اصول طراحی «مجموعه مسکونی» مبتنی بر «حکمت اسلامی» (بر اساس آراء علامه آیت الله جوادی آملی در کتاب مفاتیح الحیات)
محورهای موضوعی : مفاهیم بنیادین در شهرسازی و معماری اسلامی
سلمان نقره کار
1
(استادیار معماری و عضو هیأت علمی دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید رجایی(ره).)
ریحانه رحیمی
2
(کارشناس ارشد معماری از دانشگاه کاشان)
کلید واژه: مسکن اسلامی, سبک زندگی اسلامی, مجموعه مسکونی, جوادی آملی, مفاتیح الحیات, حیات طیبه, مساکن طیبه, آموزش معماری, طراحی مسکن,
چکیده مقاله :
بدون ارائة تعریف روشن از شیوة درست «زندگی» نمی‌توان از مقولة شکل خوب «مسکن» و کیفیت مطلوب «فضای زندگی» سخن گفت. فرضیة پژوهش اینستکه «ظرف زندگی» و«سبک زندگی» تاثیری دوطرفه برهم دارند. زندگی انسان شامل روابط چهارگانه او با «خدا، خویشتن، دیگران و طبیعت» می‌باشد، که اگر بر اساس آموزه‌های اسلامی باشد می‌توان گفت که سبک زندگی مسلمانانه محقق شده و «معماری و شهرسازی» به هر میزان که تسهیلگر آن باشد، واجد صفت «اسلامی» است. هدف این تحقیق، دستیابی به اصولی برای چنین «معماری» در مقیاس «مجموعه‌مسکونی» است. پرسش پژوهش آنستکه «در طراحی مجموعه مسکونی چه اصولی را رعایت کنیم که زمینه‌ساز سبک زندگی اسلامی شود؟». برای یافتن پاسخ، سه مسیر تحقیقاتی طی شد: از یکسو طی مدلسازی مفهومی، نُه مؤلفة کلیدی مجتمع‌مسکونی تبیین شد. از دیگرسو طی مطالعات کتابخانه‌ای و روش تحلیل محتوا، رویکردهای مختلف درباره «مسکن اسلامی» دسته‌بندی و به دو روش «کمّی و کیفی» تحلیل‌گردید. از مسیر سوم، شاخصه‌های سبک زندگی اسلامی از نظر علامه جوادی‌آملی -بعنوان اسلامشناس مبنای تحقیق- بدست‌آمد (محتوا)؛ براین‌اساس، مجموعه مسکونی شامل چهار حوزه اصلی «مسکن، معابر، فضای خدماتی و فضای سبز و باز» می‌باشد. مسکن نیز خود شامل دو بخش «درون و برون» می‌شود. درون آن چهار حوزة فضای «فردی، خانوادگی، مهمان و خدماتی» و برون آن شامل «حجم و نما» می‌باشد که نسبت به درون و بیرون خود تکالیفی دارد. نتیجه تحقیق، دستیابی به «احکام طراحی» هر یک از این نُه عنصر تشکیل‌دهندة مجموعه مسکونی است که در قالب «اصول سلبی و ایجابی» بیان می‌شود. در شرایط کنونی کشور که بدلیل نیاز مردم به مسکن، سیاست «نهضت ملی تولید مسکن» از سوی مدیران مطرح شده است، دستاورد این تحقیق می‌تواند اصول راهنما در طراحی مجموعه مسکونی در خدمت طراحان قرار گیرد. همچنین مبنایی برای آموزش معماری و تربیت معماران بخصوص در دروس «طراحی مسکن و مجموعه مسکونی» باشد.
Without a proper definition of the right way of “living”, we can not talk about the good form of “housing” and the desired quality of “living space”. The research hypothesis is that “living container” and “lifestyle” have a reciprocal effect. Man’s life includes his fourfold relationship with “God, self, others and nature”, which, if based on Islamic teachings, can be said to have been achieved by the Muslim way of life. And “architecture” has the attribute of “Islamic” to the extent that it facilitates it. The aim of this research is to achieve principles for such “architecture” on the scale of “residential complex”. The research question is “What principles should we follow in designing a residential complex that lays the groundwork for an Islamic lifestyle?” To find the answer On the one hand, during conceptual modeling, nine key components of a residential complex were explained. Then, during library studies and content analysis methods, different approaches to “Islamic housing” were categorized and analyzed in two ways: “quantitative and qualitative”. From the third path, the characteristics of the Islamic way of life were obtained from the point of view of Allameh Javadi Ameli - as an Islamologist based on research; accordingly, the residential complex includes four main areas: “housing, roads, service space and green and open space”. The result of the research is the achievement of “design rules” of each of these nine elements that make up the residential complex, which is expressed in the form of “negative and positive principles”. In the current situation of the country, where due to the people’s need for housing, the policy of the “National Housing Production Movement” has been proposed by managers, the achievement of this research can be the guiding principles in designing a residential complex for designers. It should also be a basis for teaching architecture and training architects, especially in the course “Residential Complex Design” (Design 5).
قرآن کریم.
اخوت، هانیه (1391)، «بازشناسی مؤلفه‌های هویتی در مسکن سنتی بر اساس آیات قرآن و روایات ائمه معصومین»، دو فصلنامه‌ی تخصصی پژوهش‌های میان رشته‌ای قرآن کریم، سال سوم، شماره دوم، پاییز و زمستان، 67-86.
ارژمند، محمود و سمیه خانی (1391)، «نقش خلوت در معماری خانه ایرانی»، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره هفتم، بهار.
اعرافی، علیرضا؛ محمد بهشتی؛ علی نقی فقیهی و مهدی ابوجعفری (1386)، اهداف تربیت از دیدگاه اسلام. تهران: سمت.
الهی‌زاده، محمدحسن و راضیه سیروسی (1393)، «الگوسازی مسکن بر پایه سبک زندگی اسلامی»، فصلنامه سبک زندگی دینی، سال اول. شماره اول. 35-70.
بمانیان، محمدرضا؛ محسن رفیعیان و مجتبی رفیعیان (1400)، «الگوی روابط معنای «مکان‌های عمومی با‌کیفیت» از منظر اندیشه اسلامی-ایرانی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، شماره 44، دوره 11، تابستان 1400.
جبل عاملی، مهسا؛ عبدالحمید نقره‌کار و مهدی حمزه‌نژاد (1391)، «اصول مفهومی طراحی خانه بر اساس حکمت اسلامی»، دومین همایش ملی شهر اسلامی.
جوادی آملی، عبدالله (1395)، مفاتیح الحیاه، انتشارات اسراء، چاپ دویست و سوم.
جهان‌بخش، حیدر و علی دل‌زنده (1396)، بازشناسی شاخص‌های فطری شهر اسلامی؛ بر پایه رویکردهای نظری استاد شهید مرتضی مطهری، انتشارات جهاد دانشگاهی، قزوین.
حرانی، ابن شعبه (1376 ه.ش. و قرن 4 هجری)، تحف العقول عن ال رسول، ترجمه: محمدصادق حسن زاده، انتشارت مؤسسه نشر اسلامی جامعه مدرسین حوزه علیمه قم.
حمزه‌نژاد، مهدی و زهرا صدریان (1393)، «اصول طراحی خانه از منظر اسلامی و الگوهای کاربردی معاصر»، فصلنامه علمی- پژوهشی پژوهش‌های معماری اسلامی، پاییز، شماره چهارم.
حمزه نژاد، مهدی و سیدمازیار افتخاریان (1394)، «شاخص‌های سبک زندگی اسلامی در طراحی مسکن»، همایش ملی معماری و شهرسازی بومی ایران، یزد، بهمن ماه.
خامنه‌ای، سیدعلی (رهبر حکیم انقلاب)، دفتر حفظ و نشر اثار حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای به آدرس: https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=24963.
خبیری، سمانه؛ محمدرضا پورجعفر؛ محمدسعید ایزدی (1399)، «تبیین ماهیت دلبستگی به محله ایرانی-اسلامی: مطالعه کیفی محله اختیاریه»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، شماره 42، دوره 11، زمستان 1399.
سجادی، ابراهیم (1388)، «قرآن و بازتاب تربیتی روابط چهارگانه انسان»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، شماره 59 و 60- ص 90-139.
صارمی، حمیدرضا و بهاره بهراء (1400)، «مؤلفه‌های کیفیت مکان در شهر ایرانی اسلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی-اسلامی، شماره 43، دوره 11، بهار 1400.
فقیهی، علی نقی (1394)، روابط مطلوب آدمی در آموزه‌های تربیتی معصومان (ع)، اندیشه‌های نوین تربیت، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه الزهرا، دوره 11، شماره 3، پاییز.
قرائتی، محسن (1393)، سیمای مسکن و شهر اسلامی. تهران: مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن.
محمودی مهماندوست، مرتضی (1392)، «معنا در مسکن؛ بازخوانی روایت مسکن دیروز برای زندگی امروز»، دو فصلنامه‌ی اندیشه معماری، سال اول، شماره دوم، 98-112.
مسائلی، صدیقه (1388)، «نقشه‌ی پنهان به مثابه دست آورد باورهای دینی در مسکن سنتی کویری ایران»، هنرهای زیبا، معماری-شهرسازی، شماره 37، 27-38.
مطهری، مرتضی (1387)، فطرت، قم، انتشارات صدرا.
مطهری، مرتضی، 1391، مقدمه‌ای بر جهان بینی اسلامی، انسان و ایمان، قم، انتشارات صدرا.
معتمدی، عبدالله (1392)، «سبک زندگی مطلوب بر اساس دیدگاه ارتباطی (ارتباط انسان با خود، خداوند، دیگران و طبیعت)»، فصلنامه فرهنگ مشاوره و روان درمانی، ویژه نامه سبک زندگی، سال چهارم، شماره 13، بهار.
موسوی گیلانی، سیدرضی (1392)، «چیستی و چرایی -سبک زندگی- و نسبت آن با دین و مهدویت»، فصلنامه علمی-پژوهشی مشرق موعود، سال هفتم، شماره 25، ص 123-138.
مهدی‌زاده، میثم؛ فرشاد دشتی؛ سکینه علی شیری (1395)، «هم پیوستاری خانه و شهر؛ خانه ایرانی جزئی از نظام همسایگی و محله با تاکید بر ارزش‌های شهر اسلامی»، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 43، ص 343 تا 366.
ناری قمی، مسعود (1396)، «نظریه معماری اسلامی یا نظریه اسلامی معماری؛ نقدی بر اصالت اسلامی رویکردهای نظری و عملی در دوران معاصر»، مجله فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، سال سوم، شمارده دوم، پاییز و زمستان .
نجفی، حسن (1393)، تحلیل محتوای مؤلفه‌های سبک زندگی اسلامی در کتاب‌های درسی عمومی پیش دانشگاهی، به منظور ارائه پیشنهادهای کاربردی، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی دانشگاه شاهد تهران.
نظری، نصرالله و سیدحسین شرف الدین (1395)، «کارکردهای مهمانی در سبک زندگی اسلامی»، پژوهشنامه سبک زندگی، پاییز و زمستان، شماره 3.
نقره‌کار، عبدالحمید؛ مهدی حمزه‌نژاد و صدیقه معین‌مهر (1393)، «راهبردهای تقویت تعاملات انسانی در طراحی محیط زندگی از منظر اسلامی»، فصلنامه علمی - پژوهشی، شماره سوم، تابستان.
نقره‌کار، عبدالحمید (1387)، درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی، تهران: شرکت طرح و نشر پیام سیما، وزارت مسکن و شهرسازی، دفتر معماری و طراحی شهری.
نقی‌زاده، محمد (1391)، تاملی در شناخت مبانی مسکن اسلامی ایرانی، کتاب ماه هنر، شماره 170، آبان، ص38-54.
نقی‌زاده، محمد (1396)، «مسکن اسلامی(مبانی نظری تا جلوه‌های عینی از گذشته تا حال)»، دو فصلنامه اندیشه معماری، سال اول، شماره 2.