خوانش فضا بر مبنای نظریات فضا - قدرت فوکو؛ مطالعه موردی: میدان نقش جهان در عصر صفوی
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
سمر حقیقی بروجنی
1
(استادیار گروه معماری، دانشکدۀ فنی و مهندسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران)
سید عباس‌آقا یزدانفر
2
(دانشیار گروه معماری، دانشکدۀ مهندسیِ معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، ایران)
مصطفی بهزادفر
3
(دانشگاه علم و صنعت ایران)
کلید واژه: فضای شهری, قدرت, میشل فوکو, تحلیل محتوایی, میدان نقش جهان,
چکیده مقاله :
از دهه 60 میلادی با اهمیت پیدا کردن مؤلفه‌های اجتماعی، فرهنگی و منافع انسانی در همۀ ابعاد، مفاهیمی نظیر قدرت در مباحث اجتماعی مطرح و به تبع آن وارد حوزه طراحی و برنامه‌ریزی محیط مصنوع نیز شد. در بررسی مطالعات جامعه شناختیِ انجام شده در مورد پیوند فضاهای ساخته شده و روابط قدرت، در قلمروی نظری نتایج گسترده و متنوعی به دست می‌آید؛ لیکن آنچه در این میان توسط پژوهشگران معماری و شهرسازی کمتر مورد توجه قرار گرفته کاربست این نظریات در تحلیل محتواییِ فضاهای ساخته شده است. این مقاله با هدف ایجاد ارتباطی کارا میان نظریات جامعه شناختیِ فضا و قدرت و تحلیل محتواییِ فضاها در مطالعات شهری شکل‌گرفته و رویکرد نظریِ آن مبتنی بر آرای میشل فوکو1 دربارۀ قدرت و فضا است. دستاورد این پژوهش چارچوبی تحلیلی است، با استفاده از نظریات فوکو در این حوزه، که با رویکرد شناخت شیوه‌های نفوذ در فضا توسط صاحبان قدرت، به عنوان ابزاری در فهم معانیِ مستتر در یک فضای شهری مورد استفاده قرار گرفته است. به نظر می‌رسد مکانیسم‌های فضایی2 که خود مشتمل بر دو شیوۀ 1) نظارت و کنترل بر ساختار کالبدیِ فضا و 2) تعریف الزامات عملکردیِ صریحِ آشکار یا غیر آشکار است، مهمترین ابزارهای طبقه قدرت در نفوذ به فضا و بازتولید قدرتِ حکومت هستند. این مکانیسم ها در تحلیل محتواییِ میدان نقش‌جهان اصفهان در دوران شاه عباس صفوی، به آزمون گذاشته شده‌اند. این مقاله رویکردی کیفی دارد که فنِّ گردآوریِ داده‌های آن بررسیِ اسناد و مشاهده است. داده‌ها در بخش نظری، از طریق مطالعۀ منابع کتابخانه‌ای و در مورد وضعیت میدان نقش‌جهان در زمان شاه عباس نیز با استفاده از فنون مشاهده و مطالعۀ منابع تاریخیِ دسته اول و دوم گردآوری شده‌اند. پژوهش از نظر شیوۀ تحلیل داده‌ها نیز یک پژوهش تاریخی محسوب می‌شود.
Space is a multi-dimensional concept that is at once economic, political, semiotic and experiential, and in this sense it is an integral component of social interaction and an indispensable vector for critical theories. After 1980’s knowledge of space has become critical to understanding the production and transformation of power relations, and in this regard the built environment is an important concept for any endeavor in social analysis. This paper explores the possibilities for development of social theories of space-power based on the theories of Michelde Foucault, coupled with methods of content analysis of urban spaces.The aim of this article is to explore how political poweris constructed in urban spaces, and how these construction processes might be conceptualised and analysed. The paper begins by exploring the Foucault theories of power-space to analyse and interpret the relationship between urban space and political power: how political powers implement to shape urban spaces, and improve their authority and legitimacy through spaces, in turn. These strategies can be defined in spatial technologies through founding of spatial structural and functional principles.Grounded on this analythical and interpretative study of Foucault theories of space and power relations, this paper seeks to demonstrate a conceptual framework which can be adapted to urban spaces content analyzing. The achievement of this research is to develop an appendant analysing method to elaborate a tool for the meaning analysis of spaces in architecture and urban design studies. This methodology is applied in a case study sample. The main strategies which are explored in the theoretical-based part of this study are tested in Naghsh e Jahan Squere’, a historic squerein the city of Isfahan, during Safavid era, specially the reign of Shah Abbas.
اسکندربیک ترکمان منشی (1378)، عالم آرای عباسی، به اهتمام ایرج افشار، امیرکبیر، تهران.
اولئاریوس، آدام (1379)، سفرنامه آدام اولئاریوس (اصفهان خونین شیخ صفی)، ترجمه حسین کردبچه، انتشارات هیرمند، تهران.
توسلی، محمود (1369)، شهر در سرزمین های دوره اسلامی. هفتاد مقاله، ارمغان فرهنگی به دکتر غلامحسین صدیقی، به کوشش یحیی مهدوی و ایرج افشار، نشر اساطیر، تهران.
جنابادی، میرزا بیگ بن الحسن الحسینی (1378)، روضه‌ی الصفویه، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
حبیبی، سید محسن (1387)، از شار تا شهر، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
حقیقی، سمر و دیگران (1396)، «مداخلات طبقه قدرت و تاثیر آن در ساختار شهر اصفهان»، تحقیقات تاریخ اجتماعی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)، سال هفتم، شمارۀ دوم.
دریفوس، هیوبرت و رابینو، پل (1378)، میشل فوکو: فراسوی ساختارگرایی و هرمنوتیک، ترجمه حسین بشیریه، نشر نی، تهران.
دلاواله، پیترو (1370)، سفرنامه، ترجمه شجاع الدین شفا، انتشارات علمی فرهنگی، تهران.
رازی، حسین (1374)، «مشروعیت، دین و ناسیونالیسم در خاورمیانه»، ترجمه حسین حجاریان، مجله فرهنگ توسعه، سال چهارم، ش 18.
سانسون (1377)، سفرنامۀ سانسون: وضع کشور ایران در عهد شاه سلیمان صفوی، ترجمه محمد مهریار، نشر گل‌ها، اصفهان.
سلدن، رامان و ویدوسون، پیتر (1384)، راهنمای نظریه ادبی معاصر، ترجمه‌ی عباس مخبر، چاپ سوم، انتشارات طرح نو، تهران.
شاردن، ژان (1375)، سفرنامه، ترجمه اقبال یغمایی، انتشارات توس، تهران.
طباطبایی، سید جواد (1380)، دیباچه ای بر نظریه انحطاط ایران (تاملی درباره ایران، جلد اول)، انتشارات نگاه معاصر، تهران.
عزیزی، محمد مهدی؛ زبردست، اسفندیار ؛ اکبری، رضا (1397). «واکاوی تبلور عدالت محیطی در اندیشه آرمانشهری اسلامی جهت کاربست در شهرسازی اسلامی»، مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، سال نهم، شماره 34.
فوکو، میشل (1378)، مراقبت و تنبیه: تولد زندان، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده. نشر نی، تهران.
فوکو، میشل (1389)، تئاتر فلسفه: گزیده‌ای از درس‌گفتارها، کوتاه‌نوشتها، گفتگوها و...، ترجمه نیکو سرخوش و افشین جهاندیده، نشر نی، تهران.
فیگوئرا، دن گارسیا دسیلوا. (1363)، سفرنامه فیگوئرا سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول، ترجمه غلامرضا سمیعی، نشر نو، تهران.
کلانتری خلیل آباد، حسین؛ صالحی، سید احمد؛ رستمی، قهرمان (1389)، «نقش تاریخی وقف در شکل گیري شهر اسلامی )مطالعه موردي شهر اصفهان)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال اول، شماره اول.
محمودی، سمیرا و دیگران (1397)، «چیستی آرمانشهر شیعی در آرای ملاصدرا و آیت الله جوادی آملی»، مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، سال هشتم، شماره 32.
مطراقچی، نصوح (1379)، بیان منازل در سفر عراقین، ترجمه رحیم رئیس نیا، سازمان میراث فرهنگی، تهران.
مکچسنی، رابرت د. (1386) «وقف و سیاست ملی در دوره صفویه 1023 - 1011 ق - 1614 - 1602 م.» ترجمه گیتی عمادزاده، وقف میراث جاوید، شماره 57.
منجم یزدی، ملاجلالدین محمد (1366)، تاریخ عباسی (روزنامه ملاجلال)، به کوشش سیف الله وحیدنیا، چاپ اول، انتشارات وحید، تهران.
نژادستاری، سعیده (1390)، «نقش میدان‌های شهری و بررسی عواقب ناشی از تنزل جایگاه آن در شهرهای امروز با تاکید بر شهرهای ایران»، مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، سال اول، شماره سوم.
نولز، رونلد (1391)، شکسپیر و کارناوال پس از باختین، ترجمۀ رویا پورآذر، چاپ اول، انتشارات هرمس، تهران.
یوسفی، یوسف؛ آزاد، میترا و سلطانی محمدی، مهدی (1396)، «مطالعۀ چگونگی ارتباط مراسم آیینی عزاداری ایام محرم و شهر نایین»، مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، سال هشتم، شماره 29.
Alemi, Mahvash, (2007), “Princley Safavid Gardens, Stage for Rituals of Imperial Display and Political Legitimacy” in Michel Conan (Ed.), Middle East Garden Transitions: Unity and Diversity: Questions, Methods and Resources in a Multi-Cultural Perspective, Harvard University Press.
Babaie, Sussan. (2008). Isfahan and its Palaces: Statecraft, Shi`ism and the Architecture of Conviviality in Early Modern Iran, Edinburgh University Press, Edinburgh.
Cerasi, Maurice (2008), “Istanbul 1620-1750 change and Tradition”, in The City in Islamic World, Eds. Salma Khadra Jayyusi and others, Brill Online Books and Journals.
Evans, Robin (1971), “Bentham’s Panopticon: An Incident in the Social History of Architecture”, Architectural Association quarterly, volume 3, issue 2.
Falahat, Somayeh. & Shirazi, M. Reza (2012), “New Urban Development in Safavid Isfahan Continuity or Disjunction”, Planning Perspectives, Vol.27, No. 4.
Falahat, Somayeh. (2013), Re-imaging the City: A New Conceptualisation of the Urban Logic of the Islamic City, Springer Vieweg, Wiesbaden.
Fokdol, Josefine (2008) Power and Space: Appropriation of Space in Social Housing in Copenhagen, LIT Verlag Münster, Copenhagen.
Foucault, M (1986), Space, Knowledge and Power, in the Foucault’s Reader, Rabinow, P. (ed.), Penguine, Harmondsworth.
Foucault, M. (1980), Power/Knowledge. ed. BY C.Gordon, Pantheon, New York.
Newman, andrew j. (2009). Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire, I.B. Tauris, New York.
Rahimi, Babak (2011). Theater State and the Formation of Early Modern Public Sphere in Iran: Studies on Safavid Muharram Rituals, Brill, Leiden.
Rinaldo, R.(2002) “Space of Resistance: the Puerto Rican Cultural Center and Humboldt Park”, Cultural Critique, vol. 50.
Rizvi, Kishwar (2010), The Safavid Dynastic Shrine (Architecture, Religion, and Power in Early Modern Iran) I.B.Tauris & coltd, London.
Walcher, Heidi A. (1998), “Between Paradise and Political Capital: The Semiotics of Safavid Isfahan”, Middle Eastern Natural Environment, Lessons and Legacies, Bulletin 103.
Zieleniec,Andrzej (2007), Space and Social Theory, Sage, UK.