در جستجوی نسبت تحولات خانه‌های معاصر و خانه‌های تاریخی سنندج
محورهای موضوعی : بافت تاریخی شهرهای تاریخی ایران
آزاده آقالطیفی
1
(دکتری معماری؛ استادیار دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی)
کلید واژه: خانه, مسکن, تحولات معاصر, خانه تاریخی, سنندج,
چکیده مقاله :
در روزگاری زندگی می‌کنیم که تغییر جزء جدایی‌ناپذیر آن است. این تغییرات، گاه درپی ویژگی‌های بارز معماری شهر یا محله است و گاه هویتی نو را فراهم‌می‌کند. ولی همه‌جا به‌اندازه خانه، یعنی‌همان فضای زندگی، تغییر نکرده و چون خانه مفهومی تجربی و انتزاعی از زمان‌و مکان است؛ بدین‌ترتیب می‌تواند نسبت گذشته‌وحال ساکنان را بهتر روشن کند. مسأله اصلی این نوشتار، کشف ویژگی‌های بارز معماری خانه‌های تاریخی و قیاس آن با ویژگی‌های خانه‌های معاصر در شهری است که نه‌تنها معماری متمایز دارد؛ بلکه سیمای شهری آن متأثر از تغییرات بافت مسکونی معاصر، متحول شده است. از این رو پژوهش حاضر جستجوی نسبت حال و گذشته در خانه‌های سنندج را مدنظر دارد. پرسش‌های اصلی این پژوهش چیستی ویژگی‌های خانه‌های‌تاریخی‌سنندج و چگونگی تحولات در خانه‌های‌معاصر آن بوده است و ازاین‌رو هدف این مقاله را می‌توان یافتن نسبت تغییرات خانه‌های معاصر و تاریخی سنندج دانست. این پژوهش با رویکردی کیفی، در دو دسته خانه‌های سنتی و معاصر و در سه سطح تحلیل مبتنی‌بر تأثیر ویژگی‌های کلی شهر بر خانه‌ها، قیاس بین کالبد به روش تحلیلی- توصیفی و تحلیل مبتنی‌بر تطابق فرهنگ زیست و معماری، به‌روش تحلیل‌محتوای مصاحبه‌های عمیق نیمه ساختاریافته، به‌انجام رسیده است. نتایج نشانگر آن‌است که اصلی‌ترین وجوه تمایز خانه‌های تاریخی سنندج، نحوة ارتباط‌با طبیعت، اهمیت فضای نیم‌باز، توجه به منظرگاه بیرونی درعین حفظ محرمیت و وجود مرتبه‌بندی در کل‌وجزء فضاها است. این ویژگی‌ها در خانه‌های معاصر به‌طوریکسان تداوم نیافته‌است. به‌واسطة تغییر الگوی مسکن و کاهش نقش حیاط، ارتباط‌با طبیعت دستخوش تغییرشده‌است؛ فضای نیم‌باز تا نمونه‌های میانی معاصر بر قوت خود باقی‌است ولی در نمونه‌های پس‌از دهة50 شمسی، اهمیت پیشین را ندارد؛ نخست از جنبة زیستی وبعد ازنظر کمی و کیفی جایگاه خود را ازدست‌داده‌است. در دو ویژگی‌دیگر توجه به منظرگاه خارجی و مرتبه‌بندی فضایی، تغییرات غیرقابل‌بازگشتی رخ‌داده‌است. بدین‌ترتیب درپس برهم‌خوردن انسجام شهری، تحولات‌رخ‌داده در فضای‌خانگی نیز نشان‌از گسستگی از معماری بومی دراین شهر داشته‌است.
We live in an era which the change is a main part of it, and this is due to the successive developments in architecture. But everything in a city is not equally affected by changes, and home, the place that is more closely associated with human life, has undergone a lot of change. The present paper attempts to focus on historic and contemporary homes of Sanandaj, offering a reading that goes beyond the physical and into local living culture. The research adopts a qualitative approach on three levels: an analysis of the town’s general characteristics and its effects on houses, as well as an analytic-descriptive comparison between some examples, and finally an analysis based on compatibilities of local living culture and architecture through deep, semi-structured interviews. The results show that the main distinct features of Sanandaj homes are their relation with nature, the attention paid to exterior views whilst keeping privacy, the importance of the semi-opened space in them and the spatial hierarchies. However, the continuity of these features in the contemporary homes is vague. Thus, it can be claimed that changes in the city and the external form of buildings in one hand and interior space, in the other hand, indicate a lack of dependence of contemporary home on traditional architecture.
اسلامی محمودآبادی، مطهره؛ یعقوب پیوسته گر و علی اکبر حیدری (1400)، «آرامش در خانه جستاری به آرامش در خانه از منظر اسلام در دو الگوی مسکن آپارتمانی و مستقل حیاط دار در شهر کرمان»، باغ نظر، 18(99).
اسمیت، جری (1398)، دگردیسی فضای خانگی، نمونه هایی از دو سده اخیر، ترجمه زهرا غزنویان و همکاران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
آقالطیفی، آزاده (1398)، مفهوم شناسی خانه، انتشارات آذرگان، تهران.
آقالطیفی، آزاده (1396)، مستند سازی ابنیه مسکونی با رویکرد استخراج آموزه‌های معماری بومی و کاربرد آن در ساخت و سازهای معاصر، دانشگاه شهید بهشتی (کارفرما: وزارت راه، مسکن و شهرسازی)، گزارش مرحله پنجم.
آقالطیفی، آزاده و وحید کلیایی (1397)، «خانه‌های تاریخی سنندج، خوانش کالبد از دریچه فرهنگ سکونت»، فصلنامه صفه، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، شماره 80.
انتصار، نادر (1390)، سیاست کرد‌ها در خاورمیانه، ترجمه عرفان قانعی، انتشارات علم: چاپ اول، تهران.
اوستروفسکی، واتسلاف (1378)، شهرسازی معاصر: از نخستین سرچشمه ها تا منشور آتن، ترجمة لادن اعتضادی، مرکز نشر دانشگاهی.
بانی‌مسعود، امیر (1388)، معماری معاصر ایران: در تکاپوی بین سنت و مدرنیته، انتشارات هنر معماری قرن.
براتی، ناصر (1382)، بازشناسی مفهوم خانه در زبان فارسی و فرهنگ ایرانی، فصلنامه خیال، شماره 8، زمستان.
برایسون، بیل (1400)، تاریخچه خصوصی خانه، ترجمه علی ایثاری کسمایی، نشر آموت.
بهمنی، المیرا و محمدمهدی گودرزی سروش و محمد ابراهیمی زارعی (1395)، «بررسی شناخت عوامل زمینه‌گرا در کالبد خانه‌ها و بافت کهن سنندج»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی- اسلامی، شماره 26.
پرتوی، پروين (1382)، «مکان و بی مکانی، رویکردی پدیدارشناسانه»، فصلنامه هنر های زیبا، شماره 14.
حائری مازندرانی، محمدرضا (1388)، خانه، فرهنگ، طبیعت: بررسی معماری خانه های تاریخی و معاصر، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
حجت، عیسی (1381)، «حرفی از جنس زمان - نگاهی نو به شیوه‌های آموزش معماری در ایران»، فصلنامه هنرهای زیبا، شماره 12.
خزائیان، سیما؛ محسن نیازی و علی عمرانی‌پور (1400)، «مطالعه تطبیقی رابطه معماری، مصرف و فرهنگ در خانه های دو بافت قدیم و جدید شهر همدان»، هویت شهر، دوره 15، شماره 1.
دهخدا، علی اکبر (1377)، لغت نامه دهخدا، دانشگاه تهران، موسسه لغت‌نامه دهخدا.
سمسار، محمدحسن و فاطمه سرائیان (1392)، سیمای تهران، جلد دوم، انتشاران زریران.
سنندجی، شکرالله (1375)، تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان، امیرکبیر، تهران.
شافعی، بیژن؛ سهراب سروشیانی و ویکتور دانیل (1384)، معماری کریم طاهرزاده بهزاد: مجموعه معماری دوران تحول در ایران، از مجموعه کتاب‌های معماری در حال تحول.
عبدی، عطالله؛ محمد دارابی و سیدمحمدتقی رئیس سادات (1396)، «اقلیم کردستان عراق و جمهوری اسلامی ایران در عصر وابستگی متقابل؛ فرصت ها و چالش ها»، نشریه جغرافیا، شماره 53.
فارابی، ابونصر (1382)، فصول منتزعه تهران، انتشارات سروش.
فرهودی، رحمت الله و اکبر محمدی (1384)، «روند توسعه تاریخی، کاربری اراضی و تنگناهای شهرسازی در سنندج»، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیایی، دوره 38، شماره 53، تهران.
فلامکی، محمدمنصور (1385)، فارابی و سیر شهروندی در ایران، چاپ دوم، تهران، نشر فضا.
قانعی فرد، عرفان (1388)، پس از شصت سال؛ زندگی و خاطرات جلال طالبانی(جلد اول)، نشر علم؛ چاپ اول، تهران.
قیومی بیدهندی، مهرداد (1388)، «سخنی در منابع مکتوب تاریخ معماری ایران و شیوة جستجو درآن ها»، فصلنامه گلستان هنر، شماره 1388.
کریمی، پاملا (1400)، کتاب زندگی خانگی و فرهنگ مصرفی در ایران، انقلاب های داخلی در عصر مدرن، ترجمه زهرا طاهری، انتشارات شیرازه.
کریمی، مهشید؛ عیسی حجت و بهروز شهبازی چگنی (1397)، «جستار در چگونگی پیوند ساکن و مسکن»، باغ نظر، 15(61).
کسراییان، نصرالله و زیبا عرشی (1372)، کردهای ایران، کسراییان، تهران.
کلیایی، وحید (1393)، درآمدی بر شناخت خانه‌های تاریخی سنندج، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته مطالعات معماری ایران، دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
کیانی، مصطفی (1383)، معماری دوره پهلوی اول: دگرگونی اندیشه‌ها، پیدایش و شکل‌گیری معماری دوره بیست ساله معاصر ایران 1320 - 1299، انتشارات موسسه تاریخ معاصر ایران.
معرفت، مینا؛ سیداحمد سیدی و فاطمه وثوقی خزائی (1375)، پیشكسوتانی كه به تهران مدرن شكل دادند. در مجموعه مقالات تهران: پایتخت دویست ساله، زیر نظر شهریار عدل؛ برنارد اوركاد؛ ت: ابوالحسن سروقد مقدم، سید احمد سیدی، فاطمه وثوقی خزائی، نشر سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران.
معماریان، غلامحسین (1384)، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی: گونه برونگرا، سروش دانش، تهران.
معماریان، غلامحسین (1387)، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی: گونه درونگرا، سروش دانش، تهران.
مهریار، محمد؛ شامیل فتح الله یف؛ فرهاد فخاری تهرانی و بهرام قدیری (1378)، اسناد تصویری شهرهای ایرانی دورة قاجار، نشر دانشگاه شهید بهشتی و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، تهران.
مهندسان مشاور تدبیرشهر دانش (1387)، رح توسعه و عمران (جامع) شهر سنندج، کارفرما : وزارت مسکن و شهرسازی.
نصیرالدین‌طوسی، خواجه (1387)، اخلاق ناصری، انتشارات فردوس، تهران.
نوربرگ شولتس، کریستین (1384)، مفهوم سکونت، به سوی معماری تمثیلی، انتشارات آگاه، تهران.
وقایع‌نگار کردستانی، علی‌اکبر (1364)، حدیقه ناصریه در جغرافیا و تاریخ کردستان، توکلی، تهران.
Altman, I., & Low, S. M. (1992), Place Attachment: Plenum Press.
Altman, I. and Werner C. (1985), Home environments. Plenum Press.
Appleyard, D (1979), Home, Architectural Association Quar-terly, 2, pp.2-20.
Blunt, A. and R. Dowling (2006), Home. Routledge.
Bosworth, Clifford Edmund, (1986), Encyclopedia of Islam, vol.5, new edition, Brill.
Cieraad, Irene (2006), At Home: An Anthropology of Domestic Space.
Coolen, H. (2005), The meaning of dwelling from an ecological perspective. In: OTB International Conference ‘Doing, thinking, feeling home: the mental geography of residential environments’. Delft, Netherlands.
Cooper Marcus, C (1974), The house as symbol of self. In: Lang, J.T. (ed.) Designing for human behavior: Architecture and the behavioral sciences, Hutchinson & Ross.
Hayward, G. (1975), Home as an environmental and psychological concept. Landscape, 20, 2-9.
Moore, J (2000), Placing home in context. Journal of Environmental Psychology, no.20 (summer), p. 207-217.
Morley, D (2000), Home territories: media, mobility, and identity, Routledge.
Proshansky, H., Ittelson, W., & Rivlin, L. (Eds.) (1970), Environmental Psychology: Man and His Physical Setting. New York: Holt, Rinehart and Winston.
Rapoport, A. (1969), House, Form and Culture. New Jersey: Prentice-Hall.
Rapoport, A. (1974), Identity and environment. In J.Duncan, (Ed.), Housing and Identity: Cross Cultural Perspectives. London: Croom Helm.
Rapoport, A. (1985), Thinking about home environments: a conceptual framework. In I. Altman & C. Werner, (Eds), Home Environments, Human Behaviour and Environment, Vol. 8. New York: Plenum.