۀ موردی: مساجد دورۀ قاجار شیراز)
محورهای موضوعی : معماری اسلامی
هادي كشميري
1
(دانشیار گروه معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز)
علی اکبر حیدری
2
(استادیار گروه معماری دانشگاه یاسوج، ایران )
فاطمه عماد
3
(دانش آموخته دکتری معماری، واحد شیراز، دانشگاه آزاد اسلامی، شیراز)
کلید واژه: سلسله مراتب شکلی, مساجد دوره قاجار شیراز, معنویت, حضور, عناصر کالبدی. ,
چکیده مقاله :
در دهه اخیر بیشتر از قبل نیاز به یافتن راه حلی برای افزایش علاقه به حضور در مساجد می باشد. با مدرن شدن زندگی انسان، نیاز روحی انسان به عبادت پیش از قبل، انسان را نیازمند به حضور در مساجد کرده است. با وجود این انسان ها، کمتر از قبل علاقه به استفاده و ماندن در این فضاها دارند. این پژوهش نخست به دنبال یافتن پاسخ این پرسش است که سلسله مراتب شکلی مساجد طی دوره قاجار در شیراز چیست؟ و دوم اینکه اصول طراحی عناصر کالبدی مسجد با تأکید بر سلسله مراتب شکلی به منظور افزایش حضور چیست؟ هدف این مقاله، یافتن اصولی برای طراحی مساجد با تأکید بر سلسله مراتب شکلی به منظور افزایش حضور است. به این منظور ابتدا با مطالعات میدانی و بررسی های کتابخانه ای به اصل سلسله مراتب در مساجد پرداخته شد. سپس پیشنهادهای طراحی با توجه به معیارهای بوم شناسی بصری که در مطالعات کتابخانه ای بدست آمده بود، تهیه شد. این پیشنهادها در قالب یک پرسشنامه در میان خبرگان به روش دلفی ارزیابی شد. سپس نتایج این پرسشنامه در نرم افزار SPSS v25 تحلیل شد تا رعایت یا عدم رعایت، میزان تأثیرگذاری و اهمیت راه کارهای پیشنهادشده در مساجد قاجار شیراز بررسی شود. با توجه به تجزیه و تحلیل های انجام شده در این پژوهش، تأثیرگذارترین راه کارهایی که می تواند سبب ایجاد سلسله مراتب شکلی، در نتیجه افزایش معنویت و علاقه به حضور در مساجد شود، راه حل هایی نظیر افزایش «عناصر الحاقی و تزیینی» و «شاخص تر کردن خطوط بام» در طراحی است.
In the last decade, more than before, there is a need to find a solution to increase interest in attending mosques. With the modernization of human life, human’s spiritual need for worship has made them need to attend mosques. However, human beings are less interested in using and staying in these spaces than before. This research first seeks to find the answer to the question, what is the formal hierarchy of mosques during the Qajar period in Shiraz? And secondly, what are the principles of designing the physical elements of the mosque with an emphasis on form hierarchies in order to increase attendance? The purpose of this article is to find principles for designing mosques with emphasis on shape hierarchy in order to increase attendance. For this purpose, the principle of hierarchy in mosques was first discussed with field studies and library surveys. Then the design proposals were prepared according to the criteria of visual ecology obtained in library studies. These suggestions were evaluated in the form of a questionnaire among experts using the Delphi method. Then, the results of this questionnaire were analyzed in SPSS v25 software to check compliance or non-compliance, the degree of influence and the importance of the proposed solutions in the Qajar mosques of Shiraz. According to the analysis carried out in this research, the most effective solutions that can create a formal hierarchy, as a result of increasing spirituality and interest in attending mosques, are solutions such as increasing "additional and decorative elements" and "Make the roof lines more visible" in the design.
احمدی، فضل اله و خدیجه نصیریانی و پروانه اباذری (1387) «تكنيك دلفي: ابزاري در تحقيق»، مجله ايراني آموزش در علوم پزشكي، دوره هشتم، شماره1 (پياپي 19)، بهار و تابستان، صص 175-185.
پاكزاد, جهانشاه (۱۳۷۸) «فرم، شكل، گشتالت»، مجله مطالعات و پژوهش¬هاي دانشكده ادبيات و علوم انساني دانشگاه اصفهان، اصفهان، شماره 1، صص13-18.
پورجعفر، محمدرضا و مریم علوی بالمعنی (۱۳۹۱) ویدئو اکولوژی، تهران، آرمان¬شهر.
پیرنیا، محمدکریم (1383) سبک¬شناسی معماری ایران، تهران، معمار.
چینگ، فرانسیس دی کی (۱۳۹۴) الفبای معماری، ترجمه علی یاران، تهران، دانشگاه تهران.
--------------------- (1397) فرم، فضا و نظم، ترجمه دکتر علیرضا تغابنی و سیده صدیقه قویدل، تهران، وارش.
حیدری، علی اکبر و عیسی قاسمیان اصل و مریم کیایی (1396) «تحلیل ساختار فضایی خانه¬های سنتی ایران با استفاده از روش نحوفضا»، شهر ایرانی- اسلامی، سال هفتم، شماره ۲۸، صص21-۳۳.
دانش، جهان و خسرو موحد و ملیحه تقی پور (1400) «تبیین مفهوم سلسله مراتب شکلی- فضایی در الگوی سکونتگاهی قاجار (نمونه موردی: خانه¬های اعیانی تهران)»، نشریه معماری و شهرسازی ایران، دوره دوازدهم، شماره 2، صص251-263.
دفتر تأليف کتاب¬هاي درسي فنی و حرفه¬ای وکاردانش، طراحی و زبان بصری (۱۳۹۶) سازمان پژوهش و برنامه¬ریزی آموزشی، تهران، نشر کتاب¬های درسی.
دهخدا، علی اکبر (1385) لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران.
ذوالفقارزاده، حسین و ندا زرکش (۱۳۹۵) «کندوکاوی بر اصل سلسله مراتب در معماری اسلامی و فولدینگ»، چهارمین کنگره بین-المللی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران، دبیرخانه دایمی کنفرانس، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
راستجو، سیده سولماز و محمدرضا بمانیان (1398)«گونه¬شناسی ساختار فضایی خانه معاصر ایرانی با تکیه بر محرمیت وسلسله¬مراتب»، نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، دوره بیست¬وچهارم، شماره 2، تیر، صص 49-58.
رضایی، رضا سیروس (۱۳۹۴) بازشناسی اصل سلسله¬مراتب در معماری مساجد ایران، همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، مؤسسه معماری و شهرسازی سفیران مهرازی،دانشگاه علم و هنر یزد، یزد.
سازمان میراث فرهنگی شیراز.
صاحب محمدیان، منصور (1386) «سلسله مراتب محرمیت در مساجد ایرانی»، نشریه هنرهای زیبا، دوره 29، شماره 29، فروردین، صص 59-68.
طبيبيان، منوچهر، نصیه چربگو و انیسه عبدالهی مهر (۱۳۹۰) «بازتاب اصل سلسله¬مراتب در شهرهاي ايراني- اسلامي»، نشریه معماری و شهرسازی آرمانشهر، دوره چهارم، شماره 7، پاييز و زمستان، صص 63-76.
عماد، فاطمه و خسرو موحد و ملیحه تقی پور و علی اکبر حیدری (1400) نظام شکلی و فضایی پنهان در ایجاد حس معنویت در مساجد (دوره قاجار شیراز)، رساله دکترای معماری، شیراز، دانشگاه آزاد شیراز.
فلامکی، محمد منصور (۱۳۸۲)ریشه¬ها وگرایش¬های نظری معماری، تهران، فضا.
گروتر، یورگ (۱۳۸۶)زیبایی¬شناسی در معماری.
ترجمه جوانشاه پاکزاد، چاپ سوم، تهران، دانشگاه شهید بهشتی.
مایس، پیرفون (۱۳۸۳) نگاهی به مبانی معماری از فرم تا مکان همراه با تحلیل و قیاس با مبانی معماری ایرانی، ترجمه و تعلیق سیمون آیوازیان، تهران، دانشگاه تهران.
نقره¬کار، عبدالحمید (۱۳۸۹) مبانی نظری معماری، تهران، دانشگاه پیام نور.
نقی¬زاده، محمد (۱۳۷۷) «مقاله صفات شهر اسلامی در متون اسلامی»، مجله هنرهای زیبا، شماره 4 و 5، زمستان، صص47-61.
Ching, F. D. K. (1979) Architecture: Form, space and order. New York: Van Nostrand Reinhold.
Mayhew, S. (2003) Dictionary of Geography. Oxford University Press.
Lawlor, R. (1982) Sacred geometry. London: Thames and Hudson.
Smith, c, (2017) Journal of Learning Spaces, Volume 6, Number 3, 59-67.