پویش فضایی شهر اسلامی بر اساس نظریه پیچیدگی؛ مطالعه موردی: بخش مرکزی شهر تهران
محورهای موضوعی : شهرسازی اسلامی
حسین حاتمی نژاد
1
(دانشیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران، ایران)
احمد پور احمد
2
(استاد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران، ایران)
کرامت اله زیاری
3
(استاد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران، ایران)
حسین بهبودی مقدم
4
(دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران، ایران)
کلید واژه: نظریه پیچیدگی, پویش فضایی شهر اسلامی, روش مکتور, تهران,
چکیده مقاله :
شهر همیشه پویا و در حال تحول است. این پویایی و تحول در شهرهای اسلامی، تحت تاثیر تنوعی از عوامل برون زا و درون زا، ظهور پیچیده ای داشته است. لذا هدف این پژوهش مطالعه و بررسی پیچیدگی های پویش فضایی شهر اسلامی از منظر نظریه پیچیدگی و برنامه ریزی این پویایی ها از نگاه انگاره شهر به عنوان یک سیستم پیچیده است. روش تحقیق این پژوهش مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری داده ها بر پایه روش اسنادی و میدانی است. نمونه آماری پژوهش را ۸۵ نفر از مدیران شهری و کارشناسان شهرداری (شاغل در منطقه ۱۲، نواحی شش گانه آن و نواحی ۱ و ۲ منطقه ۱۱) تشکیل می دهند که بر اساس فرمول کوکران تعیین شده اند. با به کارگیری روش و نرم افزار مکتور و انتخاب بخش مرکزی شهر تهران به عنوان محدوده مورد مطالعه، نتایج زیر حاصل شد: نخست، در دهه های اخیر عوامل و فرایندهای گوناگونی در پویش فضایی شهر تهران (به عنوان یک شهر اسلامی و مسلمان نشین) و بخش مرکزی آن نقش داشته اند که آن را به عنوان یک سیستم پیچیده معرفی می کنند. دوم، تنوع بازیگران فضایی با مواضع متفاوتی از واگرایی، همگرایی و رقابت در پویش فضایی بخش مرکزی شهر تهران حکایت از تنوع، پیچیدگی و گوناگونی عناصر مداخله در برنامه ریزی شهری در این محدوده دارد. یعنی در مطالعه و برنامه ریزی شهر اسلامی نمی توان به یک عامل مانند مدرنیسم یا جهانی شدن اکتفاء کرد و باید تنوع و گوناگونی فرایندها و بازیگران فضایی را در قالب نظریه پیچیدگی مورد مطالعه قرار داد و با توجه به این تنوع، تمام برنامه ها و طرح های شهری را برنامه ریزی کرد.
City is always dynamic and undergoing transformation. This dynamic in Islamic cities has been influenced by variety of exogenous and endogenous factors and has gotten complexity form. Therefore, the purpose of this research is the study of complexities of Islamic city spatial dynamics from the perspective of complexity theory and planning of these dynamics from the viewpoint of city as a complex system. Research Method in this paper is based on descriptive-analytical method and data collection method, based on documentary and field method. The statistical sample of the research consists of 85 urban managers and municipal experts (working in region 12, its six districts and Districts 1 and 2 of region 11), who have been identified based on the Cochran’s formula. Using the Mactor method and software and selecting the central part of Tehran as the study area, the following results were obtained: First, in recent decades, various factors and processes have played a role in the spatial dynamics of Tehran (As an Islamic and Muslim city) and its central part ,as They introduce it as a complex system. Second, the diversity of space actors with different positions of divergence, convergence and competition in the spatial dynamics of the central part of Tehran indicates the diversity, complexity and variety of elements involved in urban planning in this area. That is, in the study and planning of the Islamic city, one cannot rely on a single factor such as modernism or globalization, and the diversity of space processes and actors must be studied in terms of complexity theory, and all plans in urban planning have to consider this diversity.
الششتاوی، یاسر (۱۳۹۳)، برنامه ریزی شهرهای خاورمیانه (دگردیسی شهری در عصر جهانی)، ترجمه حسین حاتمی نژاد و رامین ساعد موچشی، انتشارات پاپلی، مشهد.
پوراحمد، احمد؛ موسوی، سیروس (۱۳۸۹)، «ماهیت اجتماعی شهر اسلامی»، فصلنامه شهر ایرانی - اسلامی، شماره ۲، زمستان.
پوراحمد، احمد؛ فرجی ملایی؛ امین، منوچهری، ایوب و عظیمی، آزاده (۱۳۹۰)، «تأثیر مدرنیسم برتوسعة فضایی- كالبدی شهرهای ایرانی- اسلامی(نمونه تهران)»، فصلنامه شهر ایرانی-اسلامی، شماره ۶، زمستان.
حاتمی نژاد، حسین (۱۳۹۳)، «دگردیسی شهرهای جهان اسلام در فرایند جهانی سازی مطالعه تطبیقی شهرهای ایرانی - اسلامی و عربی – اسلامی»، شهر پایدار. دورة ۱، شمارة ۱، زمستان.
حبیبی، لیلا، محمودی پاتی، فرزین (۱۳۹۶)، «از بازار تا پاساژ: تحلیلی بر سیر تحولات فضاهای تجاری مدرن در شهر تهران»، مجله علمی و پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر، سال ۲۴، شماره ۴۹، تابستان.
حسینی، علی (۱۳۹۴)، تحلیل الگوی ساختاری- عملکردی چند هسته ای شهری در برنامه ریزی فضایی تهران، رساله دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، استاد راهنما: احمد پوراحمد، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.
خاتم، اعظم (۱۳۸۳)، «بازار و مرکزیت شهر»، گفتگو، شماره ۴۱، زمستان.
خزاعی نژاد، فروغ (۱۳۹۷)، «تحلیلی بر عوامل و فرایندهای کلان اقتصادی، زیست محیطی و مدیریتی موثر بر زیست-پذیری شهری؛ مورد پژوهش: منطقه ۲ تهران»، فصلنامه علمی و پژوهشی جغرافیا، سال ۹، شماره ۱، زمستان.
زنگانه، احمد (۱۳۹۲)، تبیین پژمردگی شهری در منطقه ۱۲ شهر تهران، رساله دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، استاد راهنما: فرانک سیف الدینی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران.
شالین، کلود (۱۳۷۲)، دینامیک شهری یا پویایی شهری، ترجمه اصغر نظریان، انتشارات معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی، مشهد.
کاظمیان، غلامرضا (۱۳۸۳)، تبیین رابطۀ حاکمیت و قدرت با سازمان فضایی، رساله دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، استاد راهنما: اکبر پرهیزکار، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
لاله پور، منیژه؛ سرور، هوشنگ و سرور، رحیم (۱۳۹۰)، «مدیریت و برنامه ریزی فضایی مناطق کلانشهری در عصر جهانی شدن اقتصاد، با تأکید بر منطقه کلانشهری تهران»، فصلنامه جغرافیایی آمایش محیط، شماره ۱۳، تابستان.
مدنی پور، علی (۱۳۸۱)، تهران ظهور یک کلانشهر، ترجمه حمید زرآوند، انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری، تهران.
مومنی، مصطفی؛ رضویان، محمدتقی و مهدوی وفا، حبیب الله (۱۳۸۷)، «مقایسه تطبیقی نقش تهران بر تحولات سازمان فضایی شهر های لواسان و شریف آباد از دهه ۱۳۵۰ تاکنون»، علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره ۱۰، شماره ۴، زمستان.
مؤمنی، مصطفی (۱۳۸۹). اهمیت کمی و کیفی موقوفات در اقتصاد و سازمان یابی فضایی مذهبی شهرتفت، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
مهاجری، ناهید (۱۳۸۷). «پایداری کالبدی در شهرهای سنتی ایرانی، اصل انسجام و پیچیدگی»، مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره ۳، پاییز.
مهندسان مشاور آتک (۱۳۶۶)، طرح جامع ساماندهی تهران، جلد یک، تهران.
میچل، ملانی (۱۳۹۵)، سیری در نظریه پیچیدگی، ترجمه رضا امیررحیمی، انتشارات نشر نو، تهران.
Alfasi, Nurit (2018), “The coding turn in urban planning: Could it remedy the essential drawbacks of planning”, sage: Planning Theory, Vol. 17 (3), 375–395, journals.sagepub.com/home/plt.
Batty, M. (2008), “The size, scale, and shape of cities”, Science 319, 769-771, https://www. researchgate.net/publication/5593135.
Bibri, Simon Elias (2019), Big Data Science and Analytics for Smart Sustainable Urbanism, springer.
Crawford, R. (2016), “What can complexity theory tell us about urban planning?”, New Zealand Productivity Commission Research Note, 2016/ 2.
Haghani, T, (2009), “Fractal Geometry, Complexity, and the Nature of Urban Morphological Evolution: Developing a fractal analysis tool to assess urban morphological change at neighbourhood level”, A thesis submitted in partial fulfillment of the requirement of Birmingham City University for the degree of DOCTOR OF PHILOSOPHY, Birmingham City University.
Kasprisin, Ron (2019), Urban Design: The Composition Of Complexity. Routledge.
Manson ,M. S. (2001), “simplifying complexity: a review of complexity theory”, Geoforum 32, 405-414, www.elsevier.com.
Stefano, Cozzolinob. Stefano (2019), “Action and the city. Emergence, complexity, planning”, Cities 90, 42–51, www.elsevier.com/locate/cities.
Moroni, Stefano, Buitelaar, Edwin, Sorel, Niels and Cozzolino, Stefano, (2018), “Simple Planning Rules for Complex Urban Problems: Toward Legal Certainty for Spatial Flexibility”, Journal of Planning Education and Research, © The Author(s) 2018 Reprints and permissions: sagepub.com/journalsPermissions.nav DOI: 10.1177/0739456X18774122 jper.sagepub.com.
Moroni, S. (2015), “Complexity and the inherent limits of explanation and prediction”, sage: Planning Theory, 14(3), 248–267. plt.sagepub.com.
Totry-Fakhoury, Maisa. Alfasi, Nurit(2017), “From abstract principles to specific urban order: Applying complexity theory for analyzing Arab-Palestinian towns in Israel”, Contents lists available at ScienceDirect, Cities 62 (2017) 28–40, www.elsevier.com/locate/cities.